Matuszewicz (Matuszewic, Matusewicz, Matusiewicz) Tadeusz Wiktoryn h. Łabędź (ok. 1765–1819), działacz polityczny, pisarz i mówca, minister skarbu Ks. Warsz. i Król. Pol. Ur. prawdopodobnie w Rasnej na Litwie, był synem Marcina (zob.) i Anny ze Szczytów, wdowy po Ignacym Chełchowskim, mieczniku kowieńskim. Jako wychowanek kolegium Konarskiego w Warszawie bardzo wcześnie rozpoczął działalność polityczną, wiążąc się z grupą zwolenników A. K. Czartoryskiego. Już w r. 1784 był posłem z powiatu brzesko-litewskiego na sejm grodzieński, a w r. 1786 – deputatem w Trybunale W. Ks. Lit. W l. 1788–92 jako poseł brzesko-litewski wyróżnił się wśród działaczy sejmowych związanych z Czartoryskimi. Wybrany członkiem Deputacji do Spraw Zagranicznych (20 XII 1788), był rzecznikiem i referentem projektu cesji Gdańska na rzecz Prus w zamian za uzyskanie sojuszu Polski z Prusami, Anglią i Holandią oraz opowiadał się za dziedzicznością tronu polskiego i powołaniem nań elektora saskiego – w wypadku bezpotomnej śmierci Stanisława Augusta. We wstępnych dyskusjach nad sprawami miast w r. 1789 dowodził potrzeby reform uwzględniających gospodarcze i społeczne interesy miast. Popierał kandydaturę ks. Ludwika Wirtemberskiego na dowódcę wojsk polskich i uczestniczył w przygotowaniu projektu w sprawie przedłużenia kadencji sejmu. Brał udział w ostatniej fazie prac nad projektem Konstytucji 3 Maja, a na posiedzeniu sejmu w dn. 3 III 1791 referował sprawy sytuacji międzynarodowej, wskazując na zmiany niekorzystne dla Polski w tej dziedzinie i motywując tym konieczność przyspieszenia prac sejmowych nad zasadniczą reformą. Jako współredaktor „Gazety Narodowej i Obcej” (1791–2) i członek Zgromadzenia Przyjaciół Konstytucji Rządowej 3 Maja bronił zasad tej konstytucji w swych wystąpieniach. W insurekcji kościuszkowskiej został zastępcą radcy w Radzie Najwyższej Narodowej (21 V – 18 VI 1794) i kierownikiem Wydziału Potrzeb Wojskowych (28 V – 18 VI 1794) w zastępstwie nieobecnego Stanisława Wielowieyskiego (m. in. przygotował projekt w sprawie uzbrojenia Warszawy i «wystawienia ludwisarni» w stolicy); jego dymisję z tego stanowiska 18 VI spowodowały być może kontakty z prawicą, a zwłaszcza z A. Mokronowskim.

Po upadku powstania M. pojedynkował się z Antonim Trębickim, podejrzewanym o zadenuncjowanie Kołłątaja wobec Austriaków, i osiadł w swym majątku, najpierw na Litwie, potem w Jasieńcu w Sandomierskiem. Zajmował się w ciągu najbliższych lat doskonałym tłumaczeniem poematu Delille’a „O imaginacji” oraz przekładami Horacjusza, Wergiliusza, a w późniejszym czasie – „O naśladowaniu Chrystusa” Tomasza à Kempis (W. 1820). Jako serdeczny przyjaciel domu Czartoryskich załatwiał w Petersburgu uporządkowanie spraw majątkowych Dominika Radziwiłła (którego opiekunem był A. K. Czartoryski). Kontaktował się w l. 1803(?)–5 z Adamem Jerzym Czartoryskim, zastępcą, a od r. 1804 pełniącym obowiązki ministra spraw zagranicznych Rosji, ale niepodobna stwierdzić jego udziału w wielkich planach politycznych Czartoryskiego (łączył ich kult dla filozofii Kanta i jego koncepcji pokoju powszechnego). W początkach XIX w. odwiedził też M. Warszawę, uczestnicząc w jej życiu kulturalnym i towarzyskim. Był jednym z organizatorów i pierwszych członków Tow. Przyjaciół Nauk w Warszawie. W dn. 26 V 1809 M. został mianowany przez ks. Józefa Poniatowskiego członkiem Rady Centralnej, a 2 VI – Rządu Centralnego Tymczasowego Galicji (kierował Wydziałem Wojskowym). Wszedł w skład deputacji galicyjskiej wysłanej do Napoleona w początkach sierpnia t. r. w czasie jego rokowań pokojowych z Austrią. Swą wymową i argumentami przyczynił się do uzyskania przez Księstwo Warszawskie części dochodów z żup Wieliczki oraz włączenia cyrkułu zamojskiego wraz z Zamościem do Księstwa Warszawskiego.

Na powołanie M-a na stanowisko organizatora stałej administracji w nowych departamentach Ks. Warsz. nie zgodził się Fryderyk August. Zyskując przychylność rezydentów francuskich w Warszawie i (dzięki Czartoryskim i S. Zamoyskiemu) przyjaciół na dworze Fryderyka Augusta został mianowany 26 I 1810 radcą stanu, a 1 X 1811 – ministrem skarbu Ks. Warsz. Skutecznie zabiegał o konieczne pożyczki we Francji (12 milionów franków), oszczędności w wydatkach oraz ścisłe uporządkowanie i kontrolowanie wydatków Min. Wojny (co spowodowało antagonizmy z ks. Józefem Poniatowskim), bronił też interesów gospodarczych Księstwa przed naciskiem Saksonii. Dużo uwagi poświęcał tępieniu nadużyć służby celnej i dzierżawców podatków konsumpcyjnych, starał się zapewnić regularną pracę żup wielickich jako najbardziej stabilnego i pewnego źródła dochodów skarbu. Projektował założenie towarzystwa kredytowego celem ułatwienia ziemianom spłaty ich długów. Wkrótce stał się jednym z najwybitniejszych i najbardziej wpływowych członków rządu Księstwa, szczęśliwym rywalem Feliksa Łubieńskiego. Z tych czasów pochodzą jego wysokie odznaczenia państwowe: Krzyż Oficerski Legii Honorowej (1809), Order Św. Stanisława i Orła Białego (1812).

W czerwcu 1812, pozyskawszy aprobatę Napoleona, przygotowywał M. zwołanie nadzwycz. sejmu i powołanie Konfederacji Generalnej. Doprowadził do formalnego współdziałania Czartoryskich z Napoleonem w momencie szczytowych nadziei polskich w początkach wojny 1812 r., ale już pod koniec wojennej kampanii zainicjował poszukiwanie (za pośrednictwem A. J. Czartoryskiego) porozumienia z carem Aleksandrem przez część rządu i działaczy politycznych Ks. Warsz. Uważając to za jedyny sposób ocalenia niedawnych zdobyczy narodu polskiego, starał się inspirować głośne wyrażanie najlepszych uczuć i nadziei w stosunku do cara oraz ściślejsze z nim porozumienie, chociaż w r. 1813 nie zrywał jeszcze otwarcie z orientacją pronapoleońską, wyjeżdżając przed armiami koalicji do Drezna, Ratyzbony i Paryża. W r. 1815 uczestniczył w pracach komitetu przygotowującego pod przewodnictwem T. Ostrowskiego projekt konstytucji Król. Pol., a od 29 VI objął urząd dyrektora głównego prezydującego w Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu (mianowany 20 V). Jego działalność na tym stanowisku, zwłaszcza w sprawach monetarnych i gospodarowania lasami państwowymi, przyniosła dużo pożytku skarbowi, ale nie mogła zaradzić głównym bolączkom gospodarczym Królestwa. M. był autorem projektu ustawy o Banku Ziemiańskim, który jednak nie został zamieniony w prawo obowiązujące (1816). Gdy N. Nowosilcow storpedował jego projekt reform skarbowych i narzucił mu mającego złą opinię Okołowa na wysokiego urzędnika w Komisji Rządowej Przychodów i Skarbu, zniechęcony M. zrezygnował w r. 1817 z ministerstwa. Mianowany senatorem – kasztelanem (16 VII 1817), brał w r. 1818 żywy udział w pracach sejmu jako członek Komisji do Praw Cywilnych i Kryminalnych. W ostatnich latach życia wrócił do zajęć literackich.

Jako jeden z członków «Towarzystwa Iksów» publikował M. w warszawskiej prasie świetne recenzje teatralne pisane z pozycji zwolennika klasycyzmu. Kontynuował swe prace nad przekładami i jako pierwszy w Polsce zbierał i komentował synonimy polskie. Dawny wolterianin i libertyn, piastujący wysokie godności w masonerii polskiej (w siódmym stopniu, kawaler Różanego Krzyża, 1811 – wielki mówca, a w r. 1812 – wielki namiestnik Wielkiego Wschodu Narodowego Polskiego), powrócił do życia religijnego, poświęcając szczególną uwagę zagadnieniom etycznym. W okresie Królestwa Polskiego obumarły jego związki polityczne z Czartoryskimi, ale pozostały więzi przyjaźni osobistej. Nękany chorobą płuc, M. wyjechał do Bolonii, gdzie zmarł 30 X (wg Łozy 31 X) 1819. Tu też został pochowany na Campo Santo. Współcześni przyznawali mu wysokie zalety umysłu i charakteru, dużą dojrzałość i trzeźwość sądów politycznych, wielkie umiejętności i praktyczność w działalności na najwyższych szczeblach administracji państwowej, a nade wszystko niespożytą energię. Działalność polityczną i skarbową M-a wysoko oceniał Ksawery Lubecki uznając się niekiedy za jej kontynuatora. M. słynął również z talentu oratorskiego, z treściwych przemówień wygłaszanych ładną polszczyzną. Zarzucano mu jednak niekiedy dużą miłość własną, rozwagę graniczącą z lękliwością czy brakiem odwagi cywilnej. Należał do wybitniejszych polskich liberałów arystokratyczno-oświeceniowych.

M. był dziedzicem rozległych, lecz bardzo zadłużonych dóbr Białobrzegi i Tursko w Radomskiem oraz Suchowoli, Łysowa, Krześlina, Goślic i Solca. Ożeniony w 1790 r. z córką wojewody pomorskiego Ignacego Przebendowskiego – Marianną (1765 – 9 IX 1799), od r. 1786 żoną Ignacego Dembińskiego i rozwiedzioną z nim w r. 1788, miał M. z nią synów: Adama (ur. 13 IV 1795 – zm. 20 V 1842), radcę stanu i dyplomatę rosyjskiego, od r. 1819 w Neapolu, uczestniczącego w rokowaniach w sprawie Grecji w Londynie w r. 1830, od 3 V 1830 do r. 1837 ambasadora Rosji w Wielkiej Brytanii, od 31 V 1839 w Szwecji, kawalera austriackiego Orderu Leopolda, rosyjskich św. Anny (1827) i Aleksandra Newskiego (1832), i Seweryna (ur. 24 VII 1799) oraz córkę Zofię (ur. 21 XII 1796 – zm. 5 XI 1822), wychowywaną przez Izabelę Czartoryską, następnie wydaną za mąż w r. 1819 za gen. Ludwika Kickiego (zob.) po niepowodzeniu projektów jej mariażu z księciem Adamem Jerzym Czartoryskim.

Litografia z r. 1826 w Zbiorach B. Narod. i B. Uniw. Warsz.; – Estreicher; Nowy Korbut (Oświecenie), V; Enc. Org.; Album biograficzne zasłużonych Polaków i Polek wieku XIX, W. 1903 II (reprod. portretu); Niesiecki; Uruski; – Askenazy Sz., Książę Józef Poniatowski, W. 1922; tenże, Na rozdrożu 1812–1813, „Bibl. Warsz.” 1911 t. 2–3; Bojasiński J., Rządy Tymczasowe w Królestwie Polskim, W. 1902 s. 89n., 92–6, 130n., 184, 230, 240–6; Dębicki L., Puławy 1762–1830, Lw. 1887–8 I 295, 300, II 154, III 210, 228; Falkowski J., Obrazy z życia kilku ostatnich pokoleń w Polsce, P. 1877 I 112, 122, 148, 164, II 171, III 68, 220n., 381n.; Grochulska B., Handel zagraniczny Księstwa Warszawskiego, W. 1967; Handelsman M., Adam Czartoryski, W. 1947 I; Kalinka W., Sejm Czteroletni, Kr.–Lw. 1880–2 I, 271, 508n., II 103, 208, 236n., 337, 451, 453, 468, III 72, 78–81; Krakowski B., Oratorstwo polityczne na forum Sejmu Czteroletniego, Gd. 1968; Kraushar A., Towarzystwo Warszawskie Przyjaciół Nauk 1800–1832, W. 1900–2 I 102, 127, 156, 336, IV 334; Krzemiński S., Sto lat myśli polskiej, W. 1906 I 358–72; Krzos K., Z księciem Józefem w Galicji w 1809 r., W. 1967; Małachowski–Łempicki, Wykaz pol. lóż wolnomularskich; Rostworowski E., Legendy i fakty XVIII w., W. 1963; Skałkowski A., Towarzystwo Przyjaciół Konstytucji 3 Maja, 1930; Smoleński W., Ostatni rok Sejmu Wielkiego, Kr. 1897; Smolka S., Polityka Lubeckiego przed powstaniem listopadowym, Kr. 1907 II 300, 312, 316, 321–4; Tokarz W., Ostatnie lata Hugona Kołłątaja, Kr. 1905 II; Willaume J., Fryderyk August jako książę warszawski, P. 1939; – Dembowski L., Moje wspomnienia, Pet. 1898 I 93–6; Diariusz Sejmu Król. Pol., W. 1818 I 64, 104–5, II 48, 205–7, III 33–4; Głos… in turno na sesji d. 3 listopada miany, [b. m.] 1788 oraz kilkanaście innych mów sejmowych publikowanych w 1788–1791, 1811 i 1812 r.; Kicka N., Pamiętniki, W. 1972; Korespondencja Lubeckiego, Wyd. S. Smolka, Kr. 1909 IV; Koźmian K., Pamiętniki, Wr. 1972 I–III; Niemcewicz J. U., Pamiętniki czasów moich, Warszawa 1957 I–II; Trębicki A., O rewolucji 1794 r., W. 1967; Wodzicka z Potockich, Ze zwierzeń dziewczęcych. Pamiętnik Zofii z Matuszewiczów Kickiej. 1796–1822, Kr. 1910; – AGAD: Arch. Wilanowskie sygn. 268 i 287 oraz Protokoły Rady Administracyjnej Król. Pol.; B. Czart.: rkp. 734; B. Jag.: rkp. 3097, 7879; B. Ossol.: rkp. 11655/II i 12323/III; B. PAN w Kr.: rkp. 15, 209, 2031 t. 1–3 2159 t. 12.

Jerzy Skowronek