Mniszchowa z Zamoyskich 1. v. Potocka Urszula (ok. 1750 – po 1808), marszałkowa w. kor. Była córką woj. lubelskiego Jana Jakuba Zamoyskiego i siostry Stanisława Augusta, Ludwiki z Poniatowskich. Pierwszym jej mężem był podkomorzy w. kor. (od r. 1773) Wincenty Potocki (zm. 1825). Małżeństwo to nie było udane, jak sugerują pamiętniki króla, z winy męża. Dekret rozwodowy «stanął» przed 20 I 1777, a przyczyny tego rozwodu stały się przedmiotem wiersza Ignacego Potockiego „Z okazji ożenienia się JW. Mniszcha z Potocką...”. Małżeństwo z rozwódką rozważał wówczas G. Potiomkin i – jak wspomina król – sondował nawet jego opinię w tej sprawie, lecz myśl o tym związku napawała siostrzenicę królewską przerażeniem. Dn. 19 II 1781 odbył się jej ślub w kościele ks. Teatynów w Warszawie z Michałem Jerzym Mniszchem (zob.), z dyspensą papieską ze względu na pokrewieństwo przez Zamoyskich. Żona wniosła mężowi starostwo lubelskie, które W. Potocki otrzymał od teścia Zamoyskiego i oddał po rozwodzie swej byłej żonie. M., ulubienica króla, należała do jego najbliższego otoczenia często pełniąc na dworze funkcję pani domu. Dla niej podobno zadbał król o przebudowę pałacu w Dęblinie (woj. mazowieckie), dokonaną w latach osiemdziesiątych wg projektu Dominika Merliniego. W innej rezydencji Mniszchów, w Wiśniowcu na Wołyniu, w październiku 1781 spotkał się Stanisław August z następcą tronu rosyjskim w. ks. Pawłem; M. otrzymała wówczas w darze portret wielkiej księżnej z diamentami – jak ironicznie określił Krasicki – «wielkości pięści». W n. r. na wiosnę Mniszchowie wyjechali na kilka miesięcy do Petersburga. Słynąca z urody, a zarazem «z chorobliwej dumy i tysiąca grymasów» (Magier) prowadziła nader ruchliwe życie towarzyskie. Miała swój udział w rozwijającym się w r. 1782 teatrze dworskim i należała do grupy amatorskiej złożonej z osób ze środowiska dworskiego. W jej salonach w okresie Sejmu Czteroletniego Julian Ursyn Niemcewicz czytał podobno swoją komedię „Powrót posła” w trakcie jej powstawania.

W czasie podróży króla do Kaniowa w r. 1787 Mniszchowie gościli w Wiśniowcu najpierw ambasadora rosyjskiego O. M. Stackelberga, którego łączyły z Mniszchami dobre stosunki, a w marcu samego Stanisława Augusta. Mniszchowie należeli do grona najbliższych towarzyszących mu osób. M., wyróżniana przez Katarzynę II, została przez nią udekorowana w Kijowie Orderem Św. Katarzyny wysadzanym brylantami. August Deboli tak wówczas zanotował: «Kiedy pani marszałkowa wielka koronna wzięła … order św. Katarzyny, zdawało się jej, że już cała Polska została szczęśliwą i zaprzątaliśmy się tam przez kilka dni, czy miano przed nią prezentować broń, czy nie». W Kaniowie oboje Mniszchowie towarzyszyli królowi w spotkaniu z imperatorową. W drodze powrotnej, w Korsuniu, byli prezentowani cesarzowi Józefowi II. Na przyjęcie króla w Wiśniowcu M. postarała się o przygotowanie szeregu przedstawień i baletów. W listach do swej matki (wydanych przez J. I. Kraszewskiego) pozostawiła M. dokładny opis podróży kaniowskiej, który wydał osobno w skróconej formie i po francusku Andrzej Edward Koźmian. Po rosyjsku ów pamiętnik wydał w r. 1843 w Petersburgu P. Saweljew. Na wiosnę 1791 M. wraz z matką wyjechały za granicę, co wywołało nieprzychylne komentarze pod adresem marszałka w. kor. W r. 1793 towarzyszyła mężowi na sejm do Grodna. Przez nią m. in. ambasador rosyjski J. J. Sievers zmuszał króla do ustępliwości, grożąc sekwestrem majątków jego rodziny. W r. 1794 na wiosnę, po sukcesach Kościuszki, M. przygotowywała się do wyjazdu do Królewca, czy jednak wyjazd ten doszedł do skutku, nie jest wiadome.

Po trzecim rozbiorze Mniszchowie wyjechali z królem 7 I 1795 do Grodna i odtąd przebywali przy jego boku. Starali się przede wszystkim ratować swoje majątki, w czym szczególną zapobiegliwość wykazała M. Na tym tle M. i jej koteria intrygowały przeciw marszałkowi dworu królewskiego i zaufanemu Stanisława Augusta Onufremu Kickiemu w obawie, że może on spowodować zmniejszenie ich apanaży. M., a zwłaszcza jej matka («Pani Podolska») Ludwika Zamoyska nieustannie naciskały na króla, aby interweniował w sprawie zdjęcia sekwestru z ich dóbr. Dlatego za sprawą N. Repnina nakłaniały króla, aby w myśl życzeń imperatorowej jak najśpieszniej podpisał akt abdykacji, co nastąpiło 25 XI 1795. Wkrótce został zdjęty sekwestr z dóbr Mniszchów: w lecie 1796 M. udała się do Dęblina, aby swej rezydencji przywrócić, znów przy pomocy Stanisława Augusta, dawną świetność. Z namowy Repnina M. podjęła się także nakłaniać ks. Józefa Poniatowskiego do przyjazdu do Petersburga. Mniszchowie należeli do wąskiego grona osób, któremu pozwolono wyjechać z królem w połowie lutego 1797 do Petersburga. Wraz z nim brali udział we wszystkich towarzyskich imprezach i uroczystościach, m. in. w koronacji cara Pawła I w Moskwie, z której M. wróciła do Petersburga z tytułem damy portretowej. Mniszchowie prowadzili bardzo wystawne życie, obciążając poważnie finanse królewskie. W owych końcowych latach Stanisława Augusta powstało szereg portretów jego ukochanej siostrzenicy oraz rodziny Mniszchów, malowanych przeważnie, zapewne na życzenie króla, przez Marcelego Bacciarellego. Zaś z inspiracji M-ej powstał wtedy portret Stanisława Augusta w stroju króla francuskiego Henryka IV malowany przez Vigée Lebrun.

Po śmierci króla Mniszchowie powrócili w r. 1798 do kraju i oboje zamieszkali w Wiśniowcu. Zdaje się, że wkrótce po śmierci męża w r. 1806 M. wyjechała ze swymi córkami. Była w Wiedniu, ale zatrzymała się dłużej w Paryżu, gdzie mieszkała jeszcze w r. 1808, prowadząc bardzo wystawny tryb życia. Wtedy odwiedziła ją Anna z Tyszkiewiczów Potocka, 2. v. Wąsowiczowa, która w swym pamiętniku nie oszczędziła ciotce ośmieszających ją uwag. Data ani miejsce śmierci M-ej nie są znane. Podawany w genealogiach rok 1808 wydaje się wątpliwy. W. Enc. Ilustr. podaje, że M. zmarła we Lwowie w r. 1816. M. była przedmiotem kilku łacińskich wierszy nuncjusza A. M. Duriniego oraz słynnej „Pieśni czerniakowskiej” Celestyna Czaplica.

Z małżeństwa z M. J. Mniszchem miała troje dzieci (zob. życiorys męża).

Portret M-ej M. Bacciarellego, (olej., ok. 1775/6, własność Muz. Narod. w P., reprod. w: M. Żywirska, Ostatnie lata króla Stanisława Augusta, tabl. 20), replika tego obrazu w Państw. Muz. Sztuk Pięknych w Mińsku; Portret (Bacciarellego): Mniszchowie z córką Elżbietą i pieskiem Kiopkiem (1795, oryginał zaginął, kopia Muz. Narod. w W.), Portret M-ej H. Fügera (miniatura na kości słoniowej, 1798, w: Muz. Narod. w W., reprod.: „Mówią Wieki” 1964 nr 7); Portret miniaturowy M-ej (nieokreślony miniaturzysta z XVIII w., własność Muz. Narod. w W.); Portret M-ej D. G. Lewickiego (olej., ok. 1797–8, w Galerii Tretiakowskiej w Moskwie, reprod.: Potocka-Wąsowiczowa Anna z Tyszkiewiczów, Wspomnienia naocznego świadka, W. 1965); Muz. Narod. w W. przechowuje kilka studiów portretowych rysowanych przez M. Bacciarellego: z l. 1792–5 (sygn. Rys. Pol. 10674), z r. 1795 (Rys. Pol. 10665), z ok. r. 1795 (Rys. Pol. 10697), studium portretu rodzinnego M-ej z mężem i córką Elżbietą (Rys. Pol. 10698), z ok. r. 1795 (Rys. Pol. 10688, reprod.: Suchodolska M., Kaczanowska M., Rysunki M. Bacciarellego w zbiorach Muz. Narod. w W., Katalog, W. 1971); Podobizny zaginione: Portret M-ej M. Bacciarellego (olej., z l. 1797–8, oryginał i replika zaginęły, fot. tego obrazu w Muz. Narod. w W., nr fot. 15784); Miniaturowy portret przez W. Lesseura (wg Bacciarellego, z r. 1796) był pokazany w r. 1894 na Wystawie Sztuki Polskiej we Lwowie (był wówczas własnością Tarnowskich w Dzikowie); – Słown. Geogr., II (Dęblin); Dworzaczek; Niesiecki; Żychliński, X 217 n., XIV 158–9; Katalog zabytków sztuki w Pol., X z. 21 s. 6; – Bartoszewicz J., M. J. Mniszech, „Bibl. Warsz.” 1852 t. 4; Bernacki L., Teatr, dramat i muzyka, Lw. 1925 I 434; Gomulicki J. W., Rocznik Literacki za r. 1976, s. 379; Kaleta R., Oświeceni i sentymentalni, Wr. 1971; Kalinka W., Sejm Czteroletni, Kr. 1895 I 527; Mann Z., Stanisław August na sejmie ostatnim, W. 1938; Nowak-Dłużewski J., Satyra polityczna Sejmu Czteroletniego, Kr. 1933; Wierzbicka-Michalska K., Sześć studiów o teatrze stanisławowskim, Wr. 1967; Zahorski A., Centralne instytucje policyjne w Polsce w dobie rozbiorów, W. 1959; Żywirska M., Ostatnie lata życia Stanisława Augusta, W. 1975; – Korespondencja Ignacego Krasickiego, Wr. 1958 II; Listy Pani Mniszchowej, żony marszałka w. koronnego pisane do matki, Pani Zamoyskiej, z domu Poniatowskiej, wojewodziny podolskiej 1787, „Roczn. Tow. Hist.-Liter. w Paryżu” R. 1: 1866 [druk.] 1867 s. 174–231; Magier, Estetyka Warszawy; Mémoires du roi Stanislas-Auguste, II; Potocka-Wąsowiczowa A. z Tyszkiewiczów, Wspomnienia naocznego świadka, W. 1965; Tajna korespondencja z Warszawy 1792–1794 do Ignacego Potockiego, W. 1961; Teatr Narodowy 1765–1794, W. 1967; Wyciągi Piotrowickie czyli niektóre wyjątki z księgozbioru piotrowickiego, Wyd. A. E. Koźmian, Wr. 1842 s. 27–39; – B. Ossol.: rkp. 691 k. 504 i n.; B. PAN w Kr.: rkp. 993 k. 16 .

Helena Wereszycka