Ossoliński Tomasz Konstanty h. Topór (1716–1782), kanonik krakowski, starosta nurski, poseł na sejmy. Ur. 21 XII, był synem Franciszka Maksymiliana (zob.) i jego pierwszej żony Katarzyny z Miączyńskich, młodszym bratem Józefa Kantego (zob.). Słabego zdrowia, «a do tego falując na oczy i nie zdając się być podobnym do świata» (Stanisław Leszczyński), przeznaczony został do stanu duchownego. Dzięki stosunkom ojca otrzymał w czternastym roku życia kanonię krakowską (1730). Przez kilka lat kształcił się w seminarium duchownym. Razem z ojcem znalazł się w obozie Stanisława Leszczyńskiego w Gdańsku (1734), a następnie w Królewcu. Tu pod wpływem «złej kompanii» postanowił zrzucić suknie duchowne, ale ojciec zdołał go odwieść od tego. W marcu 1735, zaopatrzony w listy polecające Józefa Andrzeja Załuskiego, wysłany był pod opieką Józefa Zboińskiego, star. nowskiego, do Paryża, gdzie na przełomie maja i czerwca wstąpił do kolegium duchownego de St. Sulpice na studia filozoficzne. Już jednak w październiku t. r. porzucił naukę i w końcu 1736 r. otrzymał z Rzymu dyspensę na zrzeczenie się kanonii i przejście do stanu świeckiego. Dzięki protekcji Marii Leszczyńskiej został na dworze francuskim «premier chevalier d’honneur de la reine», a ponadto otrzymał kompanię w regimencie gen. C. L. Belle-Isle. Nie interesował się jednak ani zaszczytną funkcją dworską, ani swą kompanią. Na początku 1738 r. ojciec przekazał mu dobra Ciechanowiec (nad Nurcem) z licznymi folwarkami oraz Baciki Średnie i Czartajew (koło Siemiatycz) w ziemi drohickiej na Podlasiu, a ponadto do wspólnego użytkowania z bratem Józefem pałac w Warszawie i dworki na Pradze i Solcu. W listopadzie 1738, pozostając w stanie silnej depresji psychicznej, wypadł, wg oficjalnej wersji, z okna pałacu lunewilskiego (ale była to prawdopodobnie próba samobójcza). Po dojściu do zdrowia wyprawiony został w początkach grudnia do Polski. Wyjechał w atmosferze skandalu, pozostawiając ojcu spłatę ponad 6000 fr. długu, wyprawiony przez ojca prawdopodobnie dla uniknięcia mezaliansu z dworką królowej Katarzyny.
Stanisław Leszczyński rekomendował O-ego Augustowi III i Brühlowi, dzięki czemu otrzymał on (1739) godność szambelana oraz starostwo nurskie. O. jednak na dworze nie bywał, o urzędy i godności się nie ubiegał, «w domu się zagrzebał». Dn. 5 IV 1739 podpisał inwestyturę Ernesta Birona na Księstwo Kurlandzkie. W r. 1740 posłował na sejm z woj. czernihowskiego, a jako starosta zagajał sejmik poselski w Nurze przed sejmem 1744 r. W dwa lata później został wybrany na posła z ziemi nurskiej i zobowiązany w instrukcji do sprzeciwów w razie uchwalenia obciążających szlachtę podatków na aukcję wojska. W r. 1752 O. jako poseł nurski zalecał (3 X) na plenum sejmowym zasługi Jana Małachowskiego, kanclerza w. kor., w zażegnaniu walk pospólstwa gdańskiego z magistratem. W r. 1758 był posłem z ziemi nurskiej na sejm nadzwycz. warszawski ze stronnictwa dworskiego. Po śmierci Augusta III wszedł na czas bezkrólewia w skład deputacji przy prymasie Władysławie Łubieńskim. W r. 1764 posłował na sejm konwokacyjny z ziemi nurskiej. Matuszewicz zaliczył go do stronników hetmańskich, lecz O. już wtedy poparł Czartoryskich i 12 V przeciwstawiał się bratu Józefowi, który protestował przeciwko pozbawieniu J. K. Branickiego stanowiska hetmana. Wypowiadał się (19 V), wbrew otrzymanej instrukcji, za ograniczeniem liberum veto. Kilka razy (23, 26 V) upominał się o możność dokonania rozliczenia z działalności podskarbińskiej ojca za czas od 4 IV 1729 do 30 VI 1733. Z ziemią nurską podpisał elekcję Stanisława Poniatowskiego. W r. 1767 podpisał akt konfederacji ziemi nurskiej (przystąpienie do konfederacji radomskiej). Sympatyzował z konfederacją barską i wspomagał ją materialnie. Dn. 7 I 1772 otrzymał od Generalności paszport z Białej do Gdańska. W rok później (23 III) O. zagajał sejmik poselski w Nurze. Z powodu bliskich, być może, kontaktów z barzanami sejm rozbiorowy 1773–5 r. pozbawił go dóbr starostwa nurskiego. W l. 1778 i 1780 O. zagajał sejmik przedsejmowy w Nurze; podczas tego ostatniego został poturbowany przez przeciwników, przeciw czemu wniósł manifest w kwietniu r. n.
O. dużo czasu poświęcał pracy charytatywnej i mecenasowaniu. W r. 1739 wzniósł w Ciechanowcu ufundowany przez ojca kościół, zbudowany w stylu barokowym przez Jana Krzysztofa Adriana Kluka. W r. 1746 zbudował, projektowany jeszcze w r. 1733, szpital w Ciechanowcu, a następnie ratusz z kramami. O. przyjmował u siebie Stanisława Konarskiego (w lutym 1768), rektora Pawła Śliwickiego, Annę z Sapiehów Jabłonowską z pobliskich Siemiatycz. Otaczał opieką uczonych. Urodzonego w Ciechanowcu Jana Krzysztofa Kluka zaangażował jako swego kapelana domowego i dopomógł mu w otrzymaniu dalszych godności kościelnych. O. zmarł 1 I 1782 w Ciechanowcu, został pochowany w podziemiach kościoła ciechanowieckiego.
O. był od r. 1741 żonaty z Teresą (1722–1801), córką Wojciecha Lanckorońskiego, kaszt. gostyńskiego. W l. 1769–72 wspomagała ona konfederatów barskich. Wypłacała z własnych funduszów kontrybucje i inne ciężary nakładane przez wojsko rosyjskie na jej poddanych. Odbudowała pogorzały (w r. 1780) prawie doszczętnie Ciechanowiec, wznosząc w dużym stopniu swym kosztem sto kilkadziesiąt domów. Założyła i utrzymywała w Ciechanowcu szkołę parafialną dla chłopców i dziewcząt. Po pożarze wzniosła i uposażyła okazały szpital Zgromadzenia Sióstr Miłosierdzia. Otaczała opieką ubogich. W r. 1794 wysokim okupem uratowała Ciechanowiec od rabunku i rzezi. Ostatnie lata życia spędziła w celi szpitala ciechanowieckiego, poświęciwszy się pracy charytatywnej. Zmarła w Ciechanowcu 6 VII 1801. Ossolińscy pozostawili córkę Katarzynę (ur. ok. 1743, zm. we Lwowie w r. 1807, a nie w r. 1796, jak u Bonieckiego), która zaślubiła w r. 1761 Rocha Jabłonowskiego (zob.).
Estreicher; PSB, (Kluk Krzysztof); Łętowski, Katalog bpów krak., III; Słown. Geogr., (Ciechanowiec, Nur); Boniecki; Dworzaczek, (pomylony ze zmarłym w r. 1790 cześnikiem drohickim Tomaszem, synem Erazma); Kossakowski S. K., Monografie historyczno-genealogiczne niektórych rodzin polskich, W. 1860 II (pomylony z Tomaszem, synem Erazma); Niesiecki; Uruski, (pomylony z Tomaszem, synem Erazma); Katalog tek Glinki, W. 1969 I; – Boyé P., La cour polonaise de Lunéville (1737–1766), Nancy 1926; Brzęk G., Krzysztof Kluk, L. 1977 s. 17–18, 20–3, 29, 30, 32, 38, 56, 63; Kantecki K., Franciszek Maksymilian Ossoliński podskarbi wielki koronny, W. 1880, s. 35–8 (odb. z „Bibl. Warsz.” 1879); Konopczyński W., Konfederacja barska, W. 1938 II; tenże, Polska w dobie wojny siedmioletniej, W. 1909 I; tenże, Stanisław Konarski, W. 1926; Rosiak S., Prowincja litewska Sióstr Miłosierdzia, Wil. 1933; – Diariusz sejmu convocations… 1764, W. [b. r.] s. Ss, U, Y, Y2, bb2; Diariusze sejmowe z wieku XVIII, II, III; Elektorów poczet; Korespondencja Józefa Andrzeja Załuskiego 1724–1736, Wr. 1967 (objaśnienia wydawców na s. 299 nieścisłe); Listy nad wypadkami politycznymi w Polsce pisane w latach 1763 i 1766, P. 1846 s. 56, 78–9; Raporty generalnych wizytatorów szkół Komisji Edukacji Narodowej w Wielkim Księstwie Litewskim (1782–1792), Wr. 1974; Teka Podoskiego, IV 497, 713, 774, 790; Vol. leg., VII 104, 191, 218, 221, 286, 335, 447, X; Wodzicki S., Wspomnienia z przeszłości od roku 1768 do roku 1840, Kr. 1873 s. 432–3; – AGAD: Arch. Radziwiłłów, Dz. V 11028 (listy O-ego), Arch. Roskie, XV 23 (listy O-ego), Zbiór Czołowskiego nr 3202; Arch. Paraf. w Ciechanowcu: Metrica matrimoniorum 1690–1762, Liber mortuorum 1770–98, 1798–1811, Fundacja szpitala ciechanowieckiego 1746, Dodatkowa fundacja 1753, Status ecclesiae parochialis ciechanoviensis 1777; B. Narod.: rkp. 3242, 3269 (listy O-ego), 3246–3247, 3250, 3258–3261, 3263 (listy Teresy Ossolińskiej); B. Ossol.: rkp. 2893, 12808, 13712; B. PAN w Kr.: rkp. 8335 (Teka Pawińskiego); – Informacje ks. Wincentego Marczuka z Ciechanowca.
Wacław Szczygielski