Sapieżyna z Jabłonowskich Teofila Strzeżysława (Strzyżysława?), (1742–1816), krajczyna lit., działaczka konfederacji barskiej. Ur. 8 VIII, była córką Józefa Aleksandra Jabłonowskiego (zob.) i Karoliny z Radziwiłłów, 1.v. Kazimierzowej Sapieżyny, rodzoną siostrą Augusta Dobrogosta Jabłonowskiego (zob.) i przyrodnią Anny z Sapiehów Jabłonowskiej (zob.), Aleksandra Michała Sapiehy (zob.) i Michała Ksawerego Sapiehy (zob.).
Otrzymała prawdopodobnie staranne wykształcenie. Dn. 3 V 1757 została damą Krzyża Gwiaździstego. Zachowane szczątki jej korespondencji świadczą o zainteresowaniu polityką już w wieku 20 lat. Ok. r. 1761 poślubiła wojewodzica mścisławskiego Józefa Sapiehę (zob.). Latem 1769 oddziały męża, wówczas regimentarza konfederacji lit., zostały wyparte z Litwy przez wojska rosyjskie, on sam dotarł przez terytorium pruskie do Gdańska i ściągnął tu także S-ę. Stamtąd udała się ona na Śląsk, do Cieszyna i Białej, gdzie uformowana została w październiku t.r. Generalność. Wkrótce po zawiązaniu Generalności oboje opuścili szeregi przywódców konfederackich i z początkiem 1770 r. udali się do Prus Królewskich, gdzie przemieszkali cały rok, goszcząc u bpa Ignacego Krasickiego w Heilsbergu (Lidzbark) lub przebywając w Gdańsku. W grudniu 1771 przybyła na wezwanie męża do siedziby Generalności w Cieszynie; S. walnie przyczyniła się, m.in. swym wpływem na Ignacego Bohusza i Józefa Kossakowskiego, do kompromisowego rozwiązania przez Generalność (na przełomie l. 1771/72) sporu między Józefem Sapiehą jako regimentarzem a hetmanem Michałem Ogińskim o komendę nad litewskim wojskiem konfederackim.
Późną wiosną 1772 Sapiehowie, skłonieni przez Annę Jabłonowską (list z 30 V 1772), wyjechali przez Ostrawę, Drezno, Monachium do Francji. Także i tutaj S. angażowała się z wielkim entuzjazmem w działalność na rzecz konfederacji. Prowadziła korespondencję w imieniu jej przywódców (m.in. opracowała projekt oficjalnego listu do Ludwika XV z prośbą o protekcję), męża i własnym, brała udział w życiu towarzyskim elity konfederackiej i starała się rozszerzać jej wpływy we Francji. Bardzo długo wierzyła w sukces konfederacji, opowiadając się przeciw pojednaniu z królem i Rosją, pozostawała w kontakcie z wybitniejszymi konfederatami (m.in. z Michałem Wielhorskim i Karolem Radziwiłłem), poprzez swych francuskich przyjaciół starała się pomagać Kazimierzowi Pułaskiemu i innym, w listopadzie 1772 dyskutowała z Wielhorskim o pisanym przezeń dziele „O przywróceniu dawnego rządu...”, a z C. C. Rulhièrem, gdy zbierał materiały do swej „Histoire de l’anarchie de Pologne”.
Jak wiele ówczesnych arystokratek, miała S. ambicje odegrania wybitnej roli politycznej, a zarazem odznaczała się kokieterią i swobodą obyczajów. Wybrankiem jej serca był blisko z nią współpracujący i ruchliwy działacz konfederacji barskiej Ignacy Bogusz, w okresie pobytu we Francji partnerami jej flirtów stawali się członkowie korpusu wyższych oficerów garnizonu strasburskiego, markiz de la Ferronay (de Leferonay), a nawet – słynny kard. L. R. de Rohan. W czasie pobytu we Francji (od schyłku sierpnia 1772), a zwłaszcza w Paryżu i Wersalu (na przełomie 1773 i 1774) najwięcej czasu i wysiłku poświęciła staraniom o udział w spadku po spokrewnionej z nią księżnie Talmond i uzyskanie dla męża jakiegoś wyższego stopnia oficerskiego w gwardii królewskiej – z gażą, która zagwarantowałaby minimum egzystencji rodzinie. W tym czasie rodzina S-y powiększyła się o dwoje dzieci – Aleksandra i Annę (ur. 8 IV 1775), urodzonych w Strasburgu i wychowywanych przez francuskie piastunki w Lunevillu. Ostatecznie starania spadkowe zakończyły się przyznaniem niewielkiej, ale wieczystej renty w wysokości 4 tys. dukatów rocznie i jednorazowej sumy 12 tys. dukatów na uregulowanie najpilniejszych długów, natomiast mąż otrzymał jedynie nic nie znaczące obietnice «w wypadku pojawienia się wakansów». Fatalna sytuacja materialna (od przyrodniej siostry S-y Anny Jabłonowskiej tylko sporadycznie nadchodziły jakieś finansowe zasiłki), trwałe rozluźnienie codziennych więzi między małżonkami pogłębione wątpliwościami w sprawie ojcostwa Aleksandra spowodowały ostry, choć krótkotrwały, kryzys wewnętrzny S-y, który doprowadził ją prawdopodobnie do próby samobójstwa (w marcu 1776).
Mimo zachęt Anny Jabłonowskiej długo nosiła się z myślą pozostania na stałe we Francji. Rosnące kłopoty materialne zmusiły małżonków do powrotu do kraju zapewne ok. r. 1779 lub 1784. S. doprowadziła do faktycznej (a chyba i formalnej) separacji z mężem, który zamieszkał w Lachowcach na Wołyniu i tylko bardzo rzadko spotykał się i korespondował z dziećmi. S. otrzymawszy po śmierci swego rodzeństwa rozległe majątki rodzinne (zwłaszcza star. czołhańskie na Wołyniu) przeniosła się z sapieżyńskich Wisznic (w woj. brzeskim lit., sprzedane w r. 1801) i od przełomu 1791/2 r. osiadła w Czołhaniu (nazwanym już przez poprzednią właścicielkę Teofilpolem, którą to nazwę starała się S. także upowszechnić). Stopniowo (do r. 1787) zamieszkały z nią dzieci, które niezbyt dobrze znosiły jej apodyktyczny charakter i system wychowawczy. Sprowadziła na swój dwór przebywającego na emigracji markiza de la Ferronaya, a jego synowi udzieliła pomocy finansowej. Z rzadka odwiedzała Warszawę, a stopniowo przestała opuszczać Teofilpol. Kontynuowała styl życia i zainteresowania kulturą stanowiące swoistą syntezę tradycji sarmacko-magnackich z postawami oświeceniowymi. Negatywnie oceniała zmiany dokonujące się pod wpływem rewolucji francuskiej i działań Napoleona. Wg niektórych pogłosek udzielała jednak jakiejś pomocy patriotom przygotowującym powstanie 1794 r., podobno interesowała się insurekcją i Legionami Polskimi we Włoszech.
W r. 1794 S. doprowadziła do decyzji o równoczesnych zaślubinach córki Anny z Aleksandrem Zamoyskim (najstarszym synem kanclerza Andrzeja Zamoyskiego) i syna Aleksandra z Anną Zamoyską (siostrą wymienionego poprzednio Aleksandra). Pierwsze małżeństwo nie doszło do skutku z powodu nieoczekiwanej śmierci córki. Synową przyjęła S. dobrze, starała się o łagodzenie rozbieżności między małżonkami; interesowała się wnuczkami. Po ojcu i po bracie odziedziczyła cenną bibliotekę, którą przeniosła z Lachowiec do Teofilpola. Ekslibris dla jej biblioteki wykonał Alzatczyk J. M. Weis. W r. 1805 podarowała zbiór liczący 2 246 tomów Liceum Krzemienieckiemu. Utrzymywała kontakty towarzyskie, w jej domu odbywały się bale dla młodzieży, korespondowała z Franciszkiem Karpińskim, który przysyłał jej z kolei swoje prace literackie. Złośliwe uwagi Karpińskiego o S-ie («Księżna zwyczajnie po zachodzie słońca dopiero budzi się, a przez całą noc bawić się lubi»), zawarte w opisie Teofilpola powstałym ok. r. 1802 („Podróż w kraju zaczarowanym”, wyd. w tomie „Dzieciom dla rozrywki i nauki, niektóre zabawniejsze historie…”, Wil. 1820), wiążą się z wieloletnimi uciążliwymi staraniami poety o wypłatę procentów i zwrot pożyczonych jeszcze w r. 1794 2 tys. dukatów. Nie przeszkodziło to jednak S-ie przesłać mu do oceny «wierszy na Russa i Woltera», być może jej własnego pióra. Należała niewątpliwie do wyemancypowanych, władczych kobiet swej epoki, ale pod koniec życia dystansowała się od świata, skłonna chwilami do mizantropii. Gospodarowała niefortunnie; po jej śmierci okazało się że z 22 kluczy zostały tylko dwa, obciążone 5 mln złp. długu (L. Sapieha). Hodowała białe mopsy i inne psy, trzymała ptactwo, głównie papugi. «Otoczona olbrzymim dworem, ubrana prawie po męsku, słynęła w okolicy ze swych dziwactw i zamiłowania do etykiety» (S. Kieniewicz). Zmarła w osamotnieniu w swej rezydencji w r. 1816.
Pozostawiła S. bardzo drobiazgowy Dziennik z l. 1771–6 (wyd. krytycznie W. Konopczyński pt. Z pamiętnika konfederatki…, Kr. 1914), zawierający cenne informacje o działaniach i myślach elity konfederacji barskiej w okresie schyłku i po upadku tej konfederacji, a zarazem stanowiący świetny dokument świadomości i szczegółowy opis życia wybitnej, charakterystycznej przedstawicielki swego środowiska.
W małżeństwie z Józefem Sapiehą miała syna Aleksandra Antoniego (zob.) i córkę Annę (zm. 1 II 1794).
Portret z synem Aleksandrem, nieznanego malarza, reprod. w: L. Sapieha, Wspomnienia, Kr. 1912; Miniatura na kości słoniowej znajdowała się w zbiorach ks. Druckiego-Lubeckiego, reprod. w: Miniatury, polskie tkaniny i hafty. Pamiętnik wystawy urządzonej przez Towarzystwo Opieki nad Zabytkami Przeszłości w czerwcu/lipcu 1912 w Warszawie, W. 1912; Miedzioryt, nr inw. 34096, Sztych obrazu Augustyna (?) Mirysa, reprod. w albumie Duvivier, w: Muz. Narod. w Kr., Zbiór Czapskich; Nowy Korbut, VI cz. 1; Słownik literatury polskiego oświecenia, Wr. 1977; Słown. Pracowników Książki Pol.; Dworzaczek; Sapiehowie, II; – Bartoszewicz J., Józef Sapieha. Pismo Zbiorowe Wileńskie na rok 1859, Wil. 1859; Kieniewicz S., Adam Sapieha (1828–1903), Lw. 1939 s. 2–3; Konopczyński, Konfederacja barska, I, II; Michalski J., Schyłek konfederacji barskiej, Wr. 1970; Pachoński J., Legiony Polskie, W. 1971 III; Skowronek J., Z magnackiego gniazda do cesarskiego wywiadu. Aleksander Sapieha, W. 1992; Sobol R., Franciszka Karpińskiego „Podróż w kraju zaczarowanym”, „Pam. Liter.” 1959 z. 3/4 s. 331–40; Wołoszyński R. W., Polska w opiniach Francuzów w XVIII w., W. 1964; Wójcik Z., Aleksander Sapieha i warszawskie środowisko przyrodnicze końca XVIII i początków XIX w., Prace Muz. Ziemi Nr 15. Prace z zakresu historii nauk geologicznych, Cz. 2, W. 1970; tenże, Kontakty Stanisława Staszica z Zamoyskimi i Sapiehami, w: Stanisław Staszic i Zamoyszczyzna, L. 1976 s. 6–9; – Karpiński F., Historia mego wieku i ludzi, z którymi żyłem, W. 1987 s. 196 n., 200–2; Korespondencja Franciszka Karpińskiego z l. 1763–1825, „Arch. Liter.” T. 4: 1958; Sapieha K. N., Listy […] w latach 1773–1776 do matki pisane z podróży za granicą, Wyd. J. I. Kraszewski, Wil. 1852 s. 44, 71, 82, 85–90; Sapieha L., Wspomnienia (z lat od 1803 do 1863 r.), Kr. 1912; Trembecki S., Listy, W. 1956 I 14; – AGAD: Arch. Zamoyskich, teczki 1822, 1823, 1846; AP w Kr., Oddz. na Wawelu: Arch. Sanguszków rkp. 709 (część Dziennika S-y); B. Czart.: rkp. 736, Ew. rkp. 1124, 1182, 1213, 3225; B. Ossol.: rkp. 13700, 13730 (dokumenty dotyczące niektórych spraw majątkowych); B. Pol. w Paryżu: rkp. 46 (Dziennik z l. 1771–1776 S-y, z odpisami i wyciągami z własnej i in. korespondencji oraz różnej dokumentacji), zachowane szczątki korespondencji i dokumentacji rodzinno-majątkowej; B. Ukraińskiej Akad. Nauk we Lw.: rkp. 119/II, 570/IIIc (tu m.in. fragmenty Dziennika obejmujące większą część r. 1773), 571/IIId, 573/IIId; – Skowronek J., Dziennik nie tylko konfederatki, „Miscellanea Historyczne” [w druku].
Jerzy Skowronek