Roland (pierwotne nazwisko Konopka) Teodor Aleksander (1862–1928), aktor. Ur. 7 VII w Siedlcach, był synem sekretarza biura pow. gostynińskiego a następnie naczelnika pow. w Kutnie, Artura Konopki i Felicji z Synakiewiczów.
Wcześnie osierocony, wychowywał się R. u właścicieli ziemskich Dubieckch. Uczył się w gimnazjum w Warszawie, później brał lekcje gry scenicznej u aktora Warszawskich Teatrów Rządowych Władysława Szymanowskiego. Występy na scenie rozpoczął pod nazwiskiem Konopka, prawdopodobnie latem 1884 w warszawskim teatrzyku ogródkowym «Belle Vue» pod dyrekcją Józefa Puchniewskiego. W t.r. uciekł przed służbą wojskową w armii rosyjskiej do Krakowa. Od 4 X 1884 do połowy września 1891 był aktorem teatru krakowskiego; z jego zespołem wyjeżdżał w okresach letnich na występy do Piotrkowa i Częstochowy (1886), Krynicy i Szczawnicy (1887, 1889). Wg wspomnień Józefa Śliwickiego, wyjeżdżając z Krakowa we wrześniu 1891, posłużył się paszportem aktora krakowskiego Rolanda. Odtąd do końca życia używał tego nazwiska na scenie i w życiu prywatnym. Od września 1891 do lutego 1892 występował w teatrze polskim pod dyrekcją Łucjana Kościeleckiego w Petersburgu, a od marca 1892 z częścią tego zespołu w Rydze, Mitawie i Lipawie, w sezonie 1892/3 również w zespole polskim w Petersburgu pod dyrekcją Kazimierza Kamińskiego, a od lutego do czerwca 1893 w objeździe po wielu miastach cesarstwa, m. in. w Rydze, Lipawie, Mitawie, Dźwińsku, Moskwie, Jelizawietgradzie, Jekatierynosławiu, Kamienskoje. Dn. 13 VII 1893 debiutował w Warszawie na scenie Teatru Letniego w roli Józefa w komedii „Wejście w świat” Z. Przybylskiego. Zaangażowany wówczas do zespołu dramatu Warszawskich Teatrów Rządowych nie opuścił go już do końca życia; również po utworzeniu w r. 1918 Teatrów Miejskich występował nadal w zespole Teatru «Rozmaitości», a od r. 1924 do śmierci w Teatrze Narodowym (od r. 1925 jako emeryt). W r. 1918 należał do Zarządu Zrzeszenia Artystów Teatru «Rozmaitości». Obchodził jubileusze: 24 II 1910 25-lecia i 12 V 1923 35-lecia.
Na scenie warszawskiej R. szybko zajął stanowisko wybitne. Był już wtedy aktorem ukształtowanym przez terminowanie w teatrze krakowskim i pobyt w dobrych zespołach Kościeleckiego i Kamińskiego. Niewysoki, ledwie średniego wzrostu, lecz o sylwetce szczupłej, zgrabnej, miał sympatyczne rysy twarzy i piękny barytonowy głos. Początkowo grał postacie, które wg dawnego podziału ról przeznaczone były dla tzw. amanta lekkiego i lirycznego, następnie także role młodych mężczyzn tzw. serio, pogłębione psychologicznie. Jego talent i kultura sceniczna oraz duża skala możliwości aktorskich sprawiły, że występował i sukcesy odnosił zarówno w dramacie, jak i w komedii, w sztukach kostiumowych, romantycznych a także w dramatach współczesnych, modernistycznych. I w życiu, i na scenie odznaczał się niezwykle żywym, skłonnym do uniesień zachowaniem. Gra jego była pełna żywiołowego temperamentu, wymowa szybka, dynamiczna, pełna tzw. uczucia; miał «głos jak piorun i dykcję jak płomień» – pisał Władysław Bogusławski.
R. miał bardzo duży repertuar, w tym wiele ról tzw. popisowych, w których zasłynął; grał je przez wiele lat przede wszystkim w Warszawie a także na innych scenach i w różnych miastach w czasie gościnnych występów. Były to: słynny Maciuś w „Zaczarowanym kole” L. Rydla, Janek w „Lenie” M. Jasieńczyka, tytułowa w „Mazepie” J. Słowackiego, Wołodyjowski w scenicznych adaptacjach H. Sienkiewicza: „Ogniem i mieczem”, „Potop”, „Pan Wołodyjowski”, „Hajduczek” oraz tytułowa w „Kościuszce pod Racławicami” W. L. Anczyca. Inne wybitne role R-a to: Wacek w „Wicku i Wacku” Z. Przybylskiego, Kochański we „Flircie” M. Bałuckiego, Nick w „Marii Stuart” Słowackiego, Hilary w „Mężu z grzeczności” A. Abrahamowicza i R. Ruszkowskiego, Chlestakow w „Rewizorze” N. Gogola, Jerzy Boreński w „W sieci” J. A. Kisielewskiego, Niuniek Lubicz w „Dramacie Kaliny” Z. Kaweckiego, Figaro w „Weselu Figara” P. Beaumarchais’go, Stanisław Potocki w „Nocy listopadowej” S. Wyspiańskiego, Strełkow w „Tamtym” G. Zapolskiej, Jasiek w „Południcy” L. Staffa, Gustaw-Konrad w „Dziadach” A. Mickiewicza. Grał ok. dziesięciu ról w komediach A. Fredry, z których najlepsze to: Wacław („Zemsta”), Zdzisław („Pan Benet”), Pan („Świeczka zgasła”), Paolo („Rewolwer”). Talent charakterystyczny wykazał w świetnie granym Straszu w „Rozbitkach” J. Blizińskiego. Wysportowany, przez długie lata zachował młodzieńczy wygląd a także sposób gry, toteż mógł z powodzeniem jeszcze w r. 1919 grać Mazepę, a w r. 1923 Gustawa-Konrada. Uchodził za znakomitego recytatora, szczególnie poezji romantycznej; występował też często na wieczorach poetyckich. W rolach dramatycznych i jako recytator występował poza sceną macierzystą w teatrach w Warszawie i wielu miastach polskich, a także w Rosji, m. in. w Kijowie i w Petersburgu.
W l. 1911–28 R. grał w kilkunastu filmach, m. in. w „Dziejach grzechu” (wg powieści S. Żeromskiego, reżyseria A. Bednarczyk, 1911), „Sądzie Bożym” (wg „Sędziów” S. Wyspiańskiego, reżyseria S. Knake-Zawadzki, 1911), „Tamtym” (wg sztuki G. Zapolskiej, reżyseria W. Lenczewski, 1921), „Panu Tadeuszu” (wg A. Mickiewicza, reżyseria R. Ordyński, 1928). W początku l. dwudziestych R. znalazł się we władzach powstałej wówczas Pierwszej Polskiej Spółdzielni Kinematograficzno-Artystyczuej «Artfilm». Uczył gry scenicznej: w l. 1911–16 w Klasie Dramatycznej przy Warszawskim Tow. Muzycznym, w l. 1914/15 także w Szkole Aplikacyjnej przy Warszawskich Teatrach Rządowych, w l. 1916–21 w Warszawskiej Szkole Dramatycznej. Od r. 1922 był członkiem zasłużonym Związku Artystów Scen Polskich. W środowisku teatralnym miał opinię człowieka bardzo koleżeńskiego, towarzyskiego, entuzjasty wielu spraw, także żarliwego patrioty. Jako jeden z pierwszych aktorów został odznaczony Orderem Polonia Restituta. R. zmarł 10 X 1928 w Warszawie i został pochowany na cmentarzu Powązkowskim.
W małżeństwie (od 15 VIII 1895) z aktorką Heleną Marią Szymborską (1872–1952), która następnie występowała jako Helena Rolandowa, miał R. dwóch synów, również aktorów: Witolda i Jerzego (zob.).
Syn R-a Witold (ur. 1898) w sezonach 1920/1 i 1921/2 był aktorem Teatru Polskiego w Warszawie, w l. 1922/3 i 1923/4 Teatru Narodowego w Toruniu; potem znowu w Warszawie: w l. 1924–6 w Teatrze Letnim, w l. 1926–7 w Teatrze «Ćwiklińskiej i Fertnera», w l. 1927–9 w rewiowym teatrze «Perskie Oko», następnie «Morskie Oko». Zdolny aktor komediowy, na scenach dramatycznych grał z powodzeniem role amantów, w teatrach rewiowych wybił się jako dobry piosenkarz i tancerz. Grał też w filmach. Zginął 27 V 1929 w wypadku samochodowym pod Łowiczem.
Słown. Teatru Pol. (bibliogr., ikonogr., fot.); Orzechowski E., Repertuar teatru krakowskiego 1885–1893, W. 1972; – Banaszkiewicz W., Witczak W., Historia filmu polskiego, W. 1966 I; Cmentarz Powązkowski w Warszawie, W. 1984; Jasińska Z., Żywot Kazimierza Kamińskiego, W. 1976; Wilski Z., Polskie szkolnictwo teatralne 1811–1944 Wr. 1978; – Paraf. św. Wawrzyńca w Kutnie: Akt ur. nr 258/1862; – Bibliogr. do Witolda: IS PAN, Pracownia Dokumentacji Teatru Pol.: Album Witolda Rolanda (zdjęcia i rec.).
Krystyna Zawadzka