Łuniewski Tymoteusz, pseud. Larys (1847–1905), powstaniec 1863 r., ziemianin, działacz gospodarczy i pisarz rolniczy. Ur. 24 I w Sokołowie na Podlasiu, był synem Karola Marcelego (1815–1890) i Marcjanny Anny z Łuniewskich (1823–1867). Ojciec jako 16-letni chłopiec odbył kampanię 1831 r., a w r. 1863 więziony był pod zarzutem udziału w powstaniu; pełnił funkcję obrońcy przy sądzie pokoju w Radzyniu i Sokołowie, a następnie urząd patrona trybunału cywilnego w Siedlcach. Jako uczeń V kl. gimnazjum siedleckiego zaciągnął się Ł. w kwietniu 1863 do partii F. Stasiukiewicza. W ostatnich dniach tego miesiąca, pod Białą Podlaską, przeszedł do oddziału A. Czarneckiego (Bończy) jako kosynier. Walczył pod Międzyrzecem i pod Dołhą (6 V). Zabrany przez ojca do domu, po gorących prośbach zaciągnął się w czerwcu ponownie do oddziału Tytusa O’Byrn de Lassyego (pseud. Grzymała). Walczył m. in. 8 VIII pod Żyrzynem, a w końcu września z powodu choroby otrzymał zwolnienie i został odesłany do domu. W r. 1864 Ł. zdał w Siedlcach egzamin do VI kl. gimnazjum, które ukończył w r. 1866. Mimo trudności (pozostawał pod nadzorem policyjnym) dostał się do Szkoły Głównej w Warszawie na sekcję nauk przyrodniczych Wydziału Matematycznego. Specjalizował się w chemii organicznej i już na drugim roku studiów opracował dwie rozprawy z chemii fizjologicznej: O chlorofilu i Przyczynek do teorii przemiany materii w organizmie („Gaz. Lek.” 1869). W l. 1869–70 studiował w belgijskiej Akademii Rolniczej w Gembloux.
W r. 1870 nabył Ł. majątek Guzówkę pod Stoczkiem Łukowskim. Umiejętną gospodarką w ciągu niespełna 5 lat podwoił dochodowość i wartość posiadłości, dzięki czemu po sprzedaniu Guzówki mógł od Adama Ronikiera w r. 1874 nabyć (z przejęciem długów) dużo większy majątek Korytnicę w pow. węgrowskim, liczący 2 500 mórg ziemi. Tu dał się poznać jako postępowy gospodarz. W r. 1875 zlikwidował serwituty leśne, przekazując chłopom na własność znaczne obszary lasu. W r. 1879 zbudował olejarnię, a w r. 1882 gorzelnię. Rozwinął na dużą skalę istniejącą po Ronikierze fabrykę sera śmietankowego, który pod nazwą «ronikierowskiego» eksportowany był za granicę, głównie do Wrocławia i Odessy. Założył plantacje wierzby koszykarskiej. W l. 1883–97 prowadził badania nad uprawą i rozwojem ziemniaków. Owocem tej pracy było dzieło Uprawa kartofli (W. 1899), oceniane wysoko w rolniczej literaturze światowej. Już w r. 1871 wykonał projekt maszyny do kopania ziemniaków (tzw. kartoflarkę), którą kilkakrotnie ulepszał i eksponował na Wystawie Rolniczej w r. 1883 w Warszawie. Na wystawie w r. 1885 przedstawił swego pomysłu obsypnik, wyrabiany następnie w fabryce narzędzi rolniczych F. Zdrojewskiego w Siedlcach. W r. 1878 zwiedził Niemcy, Belgię, Francję, Szwajcarię, Włochy, Austrię. Odwiedzał zagraniczne i krajowe wystawy rolnicze, w wielu z nich biorąc udział. Otrzymał liczne odznaczenia: w r. 1883 w Warszawie (medal brązowy za ser), w r. 1887 w Janowie (medal srebrny za hodowlę koni), w r. 1888 w Warszawie w Muzeum Przemysłu i Rolnictwa (dyplom zasługi za studia nad uprawą kartofli), w r. 1891 medale brązowe za owies kanadyjski i łubin niebieski oraz list pochwalny za żyto polskie, a ponadto dyplom zasługi (wyższy od złotego medalu) za ogół okazów ze szczególnym uwzględnieniem hodowli kartofli, w r. 1900 na wystawie ogrodniczej mały medal srebrny za owoce.
Ł. gromadził materiały do historii rolnictwa; zaczął od wypisów z pisma świętego, źródeł hebrajskich i łacińskich. Dzieła tego nie ukończył, ale fragmenty drukował w różnych czasopismach, głównie w „Gazecie Rolniczej” (Znaczenie łubinu w rolnictwie u starożytnych Rzymian, 1887, Mierzwienie i uprawa ziemi u Rzymian, 1889, Rolnictwo i hodowla zwierząt u starożytnych Rzymian, 1900, Socha litewska v. podlaska, W. 1899, odb. z „Gaz. Roln.”, Brona podlaska, przyczynek do historii rolnictwa w Polsce, 1901). Pod wpływem Zygmunta Glogera zainteresował się archeologią i z nim często prowadził wykopaliska (m. in. w Jarnicach, Łużkach w r. 1881). Wyniki tych prac ogłaszał w „Wiadomościach Archeologicznych” i w „Pamiętniku Fizjograficznym” (Cmentarzyska starożytne, „Wiad. Archeol.” 1882, Cmentarz starożytny w Czekanowie, Mogiła w Żarnowie, Grobowiec w Żarnówce, Starożytne żarna w Polsce, 1885). W l. 1875–82 bywał często na comiesięcznych zebraniach archeologicznych u Jana Zawiszy w Warszawie, gdzie spotykał się z Z. Glogerem, A. Pawińskim i in. W r. 1900 wziął udział w wystawie archeologicznej w Kaliszu. Interesował się również etnografią, fizjografią, krajoznawstwem, kwestiami ekonomicznymi, społecznymi, publikując z tych dziedzin artykuły i obszerniejsze rozprawy w najrozmaitszych czasopismach oraz jako pozycje odrębne. Do cenniejszych należą: Brzegi i dolina rzeki Liwca (1881), Drobna szlachta. Przyczynek do poglądu na stan ekonomiczny i potrzeby małej własności ziemskiej w Królestwie Polskim (1892, odb. z „Niwy”). Zbierał materiały do monografii pow. węgrowskiego oraz do rozgałęzionego rodu Łuniewskich (te ostatnie opracował S. D. Cieszkowski, w: Żychliński, XXV). Był stałym korespondentem „Wieku” (1880–97), „Kuriera Warszawskiego” (1881–1904). Pisywał do „Niwy” (1879, 1892), „Gazety Warszawskiej” (1888, 1899, 1903), „Gazety Handlowej” (1891, 1897), „Słowa” (1891–1903), petersburskiego „Kraju” (1887, 1899), poznańskiego „Ziemianina” (1888) i wielu innych. Artykuły swe podpisywał niekiedy pseud. Larys. Od r. 1881 był współpracownikiem „Słownika Geograficznego”, a następnie „Encyklopedii Rolniczej”; od r. 1887 wchodził w skład jej komitetu redakcyjnego. Umieszczał również swe artykuły w „Encyklopedii Staropolskiej” Z. Glogera (Brona, Radło i socha).
W r. 1887 Ł. został członkiem korespondentem Poznańskiego Tow. Przyjaciół Nauk. W r. 1892 założył w Korytnicy stację meteorologiczną III rzędu, którą osobiście prowadził do r. 1905 (od 1902 w Łaziskach) dla Głównego Obserwatorium Fizycznego w Petersburgu, którego członkiem korespondentem był mianowany przez Cesarską Akademię Nauk w r. 1898. W r. 1893 został korespondentem Min. Rolnictwa w Petersburgu. T. r. Kasa im. J. Mianowskiego powołała go na swego członka. W l. 1879–88 przez kilka kadencji był sędzią gminnym (w Korytnicy i wsiach przyległych); przeprowadził komasację gruntów w Woli Korytnickiej. W l. 1874–1902 jako delegat Tow. Kredytowego Ziemskiego otaksował ok. 50 majątków w pow. węgrowskim i sokołowskim. Był też radcą ubezpieczeń pow. węgrowskiego z ramienia Warszawskiego Tow. Ubezpieczeń, współzałożycielem Tow. Wzajemnego Kredytu w Siedlcach, biblioteki fachowej przy Tow. Kredytowym Ziemskim, Kursów Rolniczych Rontalera w Warszawie. W r. 1895 podał gubernatorowi Subbotkinowi memoriał o ekonomicznych potrzebach gub. siedleckiej, w którym domagał się m. in. polepszenia stanu dróg, obsadzania urzędów ludźmi bez różnicy pochodzenia i wyznania (tzn. również Polakami), zezwolenia na domowe nauczanie dzieci po polsku, zapewnienia duchowieństwu wszystkich wyznań swobody wypełniania swych obowiązków itp. Postulaty te powtórzył w r. 1897 w memoriale dla generała-gubernatora warszawskiego A. Imeretyńskiego, poszerzając je o modyfikację praw wyjątkowych z l. 1863 i 1868.
W Korytnicy bywali m. in.: Jan Karłowicz, Zygmunt Noskowski, Michał Elwiro Andriolli, Michał Rawita Witanowski. Przyjaźnił się Ł. z trzema pokoleniami Glogerów: Zygmuntem, jego rodzicami i synem Stanisławem, z Bolesławem Prusem, z którym kolegował i walczył w r. 1863, Klemensem Junosza Szaniawskim, Augustem Cieszkowskim (synem), Hieronimem Łopacińskim, Kajetanem Kraszewskim. W ciągu 30 lat Ł. powiększył swe mienie dziesięciokrotnie. Ze względu na pogarszający się stan zdrowia w r. 1902 sprzedał Korytnicę i kupił w pow. mińsko-mazowieckim mniejszy majątek Łaziska. Związany z zachowawczymi kołami ziemiaństwa, był Ł. wyrazicielem odrodzenia narodowego w duchu solidaryzmu społecznego. Zostawił pamiętnik, który prowadził do stycznia 1905, poświęcony dziejom Łuniewskich i przebiegowi własnego życia (rękopis pamiętnika znajduje się w B. Ossol. we Wrocławiu). Czynny do ostatniej niemal chwili, zmarł 20 IV 1905 w Warszawie, pochowany został na Powązkach.
Od r. 1875 żonaty z Marią Zabiełłówną, rozwiódł się z nią w r. 1881; z tego małżeństwa pozostała córka Kazimiera (1876–1969). W r. 1884 ożenił się z Marią Izabellą Boglewską, córką Antoniego, powstańca 1831 r., a później prezydenta Płocka, i miał z nią 3 córki: Marię (ur. 1885), 1. v. Koźmińską, 2. v. Fonbergową, Zofię (1887–1941) Fonbergową, Annę (ur. 1893), 1. v. Łosiową, 2. v. Łappinę, i syna Michała (ur. 1895), agronoma, uczestnika kampanii wrześniowej 1939 r.
Fot. w posiadaniu rodziny w Łaziskach; Popiersie brązowe żony (naturalnej wielkości), wykonane przez K. Laszczkę, w posiadaniu rodziny (fot. popiersia: „Wędrowiec” 1899 nr 42); – Estreicher w. XIX, III; Gawełek F., Bibliografia ludoznawstwa polskiego, Kr. 1914; Maliszewski, Bibliografia pamiętników; W. Enc. Ilustr.; W. Enc. Powsz., (PWN); Boniecki; Żychliński, XXV; – [Gloger Z.] G. Z., Wspomnienie pośmiertne o T. Ł-m, „Gaz. Pol.” 1905 nr 105; Kratkija spravočnyja svedenija o niekotorych russkich chozjajstvach, Pet. 1904; Księga pamiątkowa siedlczan (1844–1905), Red. E. Chwalewik i in., W. 1927 (fot.); Księga pamiątkowa Zjazdu b. Wychowanków Szkoły Głównej, W. 1905 s. 111 (bibliogr.); Łuniewski M., Przypomnienie Zygmunta Glogera, „Stolica” 1960 nr 44 (fot.); Pauszer-Klonowska G., Trudne życie. Opowieść o Bolesławie Prusie, L. 1969 s. 11; Syska H., Zygmunt Gloger, W. 1963 s. 47, 55–6, 124–5; Witanowski R. M., T. Ł., wspomnienie pośmiertne, „Gaz. Kaliska” 1905 nr 13 (179); Życie i prace Jana Karłowicza (1836–1903). Książka zbiorowa wyd. staraniem… Red. „Wisły”, W. 1904; – „Bibl. Warsz.” 1905 t. 2 s. 601–2; „Gaz. Roln.” 1905 nr 17 s. 310–1; „Kur. Świąteczny” 1904 nr 17 (fot.); „Słowo” 1905 nr 100; „Tyg. Ilustr.” 1905 nr 18 s. 326 (fot.); – AGAD: Materiały rodowe, fotografie rodzinne; Arch. PAN w W.: rkp. III 65 t. 1–49 (Materiały T. Ł-ego, fot.); B. Publ. m. W.: rkp. 39 (bibliogr.); – Listy i inne pamiątki w posiadaniu rodziny; – Informacje córki Marii Fonbergowej i syna Michała Łuniewskiego z Łazisk.
Wacław Szczygielski