Sobański Teodor Oskar (1877–1933), ziemianin, cukrownik, działacz polityczny. Ur. 16 IX w Fluntern pod Zurychem, był synem Michała Eustachego (1837–1878), właściciela Chomenek (gub. podolska), i jego drugiej żony Natalii z Michałowskich. Po rychłej śmierci ojca S. wychowywany był przez matkę.

 

Od jesieni 1891 S. uczył się w Gimnazjum św. Anny w Krakowie, a po złożeniu tam egzaminu dojrzałości w maju 1896, wstąpił na trzyletnie Studium Rolnicze UJ; w r. akad. 1898/9 był prezesem Kółka Rolników – studenckiego stowarzyszenia o charakterze naukowo-towarzyskim. Jako student 3. roku przetłumaczył pod kierunkiem prof. Emila Godlewskiego i wydał „Zasady chemii rolniczej” T. Schloesinga (syna) (Kr. 1899). Podczas pobytu w Krakowie jego wychowaniem religijnym kierował o. Wacław Nowakowski, kapucyn i powstaniec 1863 r. Po ukończeniu studiów (egzamin końcowy 14 VII 1899) objął majątek Zwedenówka w pow. jampolskim, liczący 996 dziesięcin ziemi. Od r. 1900 S. należał do Tow. Rolniczego Podolskiego w Winnicy (Podolskie obszczestwo sielskogo chozjajstwa i sielsko-chozjajstwiennoj promyszlennosti); założył przy nim sekcję gorzelniczą, której przewodniczył, oraz zasiadał w komitecie wystaw rolniczych. Należał do władz Podolskiego Syndykatu Rolniczego w Kamieńcu Podolskim, został wybrany do ziemstwa gubernialnego i na sędziego przysięgłego. S. był udziałowcem i wchodził w skład zarządu cukrowni «Sitkowce» (w pow. lipowieckim), zakładu hodowli nasion «Meridian» (który eksportował nasiona buraków cukrowych do Francji i USA) oraz kilku innych przedsiębiorstw przemysłu rolnego na Podolu.

 

Po r. 1905 S. podjął również działalność polityczną. Na zgromadzeniu przedwyborczym ziemian polskich pow. jampolskiego w Czerniowcach 23 I 1906 został wybrany na członka pow. komitetu wyborczego i kandydata na posła do Dumy, lecz lista polska poniosła w gub. podolskiej porażkę. W listopadzie 1906, przed kolejnymi wyborami do Dumy, S. nawoływał więc do sojuszu polskich ugrupowań ziemiańskich z pokrewnymi politycznie środowiskami rosyjskimi, by zapobiec sukcesowi kandydatów chłopskich lub żydowskich. Na zebraniu przedwyborczym w Jampolu 22 I 1907 został obrany powtórnie członkiem komitetu wyborczego z ramienia gminy murafskiej i jednym z pięciu «dyktatorów», mających kierować wyborcami polskimi podczas głosowania w Kamieńcu.

 

Podczas pierwszej wojny światowej S. działał w organizacjach charytatywnych: był członkiem zarządu oddziału kijowskiego Polskiego Tow. Pomocy Ofiarom Wojny; pracował głównie w jego Sekcji Opieki nad Dziećmi i przy organizacji Tow. Żłobków Dziecięcych, którego został prezesem. W r. 1917 był pierwszym skarbnikiem Zarządu Głównego Polskiej Macierzy Szkolnej w Kijowie. Brał udział w Zjeździe Polskim na Rusi, który odbył się w Kijowie w dn. 18–24 VI t.r.; bez sukcesu kandydował w przeprowadzonych na nim wyborach do Polskiego Komitetu Wykonawczego na Rusi. W tym czasie zainicjował powstanie w Kijowie Rady Ziemian Ziemi Podolskiej, Wołynia i Kijowszczyzny i został jej wiceprzewodniczącym; był też jednym z inicjatorów założenia Stronnictwa Pracy Narodowej i jego wiceprezesem. Należał do grupy polityków konserwatywnych, którzy w poł. 1918 r. objęli patronat nad „Dziennikiem Kijowskim”, a wobec zagrożenia akcją uwłaszczeniową proklamowaną przez Centralną Radę Ukraińską zainicjowali zbliżenie linii politycznej gazety do środowiska endeckiego. Jako jeden z organizatorów Polskiego Tow. Popierania Szkoły Średniej na Ukrainie współfinansował zakup budynku dla zespołu polskich szkół średnich i Wolnej Wszechnicy Polskiej w zaułku Rylskim w Kijowie. Po zajęciu miasta przez oddziały Armii Czerwonej S. wyjechał do Odessy, gdzie dowodził strażą chroniącą polskie przedstawicielstwo dyplomatyczne; stamtąd w kwietniu 1919, wraz z 4. Dyw. Strzelców gen. Lucjana Żeligowskiego, dotarł przez Rumunię do Polski.

 

Po przyjeździe do Warszawy S. został 25 VII 1919 podsekretarzem stanu w Min. Aprowizacji, kierowanym przez Antoniego Minkiewicza, a po jego ustąpieniu, zawiadował od 30 IX do 5 XI 1919 ministerstwem; z tej racji przewodniczył wówczas Państwowej Radzie Aprowizacyjnej. Zaproponował politykę bezwzględnego sekwestru, która spotkała się z opozycją w Sejmie i S. musiał złożyć urząd. Za swe usługi na tym stanowisku otrzymał potem medal pamiątkowy. Po przekazaniu obowiązków min. Stanisławowi Śliwińskiemu objął w styczniu 1920 Dyrekcję Skarbu w Zarządzie Cywilnym Ziem Wołynia i Frontu Podolskiego w randze podsekretarza stanu. Najpóźniej w grudniu 1920 został naczelnym dyrektorem Przedsiębiorstwa Transportu i Żeglugi «Polbal» (inna nazwa: Polsko-Bałtyckie Tow. Handlowe) z centralą w Warszawie przy ul. Miodowej 8, które świetnie prosperowało dzięki dużym zamówieniom państwowym. Wg Augusta Iwańskiego jr., do gabinetu S-ego «było równie trudno się dostać, jak gdzie indziej do premiera», lecz po zmianie układów personalnych w rządzie « szybko usechł i wkrótce został zlikwidowany». W r. 1922 S. uczestniczył w pracach nad utworzeniem zbliżonej do obozu Józefa Piłsudskiego partii liberalnej pod nazwą Unia Państwowo-Narodowa. Na jej konferencji założycielskiej odbytej 28–30 VI t.r. w Warszawie został wybrany na członka Rady Naczelnej. Był członkiem władz Związku Zawodowego Cukrowni b. Król. Pol. i z jego ramienia wszedł do powstałej wczesnym latem 1922 Rady Naczelnej Polskiego Przemysłu Cukrowniczego. W l.n. zasiadał w zarządach wielu towarzystw i instytucji ekonomicznych, m.in. cukrowni «Gosławice» (woj. łódzkie), Banku Towarowego, Banku Kupiectwa Polskiego, ale dłużej jedynie w zarządzie cukrowni «Wożuczyn» (woj. lubelskie). Po zamachu majowym 1926 S. wycofał się z życia politycznego pod wpływem synów, negatywnie nastawionych do Piłsudskiego; utrudniło mu to znalezienie pracy. Od września 1926 do 1 XI 1927 był sędzią handlowym przy Sądzie Okręgowym w Warszawie, a następnie pracował jako starszy kontroler w Wydz. Kontroli Zarządu Miejskiego Warszawy. W marcu 1928 opracował projekt zmiany ustawy o obrocie cukrem (22 VII 1925) mający na celu wsparcie jego eksportu. Ponowił go w r.n., proponując dodatkowo utworzenie kartelu producentów cukru i buraka cukrowego (Projekt nowej ustawy o obrocie cukrem, W. 1929). S. był członkiem Rady Głównej i przez dwie kadencje wiceprezesem Zarządu Głównego Ligi Morskiej i Kolonialnej. Przewodniczył też oddziałowi «Caritas» przy parafii św. Barbary w Warszawie. Od r. 1930 działał w Archikonfraterii Literackiej przy katedrze św. Jana oraz w Tow. Miłosierdzia św. Wincentego a Paulo. Zmarł 8 X 1933 w Warszawie; pochowany został na cmentarzu Powązkowskim.

 

Z małżeństwa zawartego w r. 1901 w Żytomierzu z Janiną Anną z Domaniewskich, córką Stanisława Domaniewskiego (zob.) i Krystyny z Prusinowskich, wnuczką Jana Prusinowskiego (zob.), w l. 1917–19 działaczką oświatową w Kijowie, S. miał synów: Michała Kazimierza (zob.), Wacława, Stanisława i Andrzeja, oraz córki: Annę (1903–1980), zamężną za Ignacy Wilskim, Teresę Marię, Zofię (1911–1997), zamężną za Stefanem Kieniewiczem, historykiem i profesorem Uniw. Warsz., Marię (1913–1914), Janinę (1916–1998), zamężną za Alfredem Koszutskim, Krystynę (1919–1998), żołnierza Armii Krajowej, sanitariuszkę w powstaniu warszawskim, po wojnie działaczkę społeczną na emigracji w Londynie, zamężną za Ryszardem Zakrzewskim, i Elżbietę (ur. 1921), uczestniczkę powstania warszawskiego 1944 r., po wojnie zamieszkałą w Londynie, zamężną za Janem Szymonem Zarembą.

 

Wacław (28 X 1905 – 19 I 1968), prawnik, czynny w Stow. Katolickiej Młodzieży Akademickiej «Odrodzenie» (SKMA), współtworzył jej frakcję p.n. Katolicka Młodzież Narodowa; po zjednoczeniu obu organizacji w r. 1929 był prezesem koła warszawskiego i członkiem Rady Naczelnej SKMA «Odrodzenie». Był zatrudniony w Zarządzie Miejskim Warszawy i w Związku Izb i Organizacji Rolniczych. Jako oficer WP brał udział w kampanii wrześniowej 1939 r. W czasie okupacji niemieckiej prowadził przedsiębiorstwo wykorzystywania odpadków i był czynny w organizacji konspiracyjnej «Unia». Po wojnie pracował jako dziennikarz, był wiceprezesem Rady Nadzorczej Zachodniej Agencji Prasowej i kierownikiem Redakcji Informacji Analitycznej Polskiej Agencji «Interpress». W l. sześćdziesiątych organizował spotkania nowego «Odrodzenia» w Częstochowie i w Warszawie.

 

Stanisław (7 XI 1907 – 16 XII 1965) był absolwentem Wyższej Szkoły Handlowej, działaczem katolickim, oficerem WP i Armii Krajowej, uczestnikiem powstania warszawskiego, po drugiej wojnie światowej maklerem okrętowym.

 

Teresa Maria (ur. 17 X 1909) była pracowniczką przedsiębiorstwa «Lot»; uczestniczyła w powstaniu warszawskim 1944 r. jako sanitariuszka w szpitalu na Starym Mieście (pseud. Czarna Teresa); ciężko ranna, ewakuowana na Wolę, zmarła 2 IX 1944.

 

Andrzej (16 VIII 1919 – 30 III 1995), był uczestnikiem kampanii wrześniowej 1939 r. i powstania warszawskiego 1944 r., po wojnie ukończył Akad. Handlową w Poznaniu, był współzałożycielem Fundacji na Rzecz Jazdy Polskiej w Grudziądzu.

 

 

 

Album sterników państwa pol., s. 286–7 (fot.); Słownik biograficzny katolicyzmu społecznego w Polsce, L. 1995 [III] 76 (dot. syna, Wacława); Słown. Geogr. (Zwedenówka); Słownik uczestniczek walki o niepodległość Polski 1939–1945, W. 1988 s. 368 (dot. córki, Marii Teresy); Armorial général de la noblesse titrée. Comtes Sobański, osobna odb., Paris [b.r.w.]; Boniecki, IV 357 (Domaniewscy); Żychliński, XIX; Jasiewicz K., Lista strat ziemiaństwa polskiego 1939–1959, W. 1995 s. 968 (dot. córki, Marii Teresy); Spisok ćlenov Podol’skago obščestva sel’skago chozjajstva i sel’sko-chozjajstvennoj promyślennosti, [b.r. i m.w.] s. 12; Spisok dvorjan, vnesennych v dvorjanskuju rodoslovnuju knigu podol’skoj guberni, Kamenec-Podol’sk 1913 s. 781; Woreyd. Almanach 1929/30, W. [b.r.w.]; – Braun L., Reportaże z Powstania Warszawskiego, W. 1983 (dot. córek, Krystyny i Elżbiety); Dzieje cukrownictwa w Polsce, Red. C. Łuczak, P. 1981 s. 169; Fierich J., Studium Rolnicze (1890–1923) i Wydział Rolniczy Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kr. 1934 s. 233; Iwanicki K., Kościoły i kaplice w Kijowie, W. [b.r.w.]; Kornecki J., Oświata polska na Rusi w czasie wielkiej wojny, W. 1937; Landau Z., Tomaszewski J., Gospodarka Polski międzywojennej, 1918–1923, W. 1967 I; Nałęcz D., Sen o władzy. Inteligencja wobec niepodległości, W. 1994; Orman E., Zarys działalności naukowej i dydaktycznej Kółka Rolników Wszechnicy Jagiellońskiej w latach 1891–1939, „Zesz. Nauk. Akad. Roln. w Kr.” Nr 217, Historia Rolnictwa, Z. 8: 1987 s. 227; Pobóg-Malinowski W., Najnowsza historia polityczna Polski, Londyn 1967 II; Ślisz A., Prasa polska w Rosji w dobie wojny i rewolucji (1915–1919). W. 1968; Turowski K., «Odrodzenie». Historia Stowarzyszenia Katolickiej Młodzieży Akademickiej, W. 1987 (dot. synów, Wacława i Stanisława); – Dziesięciolecie sądownictwa na Wołyniu, Łuck 1929 s. 13; Iwański A., Wspomnienia 1881–1939, W. 1968; Kalendarz dla cukrowników na rok 1913–1914, Wyd. T. Rukowski, W. 1913 s. 59; Polsko-Bałtyckie Towarzystwo Handlowe i Transportowe. Spółka akcyjna 1921, W. 1921; toż za l. 1922–4; Roczn. polskiego przemysłu i handlu 1929, W. 1928 nr 637; toż za r. 1934, W. 1933 nr 4219; Spraw. dyrektora c.k. gimnazjum Nowodworskiego czyli św. Anny w Krakowie za r. szk. 1892, Kr. 1892 s. 58; toż za r. szk. 1896, Kr. 1896 s. 95; Swieżawski S., W nowej rzeczywistości. 1945–1965, L. 1991 (dot. syna, Wacława); Szymanowski K., Korespondencja, Zebrała i oprac. T. Chylińska, Kr. 1997 III; Unia Narodowo-Państwowa. Deklaracja programowa i uchwały konferencji krajowej z dn. 28 i 29 czerwca 1922, W. 1922 s. 11, 22; Zjazd polski na Rusi w Kijowie w dniach 18–24 czerwca 1917 roku, Winnica [b.r.w.] s. 70, 90, 128, 129; – „Dzien. Kijowski” 1906 nr z 30 XI/13 XII; „Gaz. Cukrownicza” R. 29: 1922 t. 54 s. 638; „Kur. Warsz.” 1933 nr 279 wyd. wieczorne, nr 280 wyd. wieczorne, nr 281 wyd. poranne, wyd. wieczorne, nr 285 (wspomnienie A. Dobrowolskiego), Ilustr. Dod. Niedzielny (fot.), nr 291 wyd. wieczorne; „Pam. Kijowski” T. 2: 1963 s. 179, T. 4: [1980] s. 159; „Tyg. Ilustr.” 1933 nr 43 s. 859 (fot.); „Wiad. Min. Aprowizacji” 1919 nr 6–7 s. 240–3, 246, 258–64, 267–71, 281, nr 8–9 s. 319–31, 344–5, 249–50, 352–3, 357–60, 362–8, 370–82, 386, 391–4, 396–8, 415, 419, 1920 nr 1 s. 16–7, 19, 21, 24–7; „Życie Warszawy” 1968 nr 19 (dot. syna, Wacława), 1994 nr 206 (dot. córki, Marii Teresy); – Arch. UJ: Kartoteka studentów UJ z l. 1854–1918; B. Jag.: rkp. 7989 IV k. 3–4, 8–9, rkp. 7990 k. 72, 95v. (spisy wyborcze gub. podolskiej z r. 1906); B. Ossol.: sygn. 13499/II k. 201–202; – Mater. Red. PSB: Informacje Michała Sobańskiego oraz Oskara Koszutskiego z W.