Siemiradzki Tomasz, krypt.: T.S., T. S-ki (1859–1940), działacz polityczny, dziennikarz polonijny. Ur. 13 III w Nowogródku, był synem Franciszka, lekarza, i Zofii z Szalewiczów, starszym bratem Franciszka (zob.), krewnym Henryka (zob.). Dzieciństwo spędził częściowo w Kołdyczewie (pow. nowogródzki), posiadłości rodziny matki, w atmosferze tradycji powstania styczniowego.
W l. 1871–7 S. uczęszczał do gimnazjum w Kronsztadzie, które ukończył ze złotym medalem. Jako stypendysta rządowy studiował następnie trzy lata w rosyjskim kolegium filologicznym przy uniwersytecie w Lipsku; po jego zakończeniu otrzymał prawo nauczania języków klasycznych w gimnazjach rosyjskich na równi z absolwentami uniwersytetów.
S. nie mógł jednak podjąć pracy nauczycielskiej w wileńskim okręgu oświatowym i w celu odpracowania stypendium wybrał gimnazjum w Siedlcach, gdzie od września 1880 uczył łaciny i greki; opisał to później w szkicu pt. Z moich wspomnień o Siedlcach (1880–1) (w: „Księga pamiątkowa siedlczan <1844–1905>”, W. 1927). W następnym r. szk., podejrzewany o polityczną nieprawomyślność, decyzją kuratora A. Apuchtina został przeniesiony do Kielc. Najmłodszy w gronie nauczycielskim, łatwo nawiązał przyjacielski kontakt z młodzieżą, starając się zapobiec skutkom rusyfikatorskich działań systemu edukacyjnego; w jego mieszkaniu gimnazjaliści (wśród nich Stefan Żeromski) zbierali się na dyskusjach politycznych i deklamacjach poezji patriotycznych; S. wypożyczał im książki zakazane przez cenzurę, doradzał pracę samokształceniową w zakresie literatury i historii. Żeromski w swych „Dziennikach” nazwał S-ego «jednym z najsympatyczniejszych i najlepszych profesorów», ale dodawał: «nierozważny, szalona dusza», i miał mu za złe jego arystokratyzm, nazywanie prostego ludu z rosyjska «skot» (bydło). Już wówczas wykazał się S. sporym talentem popularyzatorskim; Lucjan Bochwic wspominał wakacyjny wykład S-ego o sanskrycie wygłoszony w Waszkowcach na Nowogródczyźnie «z tak wielką swadą oratorską, że nie znudził nikogo i wywołał ogólne zainteresowanie». Kiedy jednak S. zaczął wykładać po polsku na prywatnej pensji Florentyny Glixelli w Kielcach, został ponownie przeniesiony, tym razem do Łomży, z ostrzeżeniem, że po odsłużeniu roku będzie musiał opuścić warszawski okręg szkolny. Dn. 8 IX 1885 wyjechał z Kielc; wspomnienia z tego okresu zawarł w artykule Żeromski jako uczeń gimnazjum kieleckiego („Dzien. Ludowy” 1925 nr 292). Od r. 1886 uczył w III gimnazjum w Odessie, gdzie działał w kole Związku Młodzieży Polskiej «Zet». W r. 1887 wyjechał do Berlina oddelegowany przez rosyjskie min. oświaty na studia prawa rzymskiego z myślą o powołaniu go potem do pracy uniwersyteckiej.
W Berlinie S. nadal działał w «Zecie», pełniąc w najwyższym stopniu «brata» rolę łącznika z centralnym Kołem Studenckim przy Uniw. Warsz. Zwrócił na siebie uwagę Centralizacji Ligi Polskiej, która szukała osób mogących prowadzić jej sprawy w zaborze pruskim. Zainteresowała się nim także policja rosyjska; w Kołdyczewie przeprowadzono rewizję, a w kwietniu 1890 aresztowano go i na trzy miesiące osadzono w X Pawilonie Cytadeli Warszawskiej. Wypuszczony za kaucją, najpierw trzy miesiące spędził w Kołdyczewie (poznał tu Romana Dmowskiego przebywającego wtedy na zesłaniu w Mitawie), potem osiadł w Warszawie, gdzie dzięki czwartkom naukowo-literackim u prof. Tadeusza Korzona wszedł w bliskie kontakty ze środowiskiem naukowo-literackim i zaczął pisywać do „Głosu”. Dzięki poparciu Korzona otrzymał pracę w dziale starożytności w redakcji „Wielkiej Encyklopedii Powszechnej Ilustrowanej”. W styczniu 1891, wyrokiem cara Aleksandra III, S. został skazany na pół roku więzienia, które odsiedział w petersburskich Krestach (opis tych przeżyć zawarł w Kartkach z pamiętnika, zamieszczonych w majowych nr. „Dziennika Polskiego” (Detroit) 1927). Po wyjściu z więzienia pozostawał pod nadzorem policyjnym bez prawa wjazdu na ziemie zaboru rosyjskiego; pracował jako sekretarz korespondenta londyńskiego dziennika „Evening Standard” w Petersburgu oraz prowadził działalność odczytową wśród młodzieży polskiej. W r. 1895 S. zdecydował się nielegalnie opuścić Rosję; zamieszkał we Lwowie, gdzie wspomagał Dmowskiego przy redagowaniu „Przeglądu Wszechpolskiego” (był już w tym czasie członkiem Ligi Narodowej).
W r. 1896, z poręki Ligi Narodowej, S. został zaproszony przez Wydz. Oświatowy Związku Narodowego Polskiego (ZNP) w USA do wygłoszenia serii odczytów o kulturze polskiej. Wraz z Aleksym Kurcyuszem od kwietnia do września t. r. S. wygłosił ich ponad sto, głównie w Chicago; była to pierwsza akcja oświatowa wśród Polonii zakrojona na szerszą skalę. Z braku funduszy i wobec malejącego zainteresowania ZNP zakończył akcję, jednak S. nie powrócił do kraju. Objął posadę wykładowcy języków klasycznych w gimnazjum przy rzymskokatolickim Seminarium Polskim w Detroit. Kontynuował pracę dziennikarską, ogłaszając artykuły w „Przeglądzie Wszechpolskim” i „Dzienniku Narodowym” (Chicago), a przede wszystkim związał się z wydawnictwem Antoniego A. Paryskiego w Toledo (Ohio), gdzie publikował szkice z historii Polski (Romuald Traugutt, 1900; Rozbiorowe dzieje Polski, 1900; Najważniejsze wypadki w wieku XIX, Przepowiednie na wiek XX (wraz z Paryskim), 1900, Prawomocność Unii Lubelskiej, 1901) i współredagował tygodnik „Ameryka” (potem „Ameryka-Echo”). Wizyta Zygmunta Miłkowskiego (T. T. Jeża) w USA związana z planem ugruntowania wpływów Ligi Narodowej w ZNP odegrała rolę w dalszej karierze polonijnej S-ego. W czerwcu 1901 zrezygnował z pracy dydaktycznej (choć nadal, prawie do końca życia, jeździł z odczytami w ramach uniwersytetów ludowych) i w październiku t.r., jako reprezentant Ligi, wziął udział w XVI sejmie ZNP w Toledo, na którym został wybrany na redaktora jego organu prasowego „Zgoda” (wybór ponowiono na Sejmie w Willkes Barre w październiku 1903). Już w pierwszym programowym artykule S. przedstawił swą koncepcję ZNP jako organizacji ponadpartyjnej i ponadkonfesyjnej, «Polski w pomniejszeniu», obejmującej zarówno socjalistów (z którymi często polemizował), jak i ludowców oraz stowarzyszenia kościelne. Wspierając przede wszystkim interesy endencji, jako publicysta starał się jednak zachować szerszy punkt widzenia: przychylnie wyrażał się o Bolesławie Limanowskim, zaś w wydanej nakładem ZNP pracy (stanowiącej t. 2 Rozbiorowych dziejów Polski) pt. Porozbiorowe dzieje Polski, czyli jak naród polski walczył za ojczyznę (Wyd. 2 Chicago 1903, Wyd. 3 Chicago 1906, Wyd. 4 Cieszyn 1910), ostro atakował jedynie ugodowców; publikacja ta była rozprowadzana nawet przez księgarnie socjalistyczne. W celu zbliżenia ZNP ze Zjednoczeniem Polskim Rzymsko-Katolickim, wziął S. udział we wspólnej uroczystości zorganizowanej przez Związek Polek z okazji jubileuszu twórczości Marii Konopnickiej w Chicago 11 X 1902. W lutym 1904 S. podpisał antyrosyjską rezolucję polonijnych organizacji i prasy w USA z powodu wybuchu wojny rosyjsko-japońskiej. W t.r. spotykał się z podróżującym po USA Dmowskim i opublikował na łamach „Zgody” serię jego artykułów na temat sytuacji międzynarodowej. W kwietniu 1904 S. wszedł w skład Komitetu Wykonawczego Budowy Pomnika Tadeusza Kościuszki w Waszyngtonie. Rewolucja 1905 r. pogłębiła dysonans pomiędzy S-m a endecją; choć podtrzymywał z nią związki (m.in. był korespondentem warszawskiego organu endecji „Goniec Poranny i Wieczorny”), jego sympatie zaczęły się przesuwać w kierunku orientacji niepodległościowej Józefa Piłsudskiego. Pracował na rzecz Tow. Pomocy Polskim Więźniom i Emigrantom Politycznym «Czerwony Krzyż» z Paryża, które, za pośrednictwem redakcji „Gazety Robotniczej” w Katowicach, przekazywało środki pieniężne zebrane w USA do kraju. Jako działacz ruchu sokolskiego, przyczynił się w lipcu 1905 do połączenia sokolstwa z ZNP. Z trudem obronił stanowisko redaktorskie w „Zgodzie” na kolejnym sejmie ZNP w r. 1905, a na XVII sejmie w Baltimore (wrzesień 1907) przegrał minimalnie z popieranym przez socjalistów Franciszkiem H. Jabłońskim. Po śmierci Jabłońskiego w lutym 1908 S. powrócił na to stanowisko, tym razem także jako redaktor dziennika ZNP „Dziennik Związkowy”. W r. 1907 opracował Memoriał organizacji polskich i prasy polskiej w St. Zjedn. Ameryki Północnej w sprawie prześladowania ludu polskiego w Prusiech a szczególnie z okazji zapowiedzianego przez rząd pruski nowego prawa o wywłaszczeniu przymusowym Polaków. Do ludu w St. Zjedn. i do wszystkich narodów świata cywilizowanego (Chicago 1907). W r. 1909 przekonał delegatów konwencji ZNP w Milwaukee do idei przekształcenia „Zgody” w magazyn ilustrowany. W r. 1910 został zgłoszony przez ZNP do Rady Nadzorczej Skarbu Narodowego w Raperswilu, lecz jego kandydatury nie zaakceptowano. Przewodniczył sekcji politycznej i odegrał jedną z głównych ról na Kongresie Polskim Narodowym w Waszyngtonie w dn. 12–15 V 1910, zwołanym celem zjednoczenia Polonii przy okazji odsłonięcia pomników Kościuszki i Pułaskiego; wygłosił tam referat pt. O politycznym znaczeniu wychodźstwa. W t. r. objął redakcję organu Związku Młodzieży Polskiej w Ameryce „Pobudka” (Boston, do r. 1928); opublikował też broszurę Czym jest Związek Młodzieży Polskiej? (Boston [b.r.w.]). W r. 1911 w St. Louis ponownie został wybrany na redaktora „Zgody”, ale już w r. 1912 ujawnił się jego konflikt z wpływowym działaczem ZNP Janem F. Smulskim, który krytykował S-ego za zbytnie zaangażowanie Związku w sprawy niepolonijne. W t. r. S. ogłosił pracę Dzieje polityczne Polski w zarysie (Chicago); zamierzał też wtedy przełożyć na język angielski powieść Żeromskiego „Uroda życia”.
W tym czasie Limanowski pozyskał S-ego dla idei zbrojnego ruchu niepodległościowego. W chicagowskim mieszkaniu S-ego trwały w r. 1912 zakulisowe przygotowania (z udziałem Aleksandra Dębskiego i Stanisława Rayzachera), które doprowadziły 16 XII 1912 do powołania w Pittsburgu Komitetu Obrony Narodowej (KON); S. wszedł w skład Komitetu Tymczasowego, głosząc tezę o potrzebie utworzenia polskiej siły zbrojnej i funduszu w USA dla poparcia działań Komisji Tymczasowej Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych (KTSSN). W styczniu 1913 S. został członkiem trzyosobowej Komisji Poufnej KON i w jej imieniu utrzymywał kontakt z działaczami KTSSN – Witoldem Jodką i Leonem Wasilewskim; zabiegał o przekazanie dla potrzeb KTSSN części sum zbieranych przez ZNP na Skarb Narodowy. Wobec głosów krytyki inspirowanych przez lwowską endecką Radę Narodową, S. odciął się zdecydowanie od swych poprzednich przyjaciół politycznych. Mimo opuszczenia KON przez część środowisk polonijnych, S. liczył na opanowanie ZNP, jednak na XX zjeździe ZNP przegrał wybory na cenzora, głównie wskutek agitacji Smulskiego. Rozgoryczony sukcesem «chamskiej burżuazji», opuścił ZNP. Na I Zjeździe Walnym KON 11 I 1914 S. wszedł w skład Komitetu Wykonawczego; jako skarbnik, po wybuchu wojny, rozpoczął przesyłkę funduszy dla Piłsudskiego na adres Gabriela Narutowicza w Szwajcarii. Prowadził ostrą walkę z ZNP, próbował rozszerzyć działalność KON na Kanadę. Jego pozycję w tej organizacji potwierdził doroczny zjazd w Cleveland w styczniu 1915. W tym okresie bardzo dużo publikował na łamach: „Wici” (organ KON), „Narodowca”, „Free Poland”. Wraz z S. Rayzacherem zainicjował nowe czasopismo „Wyzwolenie” (ukazały się tylko dwa numery, kwiecień-maj 1914); osobno wydał: Na dzień Legionów (Chicago 1915), Sprawa niepodległości Polski (Chicago 1915), Historia dzisiejszej chwili. Zbiór artykułów politycznych (Cleveland 1916). Działał też w Komisji Oświatowej KON. Po przystąpieniu USA do wojny w r. 1917, przeciwnicy polityczni oskarżali S-ego o pobieranie zasiłków z konsulatu austriacko-węgierskiego (podobny pogląd miał też wywiad brytyjski). W r. 1917 S. wszedł do zarządu Funduszu Jubileuszowego im. T. Kościuszki dla wydawania dzieł o Polsce po angielsku; w styczniu 1918 podpisał dziękczynny telegram KON do prezydenta W. Wilsona.
W r. 1918 S. przeniósł się do Cleveland i został współredaktorem „Wiadomości Codziennych”. W r. 1925 znalazł się w kierownictwie Centrali Złączonych Komitetów Piłsudskiego w Ameryce, którego aktywiści przejściowo zdobyli kontrolę nad ZNP, dzięki czemu S. zaczął znów pisywać w organie ZNP „Dzienniku Związkowym” (od r. 1928 miał tam stałą rubrykę pt. „Z dnia”) i wszedł w skład Rady Dyrektorów Alliance College, którą ZNP prowadził w Cambridge Springs. W l. 1927–9 był także redaktorem „Dziennika Polskiego” w Detroit. W lipcu 1927 stanął na czele delegacji polonijnej, która 20 VII wręczyła marszałkowi J. Piłsudskiemu złotą szablę «Ulina Mała»; był przyjęty przez niego na osobistej audiencji i spotkał się z Limanowskim. Wspomnienia z wycieczki do Polski (której etapami były odwiedziny Wilna, Nowogródka, Krakowa oraz udział w zjeździe legionistów w Kaliszu) ogłosił pt. Z mojego pobytu w Polsce na łamach „Dziennika Polskiego” (1927 i osobno Szlakiem wycieczki do Polski, 1927). Po powrocie do USA wzywał do powołania jednolitego frontu Polonii pod hasłem «Polska–Demokracja–Piłsudski». W r. 1928 S. wszedł w skład Komitetu Organizacyjnego Powszechnej Wystawy Krajowej w Poznaniu i w lutym t. r. wziął udział w naradzie w Waszyngtonie zwołanej przez posła Jana Ciechanowskiego dla usunięcia trudności w przygotowaniach Pawilonu polsko-amerykańskiego. Wobec sporów w łonie Polonii, S. nie przyjął proponowanej mu funkcji organizatora lokalnego oddziału Amerykańskiego Komitetu Wystawy Krajowej w Detroit. W r. 1929 uczestniczył w założeniu Związku Byłych Członków KON. Od r. 1929 współpracował ze Związkiem Studentów Polskich w Ameryce. W r. 1931 został redaktorem naczelnym „Wiadomości Codziennych”, gdzie prowadził stałą rubrykę pt. „Z bieżącej chwili”; pisywał także komentarze polityczne dla „Dziennika dla Wszystkich” (Buffalo), natomiast nowe władze ZNP w r. 1937 nakazały usunąć S-ego ze swych organów prasowych. Dn. 14 XI 1937 uroczyście obchodzono w Cleveland pod patronatem ambasadora Jerzego Potockiego jubileusz 60-lecia pracy S-ego z udziałem sfer polonijnych oraz gubernatora stanu Ohio M. L. Daveya i burmistrza Cleveland H. H. Burtona. W r. 1939 nakładem „Gazety Polskiej w Brazylii” ukazała się ostatnia publikacja S-ego: Z dziejów Polski. Boje o Warszawę. Powstanie Kościuszkowskie. Powstanie styczniowe… (Kurytyba 1939). Delegacja Polskiego Czerwonego Krzyża z gen. Aleksandrem Osińskim złożyła S-emu 29 IX t. r. wizytę.
Znany wśród Polonii amerykańskiej jako «Profesor», był S. zwolennikiem patriotycznego zaangażowania tej, wg niego, «czwartej dzielnicy Polski» w sprawy starego kraju, lecz jednocześnie przeciwstawiał się «gettowości» i wspierał amerykanizację młodego pokolenia polonijnego, wierząc, że zdobędzie ono wpływy, których użyje dla dobra ojczyzny swych przodków. Jego poglądy nigdy nie zdobyły szerokiego poparcia plebejskiej Polonii, choć obdarzała ona S-ego zawsze wielkim szacunkiem. Oprócz licznych wspomnień rozsianych w prasie polskiej i polonijnej pozostawił też Autobiografię (druk m.in. w: „Księga pamiątkowa siedlczan”).
S. zmarł 26 III 1940 w Cleveland (często podawany mylnie rok śmierci: 1939). Był odznaczony m.in. Krzyżem Niepodległości, Krzyżami – Oficerskim i Komandorskim Orderu Polonia Restituta, Srebrnym Wawrzynem Polskiej Akademii Literatury.
S. był żonaty (ślub zawarł w Kielcach, w drodze do Berlina w r. 1897) z Józefą Gutówną; małżeństwo okazało się niedobrane i rozeszło się, S. wyjechał do USA, gdzie ponownie się ożenił. Józefa Siemiradzka prowadziła kursy handlowe dla dziewcząt w Warszawie.
Podob. w: Siemiradzki T., Sprawa niepodległości Polski, Chicago 1915; Bibliogr. historii Pol. XIX w., II cz. 1, 3 vol. 2; Materiały do bibliografii dziejów emigracji oraz skupisk polonijnych w Ameryce Północnej i Południowej w XIX i XX wieku, W.–Kr. 1979; Polonica zagraniczne. Bibliografia za okres od września 1939 do 1955 roku, W. 1991 III; Waldo A. L., Zarys historii literatury polskiej w Ameryce. Szkic bibliograficzny, Chicago 1938 s. 14–15, 17–18, 29; Wepsiec J., Polish American Serial Publications 1842–1966, Chicago 1968; Zieliński, Bibliogr. czas. pol. za granicą; Bolek, Who’s Who in Polish America; Łoza, Czy wiesz, kto to jest?; PSB (Rayzacher Stanisław); Słown. Geogr. (Kołdyszewo); Stefan Żeromski. Kalendarz życia i twórczości, Kr. 1976; Spisok činovnikov i prepodavatelej Varšavskago učebnago okruga, Varšava 1884 s. 281; – Balicki N., Aleksander Dębski. Życie i działalność 1857–1935, W. 1937; Białasiewicz W., Pomiędzy lojalnością a serc porywem, Chicago 1989 s. 67; Brożek A., Polonia amerykańska 1854–1939, W. 1977; Frančić M., Komitet Obrony Narodowej w Ameryce 1912–1918, Wr. 1983; Groniowski K., Polonia amerykańska a Narodowa Demokracja (1893–1914), „Kwart. Hist.” R. 79: 1972 s. 32–45; Kądziela J., Młodość Stefana Żeromskiego, W. 1976; Kozicki S., Historia Ligi Narodowej (okres 1887–1907), Londyn 1964; Kruszka W., Historia polska w Ameryce, Milwaukee, Wis., 1905 II 149, V 3, 98–9; Miąso J., Dzieje oświaty polonijnej w Stanach Zjednoczonych, W. 1970 (fot.); Nir R., Szkice z dziejów Polonii, Orchard Lake 1990; Osada S., Historia Związku Narodowego Polskiego i rozwój ruchu narodowego polskiego w Ameryce Północnej, Chicago 1905 s. 437–42, 523, 528, 529 (fot.), 549–50, 564, 583; Pienkos D. E., One Hundred Years Young. A History of the Polish Falcons of America, 1887–1987, Boulder–New York 1987; tenże, PNA: A Centennial History of the Polish National Alliance of the United States of North America, Boulder–New York 1984; Radzik T., Społeczno-ekonomiczne aspekty stosunku Polonii amerykańskiej do Polski po I wojnie światowej, Wr. 1989; Ruśkiewicz T., Tajny Związek Młodzieży Polskiej w latach 1887–1893, W. 1926 s. 11–17; Wachtl K., Polonia w Ameryce, Filadelfia 1944; Wytrwal J. A., America’s Polish Heritage, Detroit 1961; – Bochwic L., Wspomnienia uniwersyteckie, Wil. 1938 s. 24; Burzliwe dzieje T. T. Jeża, Z pamiętnika, pism i listów wybrał i opracował S. Strumph-Wojtkiewicz, W. 1961; Czajkowski E., Proces „Sokoła Odeskiego” i tajnych związków polskich w Odesie w latach 1894 i 1895, „Niepodległość” T. 9: 1934; Czerwiński T., Pamiętnik, Kielce 1931 cz. 2 s. 55–7; Iciek S. A., Polacy w Ameryce, P. 1921 s. 35; Księga pamiątkowa Kielczan 1856–1904…, W. 1925 s. 25, 27, 33, 84, 91, 198 (fot.)–202, 250; Limanowski B., Pamiętniki (1907–1919), W. 1961; toż, (1919–1928), W. 1973; [Miłkowski Z.], Opowiadanie z wędrówki po koloniach polskich w Ameryce Północnej, Paryż 1902 s. 25, 159–60, 162, 164, 167–8, 170; Pamiętnik wzniesienia i odsłonięcia pomników Tadeusza Kościuszki i Kazimierza Pułaskiego, Chicago 1911 s. 122, 125, 141–2, 199–213 (fot.); Polonia Stanów Zjednoczonych Ameryki 1910–1918. Wybór dokumentów, W. 1989; Program uroczystości jubileuszowych profesora Tomasza Siemiradzkiego, Cleveland 1937; Rayzacher S., Komitet Obrony Narodowej w Ameryce, „Niepodległość” T. 12: 1935; [Zieliński J.] Kułakowski M., Roman Dmowski w świetle listów i wspomnień, Londyn 1968 I; Żeromski S., Dzienniki, W. 1963–70 I–IV, VII; – „Dzien. dla Wszystkich” 1940 nr 72, 73–4; „Dzien. Pol.” 1921 nr z 27 II, 1927 nr z 17 XI (wspomnienie N. Czarnockiego); „Głos Prawdy” 1927 nr 198; „Nauka Pol.” T. 21: 1936 s. 216; „Tyg. Ilustr.” 1939 nr 20; „Wiad. Codz.” 1937 nr z 4 V i 9 VI; – Arch. Polonii w Orchard Lake (USA): Album Fakultetu sygn. 102; – Informacje ks. Romana Nira z Orchard Lake, Michigan.
Andrzej A. Zięba