Hozjusz (Hose, Hosz, Hoze, Hos, Hoz, Hoże, Hosius) Ulryk (Udalryk), (ok. 1455–1535), mieszczanin krakowski i horodniczy (burgrabia) wileński. Pochodził z Pforzheim w Badenii, ze znacznej zapewne rodziny mieszczańskiej (kilku spośród niemieckich krewnych Ulryka sprawowało urzędnicze funkcje dworskie, a m. in. jego brat Jerzy był radcą margrabiego badeńskiego) i zjeździł podobno w młodości wiele chrześcijańskich i pogańskich krain. Brak dowodów świadczących o jego pokrewieństwie z krakowską rodziną rzemieślniczą z XV w. noszącą nazwisko Hose, Hoze, Hase lub Hosz, a w szczególności o tym, czy H. był synem któregoś z krakowskich Janów Hosów. Ok. 1500 r. ożenił się H. z Anną (jej nazwisko panieńskie nie jest znane; może była Polką) wdową po kupcu krakowskim Erhardzie Slackerze (zm. między 8 VIII 1499 a 9 IX 1500) i w r. 1503 przyjął obywatelstwo miejskie w stolicy Polski. W Krakowie wspólnie z powinowatymi: Henrykiem Slackerem i Henrykiem Karłowiczem (jego małżonka Barbara była siostrą, a nie córką Anny Hozjuszowej), dostawiał srebro do mennicy i 20 XI 1503 r. kupił tu 2 domy. W r. 1504 wyjechał wraz z wspólnikami na Litwę, gdzie został mytnikiem kowieńskim i w tymże jeszcze roku, po śmierci H. Slackera, objął po nim fachowe kierownictwo mennicy wileńskiej, które zachował właściwie do zgonu (w l. 1506–8 i 1529–35 zaprzestawano bicia monet). W Wilnie rozwijał także H. działalność jako organizator prac budowlanych. Od r. 1513 do schyłku życia przebudował Dolny Zamek, a od r. 1515 budował wielkie młyny królewskie, z których pobierał 1/3 dochodu. Założył też pierwsze wodociągi w Wilnie (stanowiły one własność dominikanów), a w r. 1532 zajął się budową najstarszego mostu na Wilii. Za pobieranie myta z powyższego mostu został zobowiązany przez króla do wybudowania szpitala przy klasztorze dominikanów wileńskich i w r. 1535 rozpoczął budowę, która została ukończona przez jego syna Jana. Za swe zasługi dostał 4 XI 1516 r. od króla w dziedzictwo lesistą majętność Bezdany; przed 3 VI 1524 r. został mianowany horodniczym wileńskim (sprawował tę funkcję do śmierci), a przed 12 III 1528 r. wojskim wileńskim, choć nie był nigdy uważany za szlachcica. Zmarł w maju 1535 r. Pozostawił przynajmniej 2 wsie pod Wilnem, 3 domy w Wilnie i 2 domy w Krakowie oraz prawa do budowanych przez siebie młynów i mostu. H. był silnie związany z dominikanami wileńskimi, ale i to nie uchroniło go chyba przed wpływami reformacji, której zwolennikami stali się pozostali w Niemczech krewni i 2 jego synowie (Ulryk na stałe, a Jan czasowo). W każdym razie w r. 1525 kapituła wileńska obarczyła go klątwą za przywłaszczenie ziemi kościelnej.

Dziećmi H-a z pierwszej żony (zm. ok. 1520) byli: Anna Wattowa, Jan, horodniczy wileński (w połowie XVI w.), a potem starosta biskupa warmińskiego w Smolajnach, oraz najmłodszy Stanisław, kardynał. Z drugiej żony, mieszczki krakowskiej, Brygidy Glaywicz, pochodzili: Ulryk, mytnik kowieński, Brygida i Barbara. Synowie H-a zostali nobilitowani w r. 1561 i utworzyli 2 rodziny niezamożnej szlachty, piszące się de Rubno (potomkowie Jana) i de Bezdan (potomkowie Ulryka młodszego), podczas gdy jego córki weszły przez zamążpójście w szeregi patrycjatu krakowskiego.

Łoza, Architekci; Boniecki; Niesiecki; – Bukowski J., Dzieje reformacji w Polsce, Kr. 1883–6 I–II; Gumowski M., Mennica wileńska w XVI i XVII w., W. 1921 s. 27–31, 35–8, 42; tenże, U. H., ojciec kardynała, horodniczy wileński, „Przegl. Powsz.” T. 171: 1926; Jurginis J., Reakcinas bažnytinių jurisdikcijų vaidumo vilniaus istorijoje, Lietuvos Istorijos Instituto Darbai 1951 I 108, 127; Kolankowski L., Zygmunt August wielki książę Litwy do r. 1548, Lw. 1913; Kraszewski J. I., Wilno od początków jego do r. 1750, Wil. 1840–2 I 222–3, III 309, 315, IV 369–72; Kurczewski J., Biskupstwo wileńskie, Wil. 1912; tenże, Kościół zamkowy, czyli katedra wileńska, Wil. 1908 s. 122; Małecki A., Studia heraldyczne, Lw. 1890 II 351–5; Miaskowski K., Jugend- und Studienjahre des ermländischen Bischofs und Kardinals Stanislaus Hosius, „Zeitschr. f. d. Gesch. u. Altertumskunde Ermlands” T. 19: 1916 s. 330–3; Papée F., Aleksander Jagiellończyk, Kr. 1949; Pociecha W., Królowa Bona, P. 1958 III; Ptaśnik J., Miasta i mieszczaństwo w dawnej Polsce, W. 1949 s. 387; Umiński J., Korespondencja Hozjusza z l. 1558–79, Pamiętnik VI. Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich, I 324; – Akty Vil. Archeogr. Kom., X; Briefwechsel der Schweizer mit den Polen, Wyd. T. Wotschke, Leipzig 1908, Archiv für Reformationsgeschichte, dod. III; Die deutschen Predigten und Katechesen der ermländischen Bischöfe Hosius und Kromer, Wyd. F. Hipler, Köln 1885 s. 161; Hosii Epistolae, I–II; Kod. m. Krak., I–IV; Księgi przyjęć do prawa miejskiego, nr 8389, 9233; Matricularum Sum., IV; – Arch. Państw. w Kr.: Księgi miejskie krakowskie 772 s. 159–160 (testament E. Slackera).

Wacław Urban