Sapieha Tomasz Kazimierz h. Lis (1621–1654), oboźny lit. Był drugim synem Fryderyka, podkomorzego włodzimierskiego, i Ewy Skaszewskiej, bratem pisarza polnego kor. Jana Fryderyka (zob.), krajczego lit. Krzysztofa Franciszka (zob.) i bpa wileńskiego Aleksandra Kazimierza (zob.).
Po nauce w kolegium jezuickim w Lublinie, w r. 1635 S. zapisał się na Uniw. Krak. Wkrótce wyjechał wraz z bratem Janem Fryderykiem do Włoch, gdzie kontynuował naukę na uniwersytetach w Padwie (1635) i w Bolonii (1636). Następnie podróżował zapewne po Włoszech (m. in. Sycylia), Niemczech, Francji, Anglii. Służył podobno w wojsku cesarskim i odbył kampanię pod komendą gen. O. Piccolominiego w Brabancji. Wiosną 1646 był już S. ciwunem korszewskim, dworzaninem i rotmistrzem. Przewidywany był z pewnością na rotmistrza husarii (200 koni) w armii Rzpltej na planowaną przez Władysława IV wojnę z Turcją w t. r. Jako dworzanin pokojowy królewicza Jana Kazimierza był jednym z jego posłów do stanów Rzpltej na elekcji w t. r. i reprezentował go przy układaniu paktów konwentów. Na sejmiku woj. wołyńskiego 3 VII 1648 powierzono mu rotmistrzostwo chorągwi husarskiej. Już w sierpniu t. r. znajdował się w obozie wojska kor. pod Huszczą i od tej pory stale uczestniczył we wszystkich prawie kampaniach wojennych. Został wówczas wyznaczony do asysty wojskowej woj. bracławskiego Adama Kisiela, mającego prowadzić rokowania z Bohdanem Chmielnickim. We wrześniu t. r. uczestniczył w haniebnej ucieczce wojska kor. spod Piławiec.
S. był właścicielem dóbr Dorohostaje z Murawicą i Duksinem (woj. wołyńskie), Łukawki (ziemia chełmska), Merecz i Taboryszki (woj. wileńskie), części Oszmiany Murowanej. Dn. 22 IV 1646 ożenił się z pochodzącą z kalwińskiej rodziny Zofią Moniwidówną Dorohostajską, jedyną córką Władysława, cześnika lit., i Ewy Podbereskiej, ostatnią z rodu dziedziczką ogromnego majątku. Do małżeństwa tego doprowadził kuzyn S-y Kazimierz Leon Sapieha (zob.). Związek S-y niemal doprowadził do wojny domowej na Litwie Sapiehów z Radziwiłłami birżańskimi, pilnującymi interesów kalwinistów. Zwłaszcza hetman polny lit. Janusz Radziwiłł nie chciał zwrócić trzymanych dóbr po Dorohostajskich. Ostatecznie 15 V 1648 w Wilnie doszło do ugody i S. mógł objąć dobra żony. Wniosła mu ona fortunę, w której skład wchodziły: Oszmiana Murowana, Ostrów, Narocz (woj. wileńskie), Pietuchów (woj. nowogródzkie), Neple i Kleniki (woj. brzeskie lit.), Monwidów (Żmudź), dwie kamienice w Wilnie przy ul. Św. Ducha, kamienica w Brześciu Lit. na Rynku, prawo do połowy Muśnik (woj. wileńskie) i Każangródka (woj. nowogródzkie) oraz 70 tys. złp. wniesione na Holszany.
Dn. 4 II 1649 mianowany został S. oboźnym lit. Podobno uczestniczył w walkach pod Zborowem w sierpniu t. r., zapewne w pułku K. L. Sapiehy. W uchwalonym na sejmie 1650 r. kompucie armii kor. otrzymał chorągiew kozacką (150 koni), na czele której wziął udział w bitwie pod Beresteczkiem (28–30 VI 1651) i został dwukrotnie ranny. Na początku 1652 r. pułk przezeń dowodzony skierowany został do Czarnobyla, ale na skutek nalegań Szymona Pawszy, dowódcy wydzielonych sił lit. stacjonujących w tamtych okolicach, przeniósł się na trakt owrucki bliżej Kijowa. Dn. 1 VII 1653 pod Glinianami chorągiew kozacka S-y odbyła popis, nie wiadomo jednak, czy on sam tam przybył, i czy wziął udział w kampanii jesiennej t. r. (wg panegirystów był pod Żwańcem). Stracił bowiem wówczas żonę (pochowana została 30 IX t. r.), a wkrótce poważnie zachorował. Mimo tego na początku 1654 r. udał się do obozu pod Biały Kamień, gdzie zmarł 30 III t. r. Pochowany został w Maciejowie.
Z małżeństwa z Zofią z Moniwidów Dorohostajskich S. nie pozostawił potomstwa. Swoje dobra, obciążone długami, zapisał braciom.
Portret z galerii kodeńskiej w Muz. Narod. w Przemyślu; – Estreicher; Labarre de Raillicourt D., Histoire des Sapieha, Paris 1970; Sapiehowie; Wolff, Senatorowie W. Ks. Lit.; – Wimmer J., Wojsko polskie w drugiej połowie XVII wieku, W. 1965; Witusik A. A., Elekcja Jana Kazimierza w roku 1648, Annales Univ. Mariae Curie-Skłodowskiej, S. F, Vol. 17 [1962], L. 1965 s. 146; – Album stud. Univ. Crac., IV 157; Arch. nacji pol. w uniw. padewskim; Bersohn M., Polacy na Uniwersytecie Bolońskim w XVI i XVII w., Kr. 1894 II; Misztołt A. A., Historia […] domus Sapiehanae…, Wil. 1724 s. 221–2; Oświęcim, Diariusz 1643–51; Schmelling W., Szczęśliwe godło…, Wil. 1647; Schroeder J., Niebezprawie śmierci…, L. 1653; Vol. leg., IV 193; – AGAD: Arch. Radziwiłłów Dz. VI nr 36 k. 267, 272, Arch. Skarbowe Warszawskie Dz. 85 nr 89; AP w Kr., Oddz. na Wawelu: Arch. Młynowskie Chodkiewiczów rkp. 978; B. Ukraińskiej Akad. Nauk we Lw.: Fond Sapiehów, Teka X nr 137, Teka XI nr 117, 136, t. 22/I d nr 2022, 2034, Fond Ossol. rkp. 225 k. 363v.–364v.; B. Uniw. Wrocł.: Akc. 1949/440 k. 567–567v.; – Mater. Red. PSB: Skorowidz Sapiehów, Oprac. przez Eustachego S. Sapiehę.
Andrzej Rachuba