Niemojowski Wacław Józef (1864–1939), ziemianin, marszałek kor. Tymczasowej Rady Stanu Król. Pol., monarchista. Ur. 26 VIII we Wrocławiu, był wnukiem Bonawentury (zob.), synem Kazimierza (zm. 1871), właściciela dóbr Marchwacz, i Wandy z Thokarskich (Tokarskich). Gimnazjum ukończył w Krakowie, potem studiował agronomię, architekturę i historię sztuki w Berlinie i Paryżu. Odziedziczył majątek w Marchwaczu pod Kaliszem, dobrze dotąd prowadzony, a nawet powiększony przez administratora Prebisza. Objąwszy zarząd dóbr, w stosunkowo krótkim czasie przekształcił je w majątek przemysłowy o znacznej dochodowości, jeden z najlepiej zagospodarowanych w Królestwie. Należał do zwolenników nowoczesnych metod gospodarowania. W l. 1900–10 był prezesem Tow. Rolniczego, następnie Syndykatu Rolniczego w Kaliszu. Szerszą działalność polityczną rozwinął dopiero w okresie pierwszej wojny światowej. Po ogłoszeniu 5 XI 1916 aktu o utworzeniu Król. Pol. dał się przekonać Józefowi Żychlińskiemu, aby jako wnuk ostatniego prezesa rządu narodowego w r. 1831 – Bonawentury Niemojowskiego, stanął na czele Tymczasowej Rady Stanu (TRS) z tytułem marszałka kor. Funkcję marszałkowską pełnił od 15 I do 6 VIII 1917. Na tym stanowisku zabiegał o powołanie regenta i rządu. W TRS był także przewodniczącym Wydziału Wykonawczego (do sierpnia), przewodniczącym Komisji Sejmowo-Konstytucyjnej (do lipca) i przewodniczącym Komisji Wojskowej (do lipca). Choć z rezerwą odnosił się do wielu posunięć władz okupacyjnych, np. do odezwy werbunkowej do Polskiej Siły Zbrojnej – co było spowodowane też jego opinią, że «nie można drażnić koalicji» (M. Łempicki) – podpisał jednak odezwę w sprawie przysięgi wojskowej (sam popierał projekt Józefa Hallera, by wszyscy legioniści zaprzysięgli wierność tylko TRS jako tymczasowej władzy narodu polskiego, bez wzmianki w rocie przysięgi o państwach centralnych); N. protestował przeciw internowaniu legionistów i rządom księcia Isenburga na Litwie. Dn. 15 VII 1917 powołany został do tzw. delegacji wyborczej, która miała utworzyć Radę Stanu, ewentualnie Radę Regencyjną. Jednakże N. wycofał się wobec sprzeciwu Międzypartyjnego Koła Politycznego przeciw jego kandydaturze na jednego z regentów, co następnie rozciągnięto na pozostałych członków TRS. Wkrótce ustąpił także z TRS, motywując swą decyzję również zastrzeżeniami, jakie wzbudzała u władz okupacyjnych jego polityka. Dn. 25 VIII 1917 opuścił Warszawę i wrócił do Marchwacza.
W Polsce niepodległej N. związany był najpierw z konserwatywnym ruchem narodowo-chrześcijańskim. W r. 1922 finansował akcję wyborczą Chrześcijańskiego Związku Jedności Narodowej. Choć mieszkał na terenie b. Kongresówki, podobieństwo przekonań i silne więzy rodzinne łączyły go przede wszystkim z wielkopolskim ziemiaństwem. Przeciwnik radykalnych projektów reformy rolnej, występował za umiarkowanym rozwiązaniem tej kwestii drogą przeprowadzenia komasacji i prywatnej parcelacji, zapewnienia pomocy finansowej drobnym rolnikom i zaopatrzenia emerytalnego pracowników rolnych, modernizacji gospodarki rolnej itd. Na ten temat ogłosił m. in. Uwagi o reformie rolnej (Kalisz 1919 odb. z „Kur. Powsz.” przedruk „Dzien. Pozn.” 1919 nr 114–16) i Refleksje („Dzien. Pozn.” 1923 nr 202).
Przez pewien czas N. patronował prądom monarchistycznym w II Rzeczypospolitej. Był najpierw prezesem zarządu Organizacji Monarchistycznej, utworzonej w Poznaniu w maju 1925 i faktycznie kierowanej przez gen. Kazimierza Raszewskiego. Brał udział w pertraktacjach zjednoczeniowych z Obozem Monarchistów Polskich, działającym na terenie byłej Kongresówki, i zakończonych powołaniem w Warszawie w dn. 20 II 1926 Zjednoczenia Monarchistów Polskich. Wybrano go wówczas marszałkiem Rady Naczelnej Zjednoczenia. W tym charakterze wypowiedział się publicznie w przededniu zamachu majowego przeciw rokowaniom z Józefem Piłsudskim, jakie usiłowali podjąć niektórzy konserwatyści. W lipcu 1926 objął dodatkowo i prowizorycznie prezesurę zarządu Zjednoczenia, po ustąpieniu z tego stanowiska prof. Stefana Dąbrowskiego. Kiedy 12 VIII t. r. Min. Spraw Wewnętrznych odmówiło zarejestrowania Zjednoczenia Monarchistów Polskich, Rada Naczelna postanowiła formalnie anulować akt zjednoczeniowy i działać dalej pod firmą poznańskiej Organizacji Monarchistycznej. W zmienionych wówczas władzach Organizacji powierzono N-emu ponownie prezesurę zarządu. W r. 1927 wybrano go prezesem honorowym. W pracach Monarchistycznej Organizacji Wszechstanowej, powstałej w październiku 1927 w wyniku zjednoczenia Organizacji Monarchistycznej z Monarchistyczną Organizacją Włościańską, nie brał już udziału. Nie podzielał chyba orientacji propiłsudczykowskiej, jaka poczęła brać górę w ruchu monarchistycznym. Zaprzestał też finansowania propagandy monarchistycznej (m. in. pisemka „Pro Patria”, organ Zjednoczenia Monarchistów Polskich). W r. 1927 N. wycofał się z życia publicznego. Bywali jednak w jego domu np. gen. Józef Haller i gen. Ch. J. Dupont. Przyjmował też prezydenta Ignacego Mościckiego, a syn gościł w Lubstowie pod Kołem marsz. Edwarda Rydza-Śmigłego. N. łożył znaczne sumy na cele kościelne i pozostawał w bliskich stosunkach z bpem włocławskim Karolem Radońskim.
N. miał uzdolnienia artystyczne. Z pomocą architekta Stefana Szyllera opracował projekt i zbudował na wzór warszawskich Łazienek pałac w Marchwaczu (w r. 1905); wg jego planu przebudowano dwór w pobliskich Szczytnikach (ok. r. 1910) i rozbudowano kościół w Rajsku (w l. 1917–19). W r. 1919 był N. prezesem Tow. Opieki nad Zabytkami w Kaliszu. Próbował – podobno z powodzeniem – sił w muzyce i poezji. Posiadał w swym pałacu galerię obrazów, pokaźną i wartościową bibliotekę, a nade wszystko cenne archiwum z papierami Wincentego i Bonawentury Niemojowskich. Wybuch drugiej wojny światowej zastał go w Marchwaczu. Niemcy zajęli pałac pozostawiwszy mu jeden pokój. Przez dwa tygodnie był wożony pod eskortą do Kalisza na przesłuchania w gestapo. Wycieńczony tymi przejściami dostał wylewu krwi do mózgu i zmarł w Marchwaczu 14 XII 1939. Pochowano go w krypcie kościoła w Rajsku. Zbiory marchwackie przepadły prawie w całości podczas okupacji hitlerowskiej i w okresie powojennym.
N. ożeniony był od r. 1905 z Zofią z Szembeków (ur. 3 V 1882, zm. 11 I 1931), córką Aleksandra, właściciela Słupi pod Kępnem i powstańca styczniowego, oraz Marii Engeström. Zofia Niemojowska znana była z działalności patriotyczno-oświatowej i charytatywnej. W okresie pierwszej wojny światowej kierowała Powiatową Radą Szkolną w Kaliszu. Fragmenty prowadzonego przez nią dziennika ukazały się w r. 1948 pt. „Kartki z dziennika arystokratki” (Kr.) w opracowaniu W. Kacpra i przedmową A. Polewki.
Wobec bezdzietności małżeństwa adoptowano Aleksandra Lossowa-Niemojowskiego (1910–1944), syna Józefa Lossowa (zob.), a siostrzeńca Zofii Niemojowskiej, który jako rotmistrz Armii Krajowej w powstaniu warszawskim zginął rozstrzelany przez Niemców.
Fot. w posiadaniu Zofii Dernałowicz (Poznań ul. Powstańcza 3/13); – Ilustr. Enc. Trzaski; Peretiatkowicz, Współcz. Enc. Życia Polit.; W. Enc. Powsz. (PWN); Współcześni działacze polityczni, Ł.–W. 1919; Uruski, XII 109; Żychliński, III 179; Chwalewik, Zbiory pol.; Katalog zabytków sztuki w Pol., V z. 6; – Dzieje Kalisza. Praca zbiorowa pod red W. Rusińskiego, P. 1977; Grosfeld L., Polityka państw centralnych wobec sprawy polskiej w latach 1914–1918, W. 1962; Holzer J., Molenda J., Polska w pierwszej wojnie światowej, Wyd. 3., W. 1973; Kozłowski Cz., Działalność polityczna Koła Miedzypartyjnego w latach 1915–1918, W. 1967; Molenda J., Polskie Stronnictwo Ludowe w Królestwie Polskim 1915–1918, W. 1965; Rudnicki S., Władyka W., Prasa konserwatywna Drugiej Rzeczypospolitej, „Roczn. Hist. Czasopism. Pol.” T. 14: 1975 s. 434; Seyda M., Polska na przełomie dziejów, P. 1927–31 I–II; Tyszkiewiczowa Z., Śp. Zofia Niemojowska, „Kur. Pozn.” 1931 nr 96 (fot.); Władyka W., Działalność polityczna polskich stronnictw konserwatywnych w latach 1926–1935, Wr. 1977; Zaborowicz S., Mowa pogrzebowa na pogrzebie Zofii z hr. Szembeków Marszałkowej Niemojowskiej, Piotrków Trybunalski 1931; – Dziennik Michała Łempickiego z 1917 r., Oprac. W. Suleja, „Ze Skarbca Kultury” Z. 28: 1977 s. 104–7, 109, 114, 115, 119, 121, 124, 126, 127; Haller J., Pamiętniki, Londyn 1964; Hupka J., Z czasów wielkiej wojny, Wyd. 2., Lw. 1937; – Hutten-Czapski B., Sześćdziesiąt lat życia politycznego i towarzyskiego, W. 1936 II; Kossak W., Wspomnienia, W. 1971; Warszawa w pamiętnikach pierwszej wojny światowej, Oprac. K. Dunin-Wąsowicz, W. 1971; – „Dzien. Pozn.” 1926 nr z 2 V, 1931 nr z 13, 15 i 21 I; „Gaz. Kaliska” 1920 nr z 29 I i 14 VII; „Pro Patria” 1926 nr z 22 II, 31 III, 10 IV, 17 VII, 15 VIII, 15 IX, IX; – AAN: Zespół TRS 92–94; AGAD: Akta Niemojowskich z Marchwacza: B. Narod.: rkp. 8500 (J. Piłsudski do W. Niemojowskiego 1917); B. Ossol.: rkp. sygn. akc. 191/70 (Szembek Z. , z Dziejów Siemianic); rkp. 12858 (Jabłonowski W., Z biegiem lat): B. Inst. Hist. Uniw. Wrocł.: Suleja W., Tymczasowa Rada Stanu, Wr. 1977 (mszp. rozprawy doktorskiej); Informacje Zofii Dernałowicz, ks. Eugeniusza Gowlickiego, Wojciecha Kuczmańskiego, Anieli Lossow, Stanisława Światłego, Jadwigi i Bolesława Tomieców, Jana Żychlińskiego.
Jerzy Pietrzak