Leżeński (Leżyński) Tomasz z Leżenic h. Nałęcz (ur. ok. 1603, zm. 1675), biskup łucki. Pochodził z ziemi czerskiej. Był synem Grzegorza, sędzica łukowskiego, i Anny Drohojowskiej, podkomorzanki przemyskiej. Studia zagraniczne odbył L. w l. 1616–9 w Grazu i Ingolsztacie. Doktorat obojga praw uzyskał w Akad. Krak. 16 III 1633. T. r. został archidiakonem sandomierskim. W r. 1639 został sekretarzem królewskim i pisarzem najwyższym skarbu kor. Niebawem przyszły dalsze godności; w r. 1640 otrzymał prepozyturę łęczycką oraz został mianowany kanonikiem warszawskim, w r. 1645 kanonikiem krakowskim a w r. 1648 opatem wąchockim, rezygnując z archidiakonatu sandomierskiego. Przed r. 1658 uzyskał L. nominację na pisarza w. kor. Wreszcie mianowany w 2 poł. 1657 r. biskupem, wszedł w r. n. do senatu jako biskup chełmski, zatrzymując opactwo wąchockie. Zabiegał również o pozostawienie go przy prepozyturze łęczyckiej. Równocześnie został kanclerzem Akademii Zamojskiej, której wizytacji dokonał 1 X 1663 r. znajdując ją w zupełnym upadku i zaniedbaniu; natomiast elementarna szkoła zamojska zyskała jego uznanie. W sprawie polepszenia stanu Akademii wydał wówczas L. specjalną odezwę do jej rektora i profesorów. W r. 1664 sporządził L. relację o stanie swojej diecezji i wysłał ją do Rzymu. W r. 1667 (mianowany przed 22 III) przeszedł L. na biskupstwo łuckie, nadal zachowując opactwo wąchockie. L. brał czynny udział w życiu politycznym. Uczestniczył w elekcjach w l. 1648, 1669 i 1674, a w r. 1649 w wyprawie zborowskiej. Miał opinię człowieka zdolnego, uczonego i pobożnego, cieszył się poważaniem i zaufaniem dworu królewskiego.
W czasie rokoszu Jerzego Lubomirskiego odegrał L. dużą rolę. Najpierw z końcem 1664 r. zasiadał w sądzie sejmowym skazującym marszałka. Zaś w maju r. n. w imieniu króla odrzucał skargę Lubomirskiego skierowaną do Trybunału Kor. jako niekompetentnego w kasowaniu dekretów sejmowych. Ale już w lipcu t. r. Lubomirski zwrócił się do L-ego oraz do bpa krakowskiego Andrzeja Trzebickiego o pośrednictwo do króla; Jan Kazimierz odrzucił jednak wstawiennictwo biskupów. Dopiero w październiku 1665 r. udało im się doprowadzić do układów obu stron w Rawie, niestety zerwanych. Pod Palczynem biegali biskupi od końca października 1665 r. od jednego obozu do drugiego, starając się z własnej inicjatywy zapobiec rozlewowi krwi. Zbijali wysuwane przez szlachtę żądania zwołania sejmu konnego („rokoszowego”) tłumacząc nielegalność takiego zjazdu. Po połączeniu się szlachty ze skonfederowanym wojskiem, stronnikami Lubomirskiego, widząc duże niebezpieczeństwo dla króla, przyjęli twarde warunki strony przeciwnej, byle doprowadzić do zgody. Dopiero 8 XI 1665 doprowadzili obaj biskupi do ugody między królem a Lubomirskim i wojskiem związkowym. Szlachta doceniała te zabiegi, a sejmik zatorski 27 I i 22 IX 1666 wyrażał obu biskupom podziękowanie za starania około «uspokojenia Ojczyzny». W r. 1672 opowiedział się L. po stronie króla Michała; na drugim sejmie t. r. działał na rzecz króla. Jesienią t. r. prawdopodobnie nie był pod Gołębiem i Lublinem. Na zjazd warszawski jako prolongatę generalnej konfederacji stawił się już 4 I 1673 jako jeden z pierwszych; tam też złożył 10 I przysięgę na konfederację wraz z innymi senatorami, ale «długo się jej zbraniał… na prokrastynacyją ją sobie odkładając».
L. był dziedzicem wsi Leżenic, Głowaczowa, Bobrownik koło Kozienic, Lipia koło Iłży i Łukawy koło Sandomierza; nadto od r. 1641 poczynając, zaczął dokupywać różne majątki. Janowi Kazimierzowi przekazał 1600 grzywien w srebrze kościelnym na potrzeby wojenne, a w testamencie zapisał znaczną sumę Szpitalowi Św. Marcina w Warszawie. Król Jan III wyznaczył L-ego na prymasa po śmierci Kazimierza Floriana Czartoryskiego, ale L. nie doczekał nominacji. Zmarł w r. 1675; został pochowany w Wąchocku.
Estreicher XVI 377, XXI 251, XXVI 466, XXXII 134; Enc. Kośc.; Hierarchia catholica medii et recentioris aevi, Monasterii 1935 IV 147; Łętowski, Katalog bpów krak., III 250; Boniecki; Niesiecki; Uruski; Żychliński; Katalog zabytków sztuki w Polsce, W. 1957 III z. 2; – Czapliński W., Opozycja wielkopolska po krwawym potopie (1660–1668), Kr. 1930; Kochanowski J. K., Dzieje Akademii Zamojskiej, Kr. 1899–1900; Korzon T., Dola i niedola Jana Sobieskiego 1629–1674, Kr. 1898 I 258, 330, 353, 366, 377, 380, 381; Przyboś A., Konfederacja gołąbska, Tarnopol 1936; Wiśniewski J., Dekanat iłżecki, Radom, s. 350–1; – Akta sejmikowe woj. krak., III; Elementa ad fontium editiones, Romae 1961–2; Kochowski W., Klimakter III, Kr. 1698 s. 247, 265; Pisma do wieku i spraw Jana Sobieskiego, Kr. 1881; Polacy na studiach w Ingolsztacie, P. 1914 s. 83; Rudawski W. J., Historia polska, od śmierci Władysława IV aż do pokoju Oliwskiego…, Pet.-Mohylew 1855 I 79, II 324; Sobieski J., Listy do Marysieńki, W. 1962; Vol. leg., IV 263, 599, 760, 1018, 1021, 1037, 1058, V 29, 36, 46, 101, 301; – Archivio della Congregazione del Concilio: teczka diec. chełmskiej, Liber visitationum liminum IX 89–90; Archivio Segreto Vaticano: Processus consistoriales, LIV 577–586, LXIV 364–377, LXXIII 374, 376, 382; Zakł. Dok. IH PAN w Kr.: Kartoteka Komitetu Źródeł do Dziejów Życia Umysłowego Polski.
Adam Przyboś