Sobieska z Daniłowiczów Teofila Zofia (1607–1661), kasztelanowa krakowska, matka króla Jana III. Ur. w Żurowie, była córką woj. ruskiego Jana Daniłowicza (zob.) i Zofii z Żółkiewskich, siostrą Stanisława (zob.).
W r. 1623 wraz z matką Zofią i babką Reginą z Herburtów Żółkiewską, żoną hetmana Stanisława Żółkiewskiego, stanęła na czele służby zamkowej, ażeby odeprzeć napad Tatarów na Olesko. Jeszcze za życia ojca (zm. 1628) wraz z siostrami: Dorotą, Marcjanną i Katarzyną, otrzymała posag. Dn. 16 V 1627 w Żółkwi wyszła za mąż za wdowca, podczaszego kor. Jakuba Sobieskiego (zob.). W końcu maja t.r. nowożeńcy przenieśli się do Złoczowa. Podczas częstych podróży męża S. przebywała w Złoczowie, bądź u rodziców w Olesku. Po bezpotomnej śmierci w r. 1636 brata S-iej, star. korsuńskiego Stanisława, przeprowadzono 20 I 1637 we Lwowie podział majątku między S-ą, jej przyrodnią siostrą Marcjanną Koniecpolską (córką Jana Daniłowicza z pierwszego małżeństwa z Barbarą Krasicką) i Stanisławem Firlejem, synem drugiej przyrodniej siostry Katarzyny. Trzecia siostra, Dorota, ksieni benedyktynek we Lwowie, nie została uwzględniona w podziale spadkowym. S. otrzymała wszystkie majątki, które niegdyś należały do Żółkiewskich i część dóbr Daniłowiczów. W skład jej działu weszły: miasto Żółkiew z zamkiem, przyległościami i z jedenastoma wsiami, włość boryspolska z Borysowem i ponad dwudziestoma wsiami na Ukrainie, klucz jaryszowski z Jaryszowem Nowym, jedenastoma wsiami i kompleksem leśnym Kopanie o powierzchni 800 morgów w ziemi lwowskiej, klucz jezierniański w pow. złoczowskim obejmujący miasto, dziewięć wsi i las o powierzchni ponad 400 morgów, klucz kulikowski leżący nieopodal Żółkwi z miasteczkiem i dziewiętnastoma wsiami, klucz markopolski z miasteczkiem, dwunastoma wsiami i lasem o powierzchni 400 morgów w pow. brodzkim oraz miasteczko Sasów. Dostała też S. dwa dwory w Warszawie i wszystkie kosztowności, które kiedyś należały do rodziny Żółkiewskich. Przeniosła się wówczas z mężem i całym swoim dworem do Żółkwi. Zajmowała się wychowywaniem dzieci, a także, pełna energii i przedsiębiorczości, pomagała mężowi w zarządzaniu wielkim majątkiem. W czasie zaś jego nieobecności rządziła miastem. W r. 1641 wraz z mężem ufundowała klasztor karmelitanek p.wezw. Matki Boskiej Loretańskiej, ofiarowując na jego siedzibę swój drewniany dwór we Lwowie. Obok klasztoru wzniesiono drewniany kościół p. wezw. św. Józefa i św. Teresy. Uroczyste wprowadzenie karmelitanek odbyło się w r.n. Fundatorzy przekazali na ich uposażenie 30 tys. złp., rozpoczęli też budowę murowanego kościoła (zakończona w r. 1644) i klasztoru (ukończył ją Jan III w r. 1692). S. nadała, również wspólnie z mężem, kilka przywilejów miejskich (w tym w Sasowie i Żółkwi).
Po zgonie męża S. objęła samodzielne rządy miastem Żółkwią i całym majątkiem i do śmierci prowadziła je twardą ręką. Pod koniec r. 1647 (19 XII), po uprzednim pozwoleniu Władysława IV, scedowała dobra Szczurowice ze wszystkimi przyległościami na ukochanego syna Marka (zob.). Podczas powstania Bohdana Chmielnickiego w obawie przed zajęciem przez Kozaków Żółkwi S. pod koniec października 1648 opuściła miasto i ukryła się w Zamościu. W r. 1652, dbając usilnie o świetność swojego domu, zapobiegła mezaliansowi w rodzinie, do którego mogło dojść za sprawą jej drugiego syna, Jana, zakochanego w pięknej córce ochmistrza Pawła Orchowskiego. S. wydała ją szybko za odpowiadającego jej stanem szlachcica z otoczenia syna. Była też przeciwna związkowi Jana z Marią Kazimierą d’Arquien.
Po tragicznej śmierci syna Marka (1652) S. ufundowała w Żółkwi 13 I 1653 kościół i klasztor dla dominikanów. Przeznaczyła na ten cel m.in. 50 tys. złp. oraz dobra ziemskie z browarem, młynami, karczmami i stawem. Proboszcz kolegiaty żółkiewskiej przekazał S-iej z prawem patronatu drewniany kościółek Panny Marii. Na miejscu tej świątyni wybudowany został fundowany przez S-ą kościół p.wezw. Najśw. Marii Panny i św. Marka, wykończony w r. 1655 wg projektu fundatorki, która sprowadziła na czas budowy swojego architekta i malarzy. W kościele umieszczono nagrobki męża i syna S-iej. Wsparła też finansowo karmelitów bosych z Kamieńca Podolskiego, zapisując im 5 tys. złp. na majątku Zwartów, z sumy tej roczny czynsz mieli wypłacać karmelitanom dominikanie żółkiewscy.
Dn. 20 III 1653 S. udała się na ponad pięcioletnią pielgrzymkę do Włoch, uprzednio przekazawszy w depozyt konwentom dominikanów we Lwowie i Żółkwi swoje kosztowności. Odwiedzała miasta i sanktuaria położone w północnych Włoszech. Prawdopodobnie była też w Neapolu, jak wynika z relacji P. Duponta, inżyniera i dworzanina króla Jana III, który wpłynął na przeniesienie wzoru jednego z neapolitańskich kościołów na barokowy dominikański kościół w Żółkwi. Po powrocie (28 IX 1658) S. pomnożyła fundusz dla dominikanów żółkiewskich, zwiększając liczbę zakonników z 12 do 18, zapisując im 60 tys. złp., dobra ziemskie, kosztowności i sprzęty liturgiczne oraz działa na dzwony. Ołtarze przyozdobiła obrazami malarzy włoskich. S. przekazała także dominikanom jeszcze przed r. 1654 wiele książek z rodzinnego księgozbioru, zaopatrzonych w superekslibrisy Daniłowiczów, Żółkiewskich i in. rodzin. Książki te dominikanie żółkiewscy zaopatrzyli w donacyjny ekslibris drukarski z czterowierszowym napisem w języku łacińskim, który jest najwcześniejszym polskim ekslibrisem związanym z nazwiskiem kobiety. W r. 1660 S. utworzyła dla dominikanów fundusz mszalny.
Do ostatnich swych dni S. żywo interesowała się działalnością dominikanów w Żółkwi. Często korespondowała z tamtejszymi przeorami, własnoręcznie tkała także dla nich ornaty. W testamencie zapisała dominikanom 4 900 złp. Zmarła w Żółkwi 27 XI 1661. Wyraziła w nim życzenie, ażeby wyprawiono jej skromny pogrzeb. Syn Jan pochował ją jednak z wielką pompą w lutym 1662 w kościele Dominikanów w Żółkwi pod ołtarzem św. Jacka. Ażeby jednak uszanować wolę matki, dzień wcześniej odprawiono jej pierwszy, skromny pogrzeb. W czerwcu 1946 z inicjatywy m.in. przeora dominikanów o. Józefa Burdy szczątki S-iej wywieziono z Żółkwi. Początkowo przechowywano je w klasztorze Dominikanów w Lublinie, a następnie w r. 1983 zostały złożone w krypcie pod kaplicą Matki Boskiej Różańcowej przy kościele Świętej Trójcy w Krakowie.
W małżeństwie z Jakubem Sobieskim urodziła S. siedmioro dzieci (zob. życiorys męża), z których troje zmarło w dzieciństwie. Wszystkie swoje dzieci wychowywała surowo i tradycyjnie. Syn Jan, późniejszy król (zob. Jan III), wychowywany przez babkę, mówił o matce, że «nie białogłowskiego, ale męskiego była serca». Być może stąd brały się późniejsze trudności S-iej w kontaktach z tym synem, którego już nie darzyła taką miłością jak pierworodnego Marka. Córka Katarzyna, zakochana podobno w Dymitrze Wiśniowieckim, musiała pod presją matki wyjść za mąż w wieku szesnastu lat za starszego od siebie o tyleż lat woj. krakowskiego Władysława ks. Dominika Zasławskiego-Ostrogskiego.
S. pozostawiła spisaną na jednej karcie kroniczkę, zaopatrzoną nagłówkiem «Pamięć, jakom ja szła za mąż i jako się moje dzieci rodzili». Widnieje tam osiem dat i faktów, od r. 1627, ślubu z Jakubem Sobieskim, po r. 1641 urodziny siódmego i ostatniego dziecka (B. Kórn.: rkp. 384).
Karol Szajnocha w opowiadaniu historycznym „Mściciel” (1860) przedstawił S-ą jako heroiczną matkę, wychowującą synów na mścicieli dziada, S. Żółkiewskiego. Postać S-iej występuje też w wierszu Teofila Lenartowicza „Obóz Chmielnickiego” w tomie „Ze starych zbroic” (1870), później wprowadził ją Mieczysław Lepecki do powieści „Pan Jakobus Sobieski” (1970).
Portret S-iej w kościele Dominikanów w Kr.; Pawiński A., Gerson W., Drzeworytnictwo polskie, „Tyg. Ilustr.” 1862 nr 2 (Altmonte „Teofila Sobieska z synami”, Żółkiew); Pocheć-Perkowska T., Portrety Jana III Sobieskiego i jego rodziny. Katalog wystawy z okazji 300-lecia Wilanowa, W. 1983; – Dworzaczek; Słown. Geogr. (Olesko, Sasów, Zloczów, Żółkiew); Słown. Pracowników Książki Pol.; – Aftanazy R., Materiały do dziejów rezydencji, W. 1990 VIIa; Barącz S., Pamiątki miasta Żółkwi, Lw. 1877 s. 26, 39, 72, 74, 78, 80, 82, 84–92, 94, 95–8; Barycz H., Nowe i stare elementy w wychowaniu rodziny Sobieskich, „Studia Pedagog.” [T.] 3: 1956 s. 75–6; Bogucka M., Białogłowa w dawnej Polsce, W. 1998; Charewiczowa Ł., Historiografia i miłośnictwo Lwowa, Lw. 1938; Chwalewik E., Ekslibrisy polskie XVI i XVII wieku, Wr. 1955; Czołowski A., Jan III i zamek w Olesku, Lw. 1935 s. 6, 8; Długosz J., Jakub Sobieski 1590–1646, Wr. 1989; Gąsiorowski S., Walka chrześcijańskich cechów z konkurencją żydowską w Żółkwi w świetle przywilejów z XVII i pierwszej połowy XVIII wieku, „Acta Universitatis Wratislaviensis” Nr 1876, Prawo [Z.] 251, Wr. 1996 s. 37–8; Gębarowicz M., Szkice z historii sztuki XVII w., Tor. 1966 s. 246; Gil C., Życie codzienne karmelitanek bosych w Polsce w XVII–XIX wieku, Kr. 1997; Korzon T., Dola i niedola Jana Sobieskiego 1629–1674, Kr. 1898 I 5, 7, 19, 20, 43–4, 63, 71–2, 580–1, III 284; Łoski J., Jan Sobieski, jego rodzina, towarzysze broni i współczesne zabytki, W. 1883; Łoziński W., Lwowskie kościoły barokowe, Lw. 1932 s. 42; tenże, Życie polskie w dawnych wiekach, Kr. 1969 s. 216; Mayer J., O książkach z daru Reginy Żółkiewskiej, Jana Żółkiewskiego i Teofili Sobieskiej w księgozbiorze kościoła parafialnego w Żółkwi, „Przegl. Bibl.” R. 7: 1933 s. 163–71; Osiński M., Zamek w Żółkwi, Lw. 1933 s. 16–18; Petrus J. T., Kościoły i klasztory Żółkwi, Kr. 1994; tenże, Żółkiew i jej kolegiata, W. 1997; Sajkowski A., Nad staropolskimi pamiętnikami, P. 1964 s. 30 (ilustr.); Slivka J. J., Nesterov, w: Istorija mist i sil URSR, L’vivs’ka oblast’ Kyïv 1968 III 499; Sobieraj M., Mecenat rodziny Sobieskich nad zakonami, „Summarium” Nr 5: 1976 (1979) s. 146–50; Targosz K., Jana Sobieskiego nauki i peregrynacje, Wr. 1985 s. 13–17, 20, 26, 191–2; taż, Sawantki w Polsce XVII w. Aspiracje intelektualne kobiet ze środowisk dworskich, W. 1997; Trawicka Z., Sprawy gospodarcze Jakuba Sobieskiego, Kieleckie Studia Hist., Kielce 1977 s. 10–12, 14, 17; Wanat B. J., Zakon karmelitów bosych w Polsce, Kr. 1979; Wójcik Z., Jan Sobieski, W. 1994; Zubrzycki D., Kronika miasta Lwowa, Lw. 1844 s. 289; Žovkivščyna, Istoričnyj narys, Red. M. Lytvin, Žovkva-L’viv 1994 I 15, 33, II 21, 43, 45; – Akta grodz. i ziem., X; Istoriko-memuarnyj zbirnyk, Red. V. Bodnar, Žovkva-L’viv 1995 s. 21, 43, 45; Pisma do wieku Jana Sobieskiego, I cz. 1; Przywileje miasta Złoczowa i okolicy, [Wyd.] Z. Urwanowicz, Cz. 1, w: Sprawozdania Dyrekcji c.k. Gimnazjum w Złoczowie za r. szk. 1897, Złoczów 1897 s. 19–21; – AGAD: Arch. Publ. Potockich, sygn. 331 s. 91–92, Arch. Radziwiłłów, Dz. II t. IX sygn. 1219, Arch. Zamoyskich, sygn. 378, Zbiór Czołowskiego, sygn. 396 s. 43–50, 64–65, 90, sygn. 398 s. 1–7; Arch. UJ: Gąsiorowski S., Relacje między chrześcijanami i Żydami na tle dziejów Żółkwi w XVII i XVIII wieku (mszp. pracy doktorskiej); Arch. Prow. Pol. Dominikanów w Kr.: sygn. Kr 1188, Ż 30/2, Ż 32, Ż 34, Ż 36, Ż 37, Ż 61, Ż 93; B. Czart.: sygn. 1239, 2580 IV s. 121 – 126; B. Kórn.: rkp. 384; B. Universiteta im. I. Franki we Lw.: sygn. 601 III k. 167v.–168; Central’nyj Deržavnyj Istoričnyj Archiv Ukrainy we Lw.: F. 69 op. 1 spr. 1 k. 216–217, F. 364 op. 1 spr. 126 s. 82.
Stefan Gąsiorowski