Szamotulski Tomisław (Tomisław z Szamotuł) h. Nałęcz (zm. 1294/5), kasztelan i wojewoda poznański.
Był synem żyjącego w poł. XIII w. kaszt. poznańskiego Tomasza, bratem Jana, Sędziwoja i Dzierżykraja.
Razem z ojcem oraz braćmi Janem i Sędziwojem był S. w l. 1247–9 więziony w Gnieźnie przez ks. wielkopolskiego Przemysła I. W zapiskach rocznikarskich opisujących te wydarzenia był nazywany cześnikiem poznańskim, zapewne jednak nie piastował jeszcze wtedy tego urzędu (ok. r. 1250 cześnikiem był Boguchwał). Jako cześnik S. występował w dokumentach dopiero od 29 VI 1256, z pewnością z nominacji Przemysła I (zm. 1257). Od tego księcia dostał też zezwolenie na założenie targu w Szamotułach. Urząd cześnika sprawował również pod rządami brata Przemysła, ks. Bolesława Pobożnego, występując jako świadek w dokumencie tego księcia wydanym w Poznaniu 30 XI 1257. O znaczeniu rodziny świadczy także pojawienie się przy księciu w dworze myśliwskim w Dłusku w r. 1262 młodego syna S-ego, Wincentego. W osiemnastowiecznej kopii dokumentu książęcego, datowanego błędnie na r. 1277 (z pewnością powstał nie później niż w r. 1271), wystąpił S. z tytułem woj. poznańskiego, niewątpliwie jednak kopista popełnił błąd, pisząc «palatino» zamiast «pincerna». Jako cześnik S. był z księciem 31 X 1271 w Inowrocławiu podczas spotkania z landmistrzem pruskim; znalazł się wówczas pierwszy na liście świeckich dostojników, ręczących że Bolesław wyrówna Krzyżakom szkody wyrządzone w ich dobrach na Kujawach. Wkrótce S. objął prawdopodobnie jakąś wyższą godność (może którąś z kasztelanii), gdyż 2 VII 1272 cześnikiem był jego syn Wincenty. Zmiany te być może miały związek z dopuszczeniem przez Bolesława Pobożnego do współrządów w Wielkopolsce bratanka, młodego Przemysła II, który właśnie t.r. samodzielnie poprowadził swą pierwszą wyprawę wojenną, a w r. 1273 uzyskał własną dzielnicę w Poznaniu. S. mógł już wtedy być szczególnie związany z Przemysłem. Najpewniej to on, wraz z bratem Dzierżykrajem, świadczył (bez żadnego tytułu urzędniczego) przy tym księciu w Poznaniu w r. 1276. Wkrótce otrzymał od Przemysła wysoką godność kaszt. poznańskiego. Kasztelanię objął zapewne w 2. poł. r. 1278 (jego poprzednik Piotrek Prędocic pojawił się ostatni raz na urzędzie 4 VI 1278, a jeszcze t.r. został kaszt. santockim), chociaż po raz pierwszy wystąpił z tym tytułem dopiero 21 i 22 XI 1279. Na początku r. 1280 Piotrek Prędocic został cześnikiem poznańskim, a w Santoku zastąpił go Wincenty, syn S-ego. Zmiany na urzędach mogły się łączyć ze śmiercią Bolesława Pobożnego (13 IV 1279) i objęciem przez Przemysła II władzy w całej Wielkopolsce; miały też chyba charakter swoistej transakcji między zainteresowanymi możnymi. Jako kaszt. poznański S. świadkował w szeregu dokumentów Przemysła II (21 i 22 XI 1279, 2 VII 1280, 23 X 1281, 20 I i 28 VI 1284); częstotliwość tych wystąpień wskazuje jednak, że nie należał do najbliższych towarzyszy księcia. W dokumencie z 23 X 1281 nazwany został kaszt. lędzkim, co zapewne było pomyłką piętnastowiecznego kopisty (w podstawie figurowali najpewniej «Tomisław kaszt. poznański, Bodzęta kaszt. lędzki»). Wszystkie wymienione dokumenty wystawione zostały w Poznaniu. Jesienią 1284 towarzyszył S. ks. Przemysłowi pod Kaliszem, który został wydany ks. wrocławskiemu Henrykowi Probusowi przez zbuntowanego Sędziwoja z Jarocina z rodu Zarembów. W walkach o odzyskanie Kalisza S. musiał położyć spore zasługi, bowiem 13 X t.r. otrzymał tam od księcia obszerny przywilej immunitetowy dla swych dóbr, zarówno posiadanych «od dawna, jak i ostatnio wysłużonych». Nagrodą był też awans na woj. poznańskie, odebrane Beniaminowi Zarembie (zięciowi S-ego), który popadł w niełaskę jako krewny buntownika Sędziwoja. Z tytułem wojewody Beniamin wystąpił po raz ostatni 25 VIII 1286, natomiast S. po raz pierwszy 12 V 1288 (jeśli nie liczyć falsyfikatu z 29 VI 1285). Na uściślenie daty jego awansu pozwala obserwacja zmian na opuszczonej przez niego kaszt. poznańskiej: objął ją ponownie Piotrek Prędocic, który z tytułem pojawił się po raz pierwszy 27 XI 1286, choć jeszcze 14 X t.r. był sędzią poznańskim. Tak więc S. przeszedł z kasztelanii na województwo najpewniej między 14 X a 27 XI. Nie przeczą temu dokumenty z 8 III i 30 V 1287 (lub 21 V 1288), wymieniające wciąż Beniamina jako wojewodę. Pierwszy z nich jest dokumentem ks. Henryka Probusa, wystawionym we Wrocławiu, a Beniamin ma tam tylko tytuł «palatinus» bez jakiejkolwiek specyfikacji terytorialnej; mógł więc wtedy (jak sądzi J. Bieniak) być woj. wrocławskim i politycznym uchodźcą z Wielkopolski. W drugim dokumencie Beniamin wystąpił jako woj. poznański, ale obok nowego (po Piotrku Prędocicu) sędziego poznańskiego Gniewomira, czego (jak się wydaje) nie da się pogodzić; jest to zatem najpewniej falsyfikat.
Również jako woj. poznański S. niezbyt często pojawiał się w książęcych dokumentach, trudno go zatem uznawać za bliskiego współpracownika Przemysła II; ocenę taką potwierdza fakt, że w przeciwieństwie do niektórych możnych wielkopolskich nie otrzymywał on dóbr na Pomorzu. Wystąpił przy księciu w Poznaniu 12 V 1288, a być może także (autentyczność dokumentu jest wątpliwa) 22 IX t.r. Nie było go natomiast podczas pobytu księcia w Krakowie latem 1290, nie pojawił się też w dokumentach wystawianych podczas wielkiego zjazdu w Gnieźnie w październiku t.r., gdzie zapewne przygotowywano plan koronacji Przemysła II. Obecny był natomiast przy księciu 25 XI 1290 we dworze myśliwskim w Dłusku, może na poufnych naradach nad komplikującą się sytuacją polityczną. W r. 1291 poświadczył dokument Przemysła II dla pomorskich klasztorów cystersów w Oliwie i cysterek w Żarnowcu, wystawiony najpewniej na wielkim wiecu w Nakle w sierpniu t.r., gdzie ostatecznie potwierdzono następstwo Przemysła II na Pomorzu. Następnie poświadczył dokumenty wydane w Poznaniu 10 II i 19 IV 1293. W pierwszym z nich tytułowano go jeszcze wojewodą, a w drugim już tylko sędzią i kaszt. gnieźnieńskim. Ustąpił więc z województwa, które objął teraz ponownie jego zięć Beniamin (dotychczasowy sędzia i kaszt. gnieźnieński); do zamiany urzędów znowu doszło w gronie rodzinnym, a operacja ta zdaje się też wskazywać, że S. przygotowywał się do zakończenia kariery. Zapewne wkrótce potem zmarł. W dokumencie z 6 IV 1295 wystąpili już jego następcy na urzędach (sędzia Bogusław i kaszt. gnieźnieński Adam). S. pojawił się wprawdzie (jako sędzia i kasztelan) w dokumentach Przemysła II dla klasztoru benedyktynów w Lubiniu z r. 1294 i 3 II 1296, ale są to falsyfikaty, choć oparte na bliżej nieokreślonej autentycznej podstawie, z której fałszerz przepisał listę świadków. Ponieważ komes Dzierżykraj (brat S-ego) wystąpił tam z tytułem kaszt. ujskiego, a urząd ten mógł objąć dopiero po 14 X 1294 (ostatnie wystąpienie jego poprzednika, Bogusława), autentyk ów musiał też powstać po tej dacie. S. zmarł zatem między 14 X 1294 a 6 IV 1295. Nie mógł więc mieć nic wspólnego z formułowanymi potem pod adresem Nałęczów oskarżeniami o współudział w zamordowaniu króla Przemysła II (8 II 1296).
Dobra S-ego zostały wymienione w przywileju immunitetowym Przemysła II z r. 1284. Obejmowały one Szamotuły z kilkunastoma wsiami (Piotrkowo, Gaj, Biezdrowo, Chojno, Pakawie, Otorowo, Otusz, Pomorzany, Kiszewo, Nojewo, Krężoły), położonymi w północno-zachodniej Wielkopolsce (głównie koło Szamotuł). Przywilej zezwalał na wprowadzanie w nich prawa niemieckiego i najpewniej to S. przeprowadził lokację miasta w Szamotułach (było ono położone nieco na północ od miasta dzisiejszego). Ponieważ przywilej Przemysła wymienił niewątpliwie całość majątku, trudno zaakceptować tezę Edwarda Rymara, że panowie z Szamotuł (i to już przodkowie S-ego) posiadali rozległe dobra na północ od Noteci (do linii Człopa– Piła).
S. był co najmniej dwa razy żonaty. Wskazuje na to spora rozpiętość czasowa w źródłowych wystąpieniach jego synów: najstarszego Wincentego oraz młodszych: Kiełcza, Dobrogosta, Mikołaja i Jana. Wincenty był w źródłach obecny od r. 1262. Sprawował urzędy cześnika poznańskiego (1272–80) oraz kaszt. santockiego (poświadczony w l. 1280–1, ale możliwe, że był nim aż do r. 1286), po czym najpewniej został kaszt. wieleńskim. Z tytułem tym był poświadczony 15 V 1298, kiedy to ks. Władysław Łokietek dał mu na własność Wieleń wraz z m. Wronki. Być może jeszcze w r. 1296, zaraz po śmierci Przemysła II, Wincenty poddał swój gród bez walki Brandenburgii. Jego synem mógł być Tomisław, kanonik poznański (1312–25), oraz kanonik (1322–4), kustosz (1325–9) i archidiakon gnieźnieński (1329–34). Kolejny syn S-ego, Kiełcz (zob.), przez starszą literaturę uznawany błędnie za Pałukę, był miecznikiem gnieźnieńskim (1286), a potem kolejno kaszt. santockim (1294), zbąszyńskim (1295–6) i gnieźnieńskim (1297–9); po przerwie w karierze w okresie rządów czeskich (1300–6) związał się z powracającym z wygnania Władysławem Łokietkiem i został jego tytularnym woj. poznańskim (1306–7). Nie żył już w r. 1310. Możliwe, że jego potomkami byli, używający rzadkiego imienia Kiełcz, Nałęcze z Otorowa (wieś ta należała w r. 1284 do Tomisława). Dobrogost był w r. 1298 stolnikiem Władysława Łokietka; w czasie rządów czeskich wycofał się z działalności publicznej, a po r. 1306 poparł książąt głogowskich (od Henryka głogowskiego dostał za zasługi Gradowice koło Czempinia); później jednak należał do przywódców opozycji przeciw synom Głogowczyka i pobił ich wojska pod Kłeckiem (1310?), co niekiedy błędnie przypisuje się Dobrogostowi z Dzwonowa (zob.). Powracający do władzy w Wielkopolsce Władysław Łokietek mianował go w r. 1314 kaszt. gnieźnieńskim; po tej dacie Dobrogost nie pojawiał się już w źródłach. Mikołaj był w r. 1296 kanonikiem poznańskim i kanclerzem bp. poznańskiego Andrzeja Zaremby; od r. 1301 tytułowano go archidiakonem poznańskim. Zginął podczas zdobywania Poznania przez rycerstwo zbuntowane przeciw Głogowczykom (1313/14). Jan wystąpił jako brat Mikołaja (1300–6), a 6 XI 1314 jako Jan z Pomorzan świadczył w Poznaniu przy Władysławie Łokietku. Nieznana z imienia córka S-ego została żoną Beniamina Zaremby, bowiem kanonik Mikołaj nazywał go swoim szwagrem (gener). Wnukami S-ego po jednym z synów (raczej Dobrogoście lub Janie niż Wincentym lub Kiełczu) byli Wincenty (zm. 1332, zob.) i Tomisław (zm. między 1346 a 1348, zob.).
PSB (Kiełcz); Słown. Hist.-Geogr. Ziem Pol., VIII (Kiszewo, Otorowo, Szamotuły); Urzędnicy, I/1; Wpol. Słown. Biogr., s. 748; – Bielińska M., Kancelarie i dokumenty wielkopolskie XIII wieku, Wr. 1967; Bieniak, Wielkopolska; Bieniak J., Elita ziemi dobrzyńskiej w późnym średniowieczu i jej majątki, w: tenże, Polskie rycerstwo średniowieczne, Kr. 2002 s. 152–3; tenże, Znaczenie polityczne koronacji Przemysła II, w: Orzeł Biały herb państwa polskiego, W. 1996 s. 43; Gawlas S., Polityka wewnętrzna Przemysła II a mechanizmy społecznych dążeń i konfliktów w Wielkopolsce jego czasów, w: Przemysł II. Odnowienie Królestwa Polskiego, Red. J. Krzyżaniakowa, P. 1997 s. 77–8; Górska-Gołaska K., Dobra Nałęczów w średniowieczu, „Studia i Mater. do Dziej. Wpol. i Pomorza” T. 15: 1984 z. 2 (30) s. 177–218; Jasiński K., Rola polityczna możnowładztwa wielkopolskiego w latach 1284–1314, „Roczniki Hist.” R. 29: 1963 s. 215–50; tenże, Tragedia rogozińska 1296 r. na tle rywalizacji wielkopolsko-brandenburskiej o Pomorze Gdańskie, „Zap. Hist.” T. 26: 1961 z. 4 s. 89–90, 97–8; Jurek T., Dziedzic Królestwa Polskiego. Książę głogowski Henryk (1274–1309), Kr. 2006; tenże, Notes on the Nałęcz Family of Szamotuły, „Quaestiones Medii Aevi Novae” T. 12: 2007 s. 155–65; tenże, Średniowieczne Szamotuły i ich dziedzice, w: Szamotuły. Karty z dziejów miasta, Red. A. Gąsiorowski, Szamotuły 2006 s. 13–21; Karasiewicz W., Działalność polityczna Andrzeja Zaręby w okresie jednoczenia państwa polskiego na przełomie XIII/XIV wieku, P. 1961 s. 86; Krzyżanowski S., Dyplomy i kancelaria Przemysława II, „Pam. AU Wydz. Filol. i Hist.-Filoz.” T. 8: 1890 s. 122–92; Nowacki B., Przemysł II. Odnowiciel korony polskiej (1257–1296), Kr. 2007; Pakulski J., Itinerarium książęco-królewskie Przemysła II, „Studia Źródłozn.” T. 39: 2001 s. 69–94; tenże, Nałęcze wielkopolscy w średniowieczu, W. 1982; tenże, Ród Zarębów w Wielkopolsce w XIII i na początku XIV wieku, „Prace Kom. Hist. Bydgoskiego Tow. Nauk.” R. 16: 1975 s. 113–14; tenże, Siły polityczno-społeczne w Wielkopolsce w pierwszej połowie XIV wieku, Tor. 1979; Rymar E., Przynależność polityczna wielkopolskich ziem zanoteckich między dolną Drawą i dolną Gwdą oraz Wielenia, Czarnkowa i Ujścia w latach 1296–1368, „Roczniki Hist.” T. 50: 1984 s. 39–84; Sikora F., Dokumenty i kancelaria Przemysła oraz Bolesława Pobożnego 1239–1279, Wr. 1969 s. 44–6; Starnawska M., O składzie społecznym kapituły poznańskiej w okresie rozbicia dzielnicowego, „Kwart. Hist.” R. 96: 1989 nr 3–4 s. 42; Swieżawski A., Przemysł król Polski, W. 2006; Śliwiński B., Rola polityczna możnowładztwa na Pomorzu Gdańskim w czasach Mściwoja II, Gd. 1987 s. 187–90; – Długosz, Annales, IX; Kod. Wpol., I, II, IV, XI; toż, S. Nowa, I; Mon. Pol. Hist. (S.N.), VI (Roczniki wpol.), VIII (Kron. wpol.); Schles. Urk.-buch, V.
Tomasz Jurek