Szczurowski Tomasz Józef, w zakonie Tymoteusz h. Rawicz (1740–1812), bazylianin, misjonarz, pisarz religijny, założyciel żeńskiego zgromadzenia zakonnego jozafatek.

Ur. 2 XII, a ochrzczony 4 XII, w miejscowości Lisznia (pow. włodzimierski), był synem Andrzeja i poślubionej 22 I 1737 jego drugiej żony, Franciszki Dołgielanki. S. miał braci: Antoniego (zm. ok. 1795), sędziego bełskiego (bialskiego?) i burgrabiego zakroczymskiego (w r. 1791), oraz brata przyrodniego Jana, z małżeństwa ojca z Konstancją Wołowską. Informacje o S-m pochodzą w znacznej mierze z jego rękopiśmiennych wspomnień (inc.: Mihi absit..., w paraf. rzymskokatol. p. wezw. Niepokalanego Poczęcia NMP w Ostrowie Lub.).

W dzieciństwie S. mieszkał w Buczaczu przy monasterze bazyliańskim, a następnie w Zabłociu (prawdopodobnie w rejonie Dubna lub Kowla). Ukończył kolegium bazyliańskie we Włodzimierzu, gdzie był uczniem m.in. Porfirego Ważyńskiego. Dn. 13 II 1759 wstąpił do klasztoru bazylianów w Byteniu, zmieniając obrządek łaciński na grecki; 15 III 1760 złożył profesję zakonną. Następnie przeniósł się do monasteru łyszkowskiego (Łysków w woj. nowogródzkim), a w r. 1762 do Żyrowic; w r.n. przyjął święcenia kapłańskie. Od r. 1764 studiował teologię w Połocku; być może z przeprowadzoną tamże publiczną dysputą, nazwaną we wspomnieniach «De Incarnatione», związana jest rozprawa S-ego Theologicae critico-scholastico-dogmaticae [theses] ex tractatu de Verbi Divini incarnatione [...] defendentur publice in monasterio Basiliano Polocensi (Vilnae [b.r.w.]). Naukę kontynuował S. w Wilnie; głosił tam kazania i nauczał w kościołach obrządku łacińskiego: u benedyktynek, bernardynek i wizytek. W r. 1766 prowadził misje w Jezdnie (woj. trockie). Wg własnych wspomnień opublikował w r. 1767 wierszowane medytacje pt. Lutnia o dziesięciu strunach (niewymienione przez Estreichera). Napisał traktat o sakramentach i po zakończeniu studiów odbył nad nim publiczną dysputę z jezuitami. Od r. 1768 był nauczycielem, a od r. 1770 także prefektem, w kolegium bazyliańskim we Włodzimierzu; z upoważnienia metropolity Felicjana Filipa Wołodkowicza prowadził w r. 1769 dwutygodniowe misje w pobliskim Litowieżu (Mihi absit...). Odbył dysputy religijne, m.in. w r. 1770 w Uściługu z kapucynami. Wzorując się na metodach stosowanych przez jezuitów, wykorzystywał w dydaktyce teatr; napisał dialogi o św. Aleksym i św. Włodzimierzu oraz dedykowany Ważyńskiemu tomik poezji Artis poeseos (Mihi absit...). Pod kierunkiem S-ego uczniowie włodzimierskiego kolegium wystawili 25 III 1770 jego wierszowany dialog ku czci Bogurodzicy pt. Głos pochwalny niebios i ziemi [b.m.r.w.], a w r. 1771 jego sztukę pt. Widok mądrości w obraziech od pogan wyśmiany, od Leona Izawryka Cesarza zdeptany, od Jana Damascena wsławiony i świeżo z popiołów starożytności w Szkołach Włodzimierskich odnowiony i otarty (Poczajów 1771). W podręczniku pt. Ethologia, czyli nauka dla młodzi szkolnej... (Poczajów 1772) przedstawił S. zagadnienia moralności w formie wierszowanych pytań i odpowiedzi. Z tego okresu pochodzą również utwory: dedykowany star. zwinogrodzkiemu Michałowi Gurowskiemu Poesis didactica totius regni naturae divitiarum delineatrix... (Poczajów 1770), a Józefowi Salezemu Ossolińskiemu Gospodarz chrześcijański dom swój według przykazań Boskich rządzący... (Poczajów 1772).

Wg własnych wspomnień S. został w r. 1772 przeniesiony z kolegium do nowego monasteru bazylianek we Włodzimierzu na wzgórzu «Ilińszczyzna»; pełnił tam funkcje nauczyciela, egzaminatora studentów i kapelana mniszek. W tym czasie prowadził misje w Popówce i Turobinie, a w Poczajowie wydał Wzór panieńskiej doskonałości (niewymieniony przez Estreichera). Występował w interesach włodzimierskiego monasteru bazylianek i w r. 1775 wydał Suplicam ad Sedem Apostolicam pro statu monasterii monialium Wlodzimiriensium (Mihi absit); z supliką tą udał się do nuncjatury w Warszawie, gdzie spędził trzy miesiące. Działalność S-ego zwróciła uwagę metropolity Wołodkowicza, który w lutym 1776 wysłał go do Rzymu. S. zdał tam egzamin przed dominikaninem, kard. Juanem Tomásem de Boxadors, uzyskał tytuł «doctor laureatus» w zakresie prawa kanonicznego i teologii oraz nominację na protonotariusza Stolicy Apostolskiej i przywilej (4 VIII t.r.) na prowadzenie misji. Po powrocie do kraju został powołany przez Wołodkowicza na audytora kurii.

Wydaje się, że śmierć Wołodkowicza (1778) zachwiała karierą S-ego. Od r. 1778 był on mistrzem nowicjatu bazylianów w Byteniu. Na potrzeby nowicjuszy napisał podręcznik Hasło zbawienne nauki apostolskiej, złożone i zgromadzone z rozmaitych rozmów, z teologii dogmatycznej, moralnej, spekulatywnej, historycznej, z kanonów, z katechizmu i z nauki ascetycznej wyjęte z poważnych autorów i na pożytek dusz chrześcijańskich, a osobliwie w stanie duchownym żyjących ułożone..., (Wil. 1780). Był obecny w r. 1780 na kapit. generalnej w Torokaniach i podczas konsekracji miejscowej bazyliki wygłosił homilię. W r. 1782 prowadził misję w dobrach Zofii Śliźniowej w Dziewiątkowiczach (pow. słonimski). W r. 1784 uczestniczył w kapit. prowincjalnej w Torokaniach, na której wybrano go na ihumena (superiora) klasztoru bazyliańskiego w należącej do Radziwiłłów Białej (obecnie Biała Podlaska) oraz prefekta misji. Zatroszczył się o odnowienie monasteru oraz ożywienie kultu bł. Jozafata Kuncewicza i bezpieczeństwo przechowywanych w Białej jego relikwii. W tym czasie przygotował do druku dzieło Horologion czyli psalmodia Kościoła Wschodniego dla początkujących w czytaniu greckim, polskim, niemieckim i łacińskim zamykająca w krótkości nabożeństwo kanoniczne całodzienne ułożone staraniem [...] rektora misji bialskiej. R. 1785 (niewyd., rkp. B. Kapucynów w Kr., sygn. 72 k. 1–369), zawierające oprócz przeznaczonych dla kapłanów modlitw również słownik, nazwany Zbiorem imion używalnych grecko-ruskich, łacińskich i polskich oraz nuty.

Cieszył się S. sławą znakomitego kaznodziei; na jego kazania, głoszone w różnych językach (miał ich znać biegle siedem) przychodzili podobno nie tylko katolicy obu obrządków, ale także prawosławni oraz Tatarzy i Żydzi (do których głosił po hebrajsku). Tytułując się rektorem misji, rozpoczął 22 V t.r. z pomocą kaznodziei Samuela Naruszewicza i spowiednika Metodego Jakubowicza czterotygodniową misję na terenie parafii w Białej; pełnomocnictwo do ich prowadzenia otrzymał S. we Włodzimierzu 17 VI t.r. od bp. diec. włodzimiersko-brzeskiej Symeona (Stefana) Młockiego. W listopadzie rozpoczął w Białej misje roczne. Organizował i prowadził misje w parafiach unickiej diec. włodzimiersko-brzeskiej; w r. 1785 odwiedził Łomazy, w r. 1786 Rudno, w r. 1787 Pasynki, Narew, Kleszczele, Kornin, Gródek i Grodzisko, w r. 1788 Sokołów, Grodzisk, Telatycze i Berezowo, w r. 1789 Wołczyn, a także Kanie w diec. chełmskiej, w r. 1790 Chotycze, w r. 1791 Hannę i w r. 1793 Przegaliny. Jako kulminacyjny punkt misji organizował uroczyste procesje, niejednokrotnie z towarzyszeniem dzwonów, trąb, moździerzy, armat i fajerwerków. Wykorzystywał też widowiska teatralne; z jego inspiracji wystawiano w Zaduszki List umarłych do żyjących, odgrywany przez odziane na czarno postacie, wręczające kaznodziei zapieczętowany list z przesłaniem od zmarłych. Misje gromadziły rzesze wiernych; w r. 1787 w Narwi odnotowano 20 tys. słuchaczy i 10 tys. spowiedzi. S. opracowywał podręczniki dla duchownych, zawierające kilka wersji scenariuszy prowadzenia misji; w Supraślu w r. 1792 ukazały się z tego zakresu: Misja bialska ks. ks. Bazylianów podająca sposób łatwy do ćwiczenia się w modlitwie umysłowej [...] dla ludu prostego po wioskach i miasteczkach żyjącego, Misja bialska całoroczna czyli Rok Święty, mający na wszystkie święta uroczyste nauki i pieśni uwagi ułożone oraz Misja bialska ośmiodniowa i całomiesięczna, podająca łatwy sposób do ćwiczenia się w modlitwie umysłowej i społecznej, w rozmowach zbawiennych dla ludu prostego po wioskach i miasteczkach żyjącego; ta ostatnia pozycja zawierała również Misję trzydniową... «dla pracujących w polu, dla podróżnych i dla posługaczów» (seria Misji..., oprac. R. Piętki w reprincie, oraz wybór tegoż pt. Poezja Misji Bialskiej, L. 2009). W zbiorach tych znajduje się wiele polskich i ruskich (zapisanych alfabetem łacińskim) litanii, modlitw i pieśni, zapewne ułożonych przez S-ego i ze skomponowaną lub dostosowaną przez niego muzyką. Mieści się tu także dokonany przez niego przekład greckiego akatystu maryjnego oraz do dziś śpiewana pieśń Boże w dobroci nigdy nie przebrany. Również w Supraślu w r. 1792 publikował S. podręczniki prawa kanonicznego i teologii moralnej: Misja bialska. Prawo kanoniczne o wszystkich ustawach i dekretach synodalnych we wszystkich materiach i wydarzeniach tak sumiennych jako też i sądowych na rozmowy w jedenastu księgach podzielone, a ku zbawiennej wiadomości ludziom wszelkiego stanu i urzędu, zebrane przez poważnych autorów... oraz Rozmowy duchowne wyjęte z pierwszej księgi prawa kanonicznego o przypadkach sumiennych i kolejne Rozmowy duchowne [...] wyjęte z drugiej księgi..., toż wyjęte z trzeciej księgi..., toż wyjęte z czwartej księgi (księgi V–XI łącznie z księgą IV). Dla uczczenia narodzin Dominika Radziwiłła wydał S. polsko-francuski zbiorek wierszowany Głos wzbudzający serca chrześcijańskie do społecznej modlitwy i do słuchania słowa Bożego (L. 1787).

Przybrany za towarzysza przez Teodozego Rostockiego, koadiutora metropolity (Jasona Smogorzewskiego), wizytował z nim S. parafie archidiecezji; jednak data podana w Mihi absit (od stycznia do kwietnia 1789) nie odpowiada prawdzie, gdyż Rostocki odbywał wizytację w r. 1787, a od r. 1788 był już metropolitą, czyli wizytacja miała zapewne miejsce w r. 1787. W Białej był S. inicjatorem przebudowy wnętrza świątyni Bazylianów oraz budowy nowego klasztoru bazyliańskiego, ukończonego w r. 1789 dzięki jego «niezmordowanej pracy». Wg Mihi absit uczestniczył w r. 1789 w kapit. generalnej w Żydyczynie, a 21 XI 1790 był obecny w Białej przy śmierci woj. wileńskiego Karola Radziwiłła «Panie Kochanku», po czym na jego pogrzebie wygłosił kazanie. Odnowił działające w Białej i okolicach bractwo cerkiewne Niepokalanego Poczęcia NMP oraz opracował jego statut pt. Patent confraternii bialskiej (Supraśl 1792). Od ok. r. 1791 opiekował się dziećmi swego brata Antoniego i jego drugiej żony, Marianny z Rzeszczewskich (Rzeszowskich?), Józefem Cyriakiem (zm. ok. 1798) i Justyną; kształcił ich w Białej, a potem w Parczewie. Angażując się nadal w propagowanie kultu bł. Jozafata, S. tworzył o nim pieśni ze swymi słowami i muzyką; wydane w Krakowie (b.r.w.), były śpiewane przez wiernych obu obrządków w parafiach Podlasia i Chełmszczyzny przez kilka pokoleń.

W r. 1792 powołał S. w Białej żeńską wspólnotę zakonną jozafatki (lub tercjarki zakonu św. Bazylego) i ułożył dla niej regułę pt. Ustawa porządku Jozafatek, pod protekcją obrońcy unii na cześć św. Jozafata dla rozprzestrzenienia religijności chrześcijańskiej. Ponieważ nie dopilnował, by wydano stosowne zezwolenie, zatwierdzenie reguły zgromadzenia napotykało na opory władz duchownych i świeckich. Prawdopodobnie w r. 1795 był inicjatorem powołania przy klasztorze bazylianów w Białej nowicjatu dla kandydatów do zakonu. Funkcjonowanie nowicjatu, a zwłaszcza wyświęcenie przez S-ego dwóch kleryków, prowincjał litewskiej prow. bazylianów Sylwester Antonowicz uznał jednak za nieprawne; udzielił S-emu nagany, a nowicjuszom nakazał przeniesienie się do nowicjatu do Bytenia. Pozbawiony przeoratu w Białej, przebywał S. w Żyrowicach, a potem w Dziewiątkowiczach. Nie chcąc składać przysięgi na wierność carycy Katarzynie II, przeniósł się, za zgodą Ważyńskiego, wówczas już bp. chełmskiego i bełskiego, do pozostającego pod władzą austriacką Chełma. Dn. 16 VII 1796 otrzymał od bp. Ważyńskiego «instrumentum speciale» do wizytacji bractw i parafii; wizytacje prowadził w l. 1796–7. Na podstawie specjalnego zezwolenia papieża Piusa VI prowadził misje w parafiach: Ruskowola (1796) oraz Siedliszcze, Dobromyśl, Łęczna i Żulin (1797). Wobec kwestionowania legalności jozafatek przez władze austriackie sporządził dokument pt. Wzór życia [...] w Towarzystwie sprzymierzonem wielebnych sióstr jozafatek [...] zaczęty w roku 1795 [...] przez JW Porfirego Ważyńskiego biskupa chełm i bełzkiego i przez Najwyższe Gubernium Cesarskie Krakowskie rozważany w roku 1797 w miesiącu styczniu, lecz mimo to Austriacy wydali w r. 1797 zakaz noszenia przez jozafatki habitów. Zgromadzenie zaczęło odtąd posługiwać się nazwami Sodalictwo Nauki Chrześcijańskiej lub Sodalictwo Panien Edukujących Płeć Niewieścią w nauce chrześcijańskiej, a S. napisał dla niego nowy program i regułę. Po likwidacji domu jozafatek w Białej przeniósł się S. z zakonnicami do Parczewa, gdzie wzniósł dla nich i siebie dwa budynki. Pobyt S-ego w Parczewie wzbudzał sprzeciwy bp. Ważyńskiego, który dopiero w r. 1799 pogodził się z tym faktem i zezwolił S-emu na nauczanie w tamtejszej szkole. S. od r. 1800 pisał pamiętnik (Mihi absit), głównie po łacinie, częściowo po polsku i rusku. W r. 1801 ogłosił Pieśni pobożne naukę wiary i obyczajów w sobie zamykające dla użytku i zachęcenia bractwa nauki chrześcijańskiej w całej diecezji chełmskiej po wszystkich cerkwiach parafialnych ustanowionego przez [...] ułożone w polskim i ruskim języku (L.); w zbiorze tym opublikował także swój program i regułę jozafatek. Nadal głosił kazania i prowadził misje; za homilię wygłoszoną 18 IX 1803 w Janowie władze cyrkułu lubelskiego ukarały go grzywną. W Parczewie zbudował S. sierociniec oraz kaplicę przyklasztorną, ukończoną w r. 1805 (uległa jednak w r.n. zniszczeniu w katastrofie budowlanej). Mozolne prace nad odbudową kaplicy oraz domów spalonych w pożarze ciągnęły się przez następne lata. Przed śmiercią wrócił S. do obrządku łacińskiego. Zmarł 15 IV 1812 w Parczewie; został tam pochowany w kaplicy przy klasztorze, a następnie przeniesiony na tamtejszy cmentarz przy parafii obrządku łacińskiego. Uczeń S-ego Ferdynand Ciechanowski uporządkował związane z nim dokumenty.

Wg wspomnień Adama Bartoszewicza S. «był [...] miernego wzrostu, pociągłej twarzy, wzrok miał bystry i przenikliwy, włosy brunet, od samej młodości nosił piękną i wspaniałą brodę, przez ostatnie lat 20 przeszło mięsa nie jadał». Wiele z pieśni ułożonych przez S-ego przedrukował w swych śpiewnikach ks. Michał Marcin Mioduszewski („Śpiewnik kościelny z melodiami”, Kr. 1843 i „Dodatek do pastorałek i kolęd”, Lipsk 1853). W r. 1867 z okazji kanonizacji Jozafata Kuncewicza wydano ponownie w Rzymie Pieśni na cześć św. Jozafata (1868). Józef Ignacy Kraszewski, choć sceptyczny wobec metod S-ego, pisał o nim jako sławnym ascecie i fundatorze zakonu („Obrazy z życia i podróży”, Wil. 1842 I 18). Echa prowadzonych przez S-ego misji znalazły się w reportażu Władysława Reymonta „Z ziemi chełmskiej. Wrażenia i notatki” (W. 1910). Zgromadzenie jozafatek, reaktywowane w r. 1911, rozwija się obecnie głównie na Ukrainie.

Portret imaginowany przez Stanisława Baja w Bazylice św. Jana Chrzciciela w Parczewie; – Cubrzyńska-Leonarczyk M., Katalog druków supraskich, W. 1996; Enc. Kośc.; Enciklopedičeskij slovar’, Pet. 1904; Estreicher; Estreicher w. XIX; Słown. Pol. Teologów Katol.; Wagilewicz J. D., Pisarze polscy Rusini, Przemyśl 1996 s. 249–54; – [Bartoszewicz A.] B. A., Żywot księdza Tymoteusza Szczurowskiego, „Pam. Religijno-Moralny” T. 13: 1853; Bartoszewicz K., Dawna Biała na Podlasiu we wspomnieniach mego dziadka Adama (1792–1878): przyczynek do dziejów miasta i gimnazjum, Biała Podlaska 1928 s. 225–466; Batiuškov P. N., Cholmskaja Rus. Istoričeskije sudby Russkago Zabužja, Pet. 1887 s. 145; Bieńkowski L., Organizacja Kościoła wschodniego w Polsce, w: Kościół w Polsce, Red. J. Kłoczowski, Kr. 1968 II 1030–1; Ciechanowicz J., Rody rycerskie Wielkiego Księstwa Litewskiego, Rzeszów 2001 V; tenże, Rody szlacheckie Imperium Rosyjskiego pochodzące z Polski, W. 2006 II; Cubrzyńska-Leonarczyk M., Oficyna supraska 1695–1803. Dzieje i publikacje unickiej drukarni, W. 1993; Feicht H., Studia nad muzyką polskiego renesansu i baroku, Kr. 1980; Giżycki M., Bazylianie we Włodzimierzu i Tryhorach, Kr. 1912 s. 54–5; tenże, Kilka słów o Byteniu i Bazylianach, Lw. 1910 s. 154; Juda M., Przywileje drukarskie w Polsce, L. 1992 s. 86; Nowicka-Jeżowa A., Udział bazylianów w kształtowaniu kultury chrześcijańskiej na wschodnich Kresach Rzeczypospolitej, „Warsz. Zesz. Ukrainoznawcze” T. 4–5: 1997 s. 244; Petruševič A., Cholmskaja eparchija i sviatitieli jeja, Cholmsko Grieko-Uniatskij Miesiaceslov 1874 s. 48–52; Pidłypczak-Majerowicz M., Bazylianie w Koronie i na Litwie. Szkoły i książki w działalności zakonu, W. 1986 s. 91–2; Piętka R., Wstęp do: Szczurowski T., Misja bialska XX Bazylianów, L. 2009; tenże, Wstęp do: Szczurowski T., Poezja misji bialskiej, L. 2009; Stępień R., Wkład bazylianów do kultury i oświaty polskiej na terenie Korony i Wielkiego Księstwa Litewskiego w drugiej połowie XVIII w., w: Rola mniejszości narodowych w kulturze i oświacie polskiej w l. 1700–1939, Wr. 1998 s. 43, 52–4; – Audientiae Sanctissimi de rebus Ucrainae et Belarusae (1650–1850), Wyd. P. Athanasius, A. G. Welykyj, Romae 1963 I 208; Script. Rer. Pol., X 317; Święcki, Historyczne pamiątki, II 472–3; Wereda D., Działalność Tymoteusza Szczurowskiego na Podlasiu, „Zesz. Dziedzictwa Kult.” (Białystok) 2007 s. 55–70; Wojnar M. M., Basilian scholars and publishing houses (XVII–XVIII), „Analecta OSBM” Vol. 9: (15) 1974 s. 3–84; – AP w L.: Chełmski Konsystorz Greko-Katol., sygn. 12, 15, 294, 681, 828, 1199, 1225; L’vivs’ka naukova biblioteka im. V. Stefanyka we Lw.: Zespół Akta Bazyliańskie, sygn. 125*; Deržavnyj archiv Volynskoï oblasti w Łucku: F. 297 op. 1 spr. 81, F. 382 (Litoviż, śluby 1733–1777); – Mater. Red. PSB: Genealogia Szczurowskich h. Rawicz, Oprac. S. Gurba, L. 2010 (mszp., także w posiadaniu M. Buni); – Informacje Romana Piętki z L. i Marka Buni sz Ostrowa Lub.

Dorota Wereda