Sapieha Tomasz na Holszanach h. Lis (1598–1646), wojewoda nowogródzki. Był synem woj. nowogródzkiego Mikołaja (zob.) i Rainy z Dorohostajskich.
Początkowe nauki pobierał S. od r. 1617 w kolegium jezuitów w Lublinie. Dn. 26 IX 1619 ojciec przekazał mu ciwuństwo korszewskie. W r. 1619 wraz z bratem Kazimierzem Mikołajem zapisał się na Uniw. Krak.; uczył się w Kolegium Nowodworskiego (1620), a następnie udał się za granicę. Studiował w Ingolsztacie (wpis 11 X 1621), w Padwie na Uniwersytecie Prawników (wpis 20 XII 1622), w Bolonii (wpis w r. 1623) i wreszcie w Lowanium (ok. 1625). Po powrocie z wojaży zagranicznych przebywał na dworze królewskim. Dn. 21 IV 1632 w pojedynku z Jerzym Zenowiczem przez niego «nieuczciwie… stoczonym» (A. S. Radziwiłł) – stracił rękę, za co jego przeciwnik został skazany na infamię. Na wojnę przeciw Moskwie w r. 1632 wystawił chorągiew husarską, na czele której uczestniczył w działaniach grupy hetmana Krzysztofa Radziwiłła. W maju t. r. wysłany został przez tegoż na odsiecz Mścisławia i rozbił pod nim wojsko moskiewskie. W lutym 1635 na mylną wieść o śmierci stryja Pawła Stefana (zob.) otrzymał nominację na starostę sądowego oszmiańskiego; starostwo to jednak ominęło go, gdy ten zmarł w kilka miesięcy później. Jako deputat do Trybunału Lit. (z Brześcia lub Oszmiany) w r. 1640 wybrany został na jego marszałka. T. r. występował przeciw różnowiercom w związku ze sprawą zaburzeń wyznaniowych w Wilnie, zachęcając Kazimierza Leona Sapiehę do starań o surowe osądzenie protestantów. Był już wówczas starostą hajeńskim (przed 1637) i wojskim krzeszowskim. Dn. 15 IV 1641 mianowany został wojewodą wendeńskim, a już na przełomie 1642 i 1643 r. (jest 19 I, wjazd w początkach września) wojewodą nowogródzkim. Z sejmu 1643 r. (na którym nie był) wyznaczono go na rezydenta przy królu na drugie półrocze 1644 r. Będąc przy królu 20 VIII t. r. skierowany został przez niego do udziału w rokowaniach z posłami moskiewskimi: A. Lwowem i G. Puszkinem w sprawie tytułów carskich i sporów granicznych. Toczyły się one najpierw w Krakowie, a potem w Warszawie i zakończyły się 28 IX podpisaniem ugody. S. był już wówczas wtajemniczony w królewski plan wojny z Turcją; 20 IX był obecny na spotkaniu posłów moskiewskich z kilkoma senatorami, którzy przedstawili potrzebę zawarcia sojuszu polsko-moskiewskiego przeciw Turcji. Planując w r. 1646 tę wojnę, król zamierzał powierzyć S-że rotmistrzostwo chorągwi husarskiej (100 koni).
S. objął po ojcu, na podstawie działu przeprowadzonego z bratem 10 V 1638, dobra Dubno (Boćki) położone na pograniczu woj. brzeskiego i Podlasia, a po stryju Pawle Stefanie – część dóbr Holszany i Jakimowszczyznę (pow. oszmiański), Wakę z Pietuchowein, leżące między Wilnem i Trokami, część Postaw oraz w Wilnie dwór na ul. Sawicz i otrzymał po teściu dwór na Antokolu; po śmierci brata opiekował się Korcianami na Żmudzi. Zmarł w Wilnie między 2 a 8 IV 1646; pochowany został w Holszanach.
Z małżeństwa z Zuzanną Chreptowiczówną, córką Jerzego (zob.), nie zostawił potomstwa. Wdowa ponownie wyszła za mąż za Aleksandra Hilarego Połubińskiego (zob.).
Portret z galerii kodeńskicj w Muz. Narod. w Przemyślu; – Estreicher; Labarre de Raillicourt D., Histoire des Sapieha, Paris 1970 s. 34; Sapiehowie; Wolff, Senatorowie W. Ks. L.; – Floria B., Plany wojny tureckiej Władysława IV a Rosja…, „Odr. i Reform. w Pol.” T. 36: 1992 s. 134–5; Godziszewski W., Granica polsko-moskiewska wedle pokoju polanowskiego (wytyczona w latach 1634–1648), Prace Komisji Atlasu Historycznego Polski, Kr. 1935 z. III s. 30–31; Lipiński W., Działania wojenne polsko-rosyjskie pod Smoleńskiem od X 1632 do IX 1633, „Przegl. Hist.-Wojsk.” T. 5: 1932; – Album stud. Univ. Crac., IV 63; Arch. nacji pol. w uniw. padewskim, I; Radziwiłł, Memoriale, I–III; Szyszkowski M., Faustae gratulationes…, 1617; Threnodie in funere Claris […] Jacobi Janidłowic…, 1620; Vol. leg., IV 73; – AGAD: Arch. Radziwiłłów, Dz. V nr 17289 (list z 11 II 1635), Dz. XV teka 9, plik 10; AP w Kr., Oddział na Wawelu: Arch. Młynowskie Chodkiewiczów, rkp. 977; B. Czart.: rkp. 1642 s. 91–4; B. Ukraińskiej Akad. Nauk we Lw.: Fond Sapiehów, Arch. Sapiehów, T. IX nr 87, 89, 91, 102, 107, 119, 126, 127; – Mater. Red. PSB: Skorowidz Sapiehów, oprac. przez Eustachego S. Sapiehę.
Andrzej Rachuba