Rogalski Tadeusz Teodor (1881–1957), profesor anatomii opisowej i topograficznej UJ i Akad. Med. w Krakowie, rektor krakowskiej Akad. Med. Ur. 20 IX w Krakowie, był synem Sebastiana, cukiernika, i Stanisławy z Żebrawskich.
R. uczył się w Gimnazjum św. Anny w Krakowie. W r. 1901 wstąpił na Wydział Lekarski UJ, który ukończył w r. 1908 z wyróżnieniem uzyskując dyplom doktora wszech nauk lekarskich. Po śmierci ojca, jeszcze w latach gimnazjalnych, utrzymywał się z korepetycji, udzielanych m. in. Juliuszowi Osterwie i Leonowi Schillerowi. Podczas studiów medycznych był jednym ze współzałożycieli Tow. Biblioteki Medyków UJ, które w styczniu 1927 zmieniło nazwę na Bratnią Pomoc Medyków UJ, a R. został jej członkiem honorowym. Od trzeciego roku studiów R. pracował jako demonstrator w Zakładzie Anatomii Opisowej UJ. Duży wpływ na rozwój jego zainteresowań wywarli Kazimierz Kostanecki, kierownik Zakładu, i Adam Bochenek, prowadzący tamże pracownię neuroanatomiczną. Po ukończeniu medycyny R. rozpoczął pracę jako sekundariusz Oddziału Chorób Nerwowych Szpitala św. Łazarza w Krakowie. Dzięki stypendium spędził l. 1908–10 najpierw w Szwajcarii, jako asystent w pracowni histologicznej Kantonalnego Instytutu Psychiatrycznego w Rheinau koło Zurychu, następnie w Paryżu, gdzie kształcił się u J. Charcota. Swoją pierwszą pracę naukową pt. Zur Kazuistik der juvenilem Form der amaurotischen Idiotie mit histopathologischen Befund ogłosił w r. 1911 w „Archiv für Psychiatrie” (H. 3); uzasadnił w niej brak różnic anatomicznych między dziecięcą a młodzieńczą postacią idiotyzmu amaurotycznego. W l. 1910–14 R. pracował w nowo otwartej w Krakowie Klinice Neuropsychiatrycznej jako asystent Jana Piltza, prowadząc pracownię histologiczną i mikrofotograficzną. W l. 1914–18 służył w wojsku austriackim na froncie, potem w szpitalu wojskowym w Krakowie, w l. 1918–20 ochotniczo w WP w 8 p. ułanów (w stopniu kapitana lekarza ze starszeństwem od 1 VI 1919), a następnie jako prymariusz oddziału dla nerwowo chorych w szpitalu wojskowym w Krakowie. Po zdemobilizowaniu był od r. 1921 starszym asystentem w Zakładzie Anatomii Opisowej w pracowni neuroanatomicznej.
W ogłoszonej w „Przeglądzie Lekarskim” w r. 1918 pracy pt. Endarteritis luetica subcorticalis, R. jako pierwszy opisał zmiany kiłowe naczyń oraz tkanki nerwowej w podkorowej części mózgu, w kolejnej pracy pt. Rozwój i budowa przegrody przeźroczystej i jej jamki w mózgu człowieka („Rozpr. Wydz. Mat.-Przyr. PAU” S. B., T. 42: 1922) wykazał, że przegroda ta jest bezkorowym odcinkiem przodomózgowia. Na podstawie tej rozprawy uzyskał w r. 1924 stopień docenta z zakresu anatomii. W t. r. ukazały się dalsze dwie prace R-ego: Wrodzony brak spoidła wielkiego (Kr. 1924) i Sen i somnambulizm (Szkic anatomofizjologiczny) („Przyr. i Techn.” 1924).
Jako stypendysta Fundacji Rockefellera wyjechał R. w r. 1924 do Francji do Strasburga i do Roscoff, gdzie w laboratorium morskim pracował nad rozwojem dróg nerwowych u człowieka i zwierząt, głównie ryb. Dzięki osobistym kontaktom uzyskał dla Zakładu Anatomii Opisowej w Krakowie wiele cennych pomocy naukowych, m. in.: aparat rentgenowski, stoły operacyjne, chłodnie anatomiczne. We wczesnych latach dwudziestych zorganizował R. spółkę lekarzy, która zapoczątkowała budowę lecznicy dla nerwowo chorych. W Batowicach pod Krakowem powstały trzy bloki sanatoryjne, w których znaleźli schronienie chorzy psychicznie, narkomani itp. W r. 1932 po 10 latach, R. zrezygnował z praktyki lekarskiej i poświęcił się anatomii. Opublikował m. in. artykuł: Anatomia a plastyka („Głos Plastyków” 1930 z. 6–8) oraz pracę Myeloschisis-Hernia spinalis („Folia Morphologica” 1932 t. 4), w której proponował wprowadzenie nowych nazw anatomicznych. W rok później zapoczątkował badania nad rozwojem osłonek myelinowych u niższych kręgowców w pracy pt. Das Ausreifen der Gehirnnerven bei Knochenfischen (Salmo trutta) im Zusammenhang mit dem Eintritt der Nervenfunktionen („Zeitschr. fur Anatomie und Entwiclungsgeschichte” Bd. 54: 1933).
Od r. 1929 R. był dyrektorem Studium Wychowania Fizycznego UJ; w 2. poł. lat trzydziestych zainicjował budowę krytej hali sportowej (przekształconej przez Niemców w czasie wojny na fabrykę margaryny), boisk i innych obiektów sportowych. Od r. 1934 wykładał anatomię w Studium Wychowania Fizycznego UJ i kierował Zakładem Wychowania Fizycznego oraz Anatomii Stosowanej UJ. Prowadził poza tym wykłady anatomii klinicznej dla studentów Wydziału Lekarskiego UJ oraz anatomii dla studentów Akademii Sztuk Pięknych. Zestawił szkielet ludzki, który dzięki ruchomym zespoleniom wiernie uwidaczniał mechanikę ruchów; pisał o tym w pracy pt. Szkielet ludzki zestawiony ruchomo („Pol. Gaz. Lek.” 1934 nr 11). Prototyp tego szkieletu przedstawił R. uczestnikom XIV Zjazdu Lekarzy i Przyrodników Polskich w Poznaniu w r. 1933. Wyniki badań nad anatomią postawy wyprostnej człowieka opublikował w pracach pt. Anatomie der aufrechten Haltung des Menschen („Bulletin de l’Académie Polonaise des Sciences et des Lettres, Classe de Médicine” 1935) i Zagadnienie normalnej postawy stojącej człowieka („Przegl. Fizjologii Ruchu” 1935 nr 1–2), kilka zaś prac o septum pellucidum w wydawnictwach PAU (m. in. „Bulletin International de l’Académie Polonaise des Sciences et des Lettres. Classe des Sciences Mathématiques et Naturelles”, S. B. 1922, „Rozpr. Wydz. Mat.-Przyr. PAU”, S. 3, T. 32: 1922). W r. 1935 otrzymał R. katedrę anatomii stosowanej i wychowania fizycznego, w Collegium Medicum, na ul. Grzegórzeckiej 16, a w r. 1936 tytuł profesora nadzwycz. Był członkiem krakowskiej loży wolnomularskiej «Przesąd Zwyciężony».
W r. 1939 po wybuchu wojny R. zgłosił się do służby wojskowej w V Okręgowym Szpitalu Wojskowym. Następnie, wraz z wycofującymi się wojskami i ewakuowanym szpitalem, przedostał się do Rumunii i dalej do Francji. Tam w polskim obozie wojskowym w Coëtquidan zorganizował neuropsychiatryczny oddział w szpitalu wojskowym. W marcu 1940 został awansowany do stopnia majora i 22 IV t. r. przeniesiony do Nantes. W dwa miesiące później ewakuował się przez Rennes i Bordeaux do Anglii, gdzie w szpitalu wojskowym nr 33 pracował na polskim oddziale neurologicznym. W grudniu został R. odkomenderowany do Edynburga, gdzie brał udział w organizowaniu Polskiego Wydziału Lekarskiego na tamtejszym uniwersytecie. Opracował program wykładów i ćwiczeń, wykładał anatomię i embriologię, inicjował pracę towarzystw naukowych, współpracował ze szkockim anatomem prof. J. Brashem. Został też członkiem zwycz. Anatomical Society of Great Britain. Ogłaszał prace w naukowych czasopismach angielskich: A contribution to the study of Anophtalmia („The British Journal of Ophthalmology” 1944), w której podał własną systematykę anoftalmii w oparciu o badania rozwojowe, z Olgierdem Rymaszewskim Crossed and uncrossed optic fibre in the dog („Journal of Anatomy” 1946 nr 1), a w pracy pt. The visual paths in a case of unilateral anophtalmia with special reference to the problem of crossed and uncrossed visual fibres (tamże 1946 nr 3) przedstawił R. wyniki swoich badań nad drogami wzrokowymi u człowieka.
W l. 1945/6 został R. wybrany na dziekana Polskiego Wydziału Lekarskiego w Edynburgu, funkcję tę pełnił tylko do końca r. akad., w lipcu 1947 powrócił do Krakowa. Przywiózł ze sobą wiele cennych pomocy naukowych dla polskich zakładów anatomii. Po objęciu funkcji kierownika Katedry Anatomii Opisowej i Topograficznej na Wydziale Lekarskim UJ przystąpił R. do remontu kompletnie zniszczonego przez Niemców «Theatrum Anatomicum». Tytuł profesora zwycz. uzyskał R. we wrześniu 1947. Po przeorganizowaniu Wydziału Lekarskiego UJ w Akademię Medyczną, R. został 1 I 1950 jej pierwszym rektorem; godność tę piastował do 27 X t. r. W r. 1952 ogłosił drukiem pracę zespołową (z Z. Menschikiem, M. Munkówną, O. Rymaszewskim i T. Szczęśniakiem), wygłoszoną na Zjeździe Anatomów i Anatomopatologów, pt. Rola witaminy E w organiźmie („Folia Morphologica” 1952 z. 2) i w niej zwrócił uwagę na konsekwencje braku tej witaminy na zwyrodnienie narządów miąższowych, upośledzenie przemiany tłuszczowej, wychudzenie itp. Opracował modele krzeseł i ławek przystosowanych do prawideł budowy ciała ludzkiego, skonstruował także prototyp sztucznego szkieletu z masy drzewno-papierowej. W l. 1947–54 R. wydał akademicki podręcznik Anatomia człowieka (Kr.) I–V, w którym zerwał z dotychczasowym schematem systematycznego ujęcia przedmiotu, a omówił go topograficznie; ostatniej części pt. Anatomia mózgowia i rdzenia kręgowego już nie ukończył. Zdołał jeszcze ogłosić rozprawę pt. Ludwik Karol Teichmann – prace największego polskiego anatoma na tle dawniejszych i współczesnych mu osiągnięć w zakresie wiedzy morfologicznej („Arch. Hist. Med” T. 20: 1957 z. 1/2 s. 45–126). Był członkiem Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. Zmarł 14 IX 1957 w Krakowie, pochowany został na cmentarzu Rakowickim, w kwaterze zasłużonych. Był odznaczony m. in.: Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski. Jedną z ulic Krakowa nazwano jego imieniem (1977).
Ożeniony (od r. 1911) z Anielą z Zaleskich, miał R. dwie córki: Ewę, zamężną Chrzanowską, doktora medycyny, i Krystynę, inżyniera rolnika.
Portret olej. pędzla Z. S. Krakowskiej w Sali Senackiej Akad. Med. w Kr.; Fot. w zbiorach Katedry Historii Medycyny i Farmacji Akad. Med. w Kr., Zakładu Anatomii Opisowej i Topograficznej Akad. Med. w Kr.; – Łoza, Czy wiesz, kto to jest?; Peretiatkowicz-Sobeski, Współcz. kultura pol.; Rocznik oficerski, W. 1923, 1924; Wachholz L., Białoń J., Grochowski J., Skład osobowy Wydziału Lekarskiego i Farmaceutycznego Uniwersytetu Jagiellońskiego w latach 1364–1949, Kr. 1963; Katalog Wydawnictw PAU, Kr. 1948 I–II; – Bugajski J., Pionierzy wychowania fizycznego – zasłużeni pracownicy Studium Wychowania Fizycznego UJ w Krakowie, „Roczn. Nauk. Wyższej Szkoły Wychowania Fizycznego w Kr.” T. 1: 1963; Chajn L., Polskie wolnomularstwo 1920–1938, W. 1934; Grochowski J., Białoń J., Kronika Akademii Medycznej w Krakowie 1950–1970, Kr. 1972; Hass, Wolnomularstwo 1929–1941; Kohmann S., Dzieje nauki i nauczania anatomii w Krakowie, w: Nauki medyczne w sześćsetlecie UJ, Kr. 1964 II 236–8 (fot.); Kuś J., Miodoński, A., Kazimierz Kostanecki i jego uczniowie na tle epoki, „Przegl. Lek.” 1981 nr 12 s. 875; Polska Akademia Umiejętności 1872–1952. Nauki lekarskie, ścisłe, przyrodnicze i o ziemi, Wr. 1974; Sokołowska-Pituchowa J., 100-letnia historia Theatrum Anatomicum w Krakowie, „Folia Morphologica”, R. 28: 1969 nr 2 s. 105; taż, Sylwetki kierowników Katedry Anatomii Opisowej i Topograficznej w Krakowie w minionym stuleciu, tamże s. 115 (fot.); Tomaszewski W., The Polish School of Medicine of the University of Edinburgh. An album, Edinburgh 1983 (fot.); – Tomaszewski W., Na szkockiej ziemi. Wspomnienia wojenne ze służby zdrowia i z Polskiego Wydziału Lekarskiego w Edynburgu, Wyd. uzupełnione, Londyn 1976 (fot.); – „Dzien. Pol.” 1967 nr 302 s. 3, 1982 nr 158 s. 6; – Wspomnienia i artykuły pośmiertne: „Československá Morfologie” R. 6: 1958 nr 3 s. 205 (T. Dzierżykraj-Rogalski), „Folia Morphologica” T. 9: 1958 nr 2 s. 165–9 (F. Kłapowski, J. Kuś, fot., częściowa bibliogr.), „Krak. Medyk” R. 4: 1957 nr 34 s. 4 (ciż, fot., spis prac), „Przegl. Lek.” 1957 nr 12 s. 353–5 (ciż, fot., spis prac), „Życie Szkoły Wyższej” 1958 nr 1 s. 215–18 (T. Dzierżykraj-Rogalski); Nekrologi z r. 1957: „Dzien. Pol.” nr 220, „Gaz. Krak.” nr 221, „Służba Zdrowia” nr 38 s. 2 „Życie Warszawy” nr 221; – Arch. Akad. Med. w Kr.: Akta osobowe; Arch. UJ: S II 619, WL II 133; – Informacje córki, Ewy Rogalskiej-Chrzanowskiej z Kr.
Maria Schmidt-Pospuła