Czapski Tomasz, h. Leliwa (1711–1784), starosta knyszyński, bratjański i radzyński, syn Piotra Jana, wojewody pomorskiego, i Konstancji z Gnińskich, miał po matce bogate starostwo knyszyńskie. Za żoną swoją Marią, córką Jana Ansgarego Czapskiego, podskarbiego w. kor., a wdową po Antonim Potockim, staroście kołomyjskim, urodzoną w Nowejwsi p. Płowężem 1723, zm. w Warsz. 1774 (wybito z okazji jej śmierci medale większe i mniejsze srebrne), wziął starostwo bratjańskie i ląkorskie, oba za konsensem królewskim. Poprzednio już był wziął w r. 1740 za zgodą króla starostwo radzyńskie. Te trzy starostwa oddał w r. 1772 w ręce komisarzy pruskich, sam złożył homagium 27 IX 1772. Na Podlasiu miał także starostwo goniądzkie. Poza tym posiadał rozległe dobra własne w Prusiech Królewskich: Golębiewo i Rościszewo pod Skarszewami, Suchostrzygi p. Tczewem, Ełganowo, Kłobuczewo, Zakrzewko pod Gdańskiem, w okolicy Radzyna zaś Szczuplinki, Nowymłyn, Powiatek, Wardęgowo z przyległościami, Linowo, Boguszewo, Dąbrówkę i Rywałd; pod Wąbrzeźnem Wronie. Mieszkał częścią w Mełnie, częścią w Warszawie. W l. 1735–7 przebywał z polecenia ojca we Francji (diariusz tej podróży w archiwum smoguleckim). W druku jest jego Summarium documentorum jako podstawa skargi sądowej przeciw Michałowi Czapskiemu, wojewodzie malborskiemu 1776 r. O udziale jego w uprzemysłowieniu kraju świadczy to, że podpisał ustawę kompanii Manufaktur wełnianych, zawiązanej w r. 1766 i aprobowanej przez króla. Poza tym smutną po sobie pozostawił pamięć. Człowiek niesłychanie bogaty, słynął w młodym wieku z szaleństw, znęcań nad ludźmi i licznych okrucieństw. Stwierdził to w r. 1749 trybunał piotrkowski, przed którym prześladowani przez Cz-go szlachta i żydzi, uzyskawszy poparcie J. Kl. Branickiego, uzyskali wyrok, skazujący starostę i jego matkę na ogromne grzywny. Kronika parafialna w Radomnie (pow. lubawski) pisze o nim pod r. 1756, że gorzej niż Szwedzi i Moskale niszczyli mieszkańców starostwa bratjańskiego Cz. i dzierżawca jego Jeżewski, »qui ambo hominum sanguinem ut dracones sugebant«, tak iż »incolae annihilati et penitus attriti per Jeżewski et Czapski«. Cz. umarł 26 III 1784. Mimo wszystkich wad i wybryków rozumiał on potrzebę reform, garnął się do Czartoryskich i miał daleko idące zamiłowania kulturalne. Zgromadził znaczną galerię obrazów, zbiór rycin oraz duży księgozbiór, który mieścił się swego czasu w kamienicy jego w Gdańsku, później zaś przeniesiony został do pałacu jego w Warszawie. Pałac ten wraz z księgozbiorem i bogatymi pamiątkami przeszedł przez jedyną jego (po córce) wnuczkę Marię Radziwiłłównę, późniejszą generałową Wincentową Krasińską, w dom Krasińskich, a zbiory te stały się podwaliną biblioteki i muzeum Krasińskich w Warszawie. W bibliotece tej znajduje się obszerna korespondencja dotycząca Cz-go oraz jego bliższej i dalszej rodziny.
Exlibris jego, sporządzony w Gdańsku, sztychowany przez Deischa, należy do najpiękniejszych polskich exlibrisów.
Piękny portret przez R. Mengsa znajduje się w Muzeum Krasińskich w Warszawie.
Arch. gdań. 300, 41, nr 27 k. 165. Inform. archiwalne ks. prał. Czapskiego z Poznania; Kronika paraf. w Godziszewie p. Skarszewami i w Radomnie p. Nowymmiastem; Estr. XIV 518; Bär, Adel u. Adl. Grundbesitz Wpr. nr 778 passim; tenże, Westpreussen unter Friedr. d. Gr. II, 549 n., 747; Froelich Gesch. d. Kr. Graudenz, I 214; Czaplewski, Senatorowie świeccy, w R. T. N. Tor. 26–9, s. 62, 117, 168; Semrau, Beiträge zur Gesch. d. Stadt Neumark, 70; Korzon, Wewn. dzieje Pol. za Stan. Aug., 1897, II 231; Bartoszewicz w Enc. Org. Rp. B. Czart. 658.
Ks. Alfons Mańkowski