Nałkowski Wacław Piotr Ludwik, pseud. i krypt. Przewłocki, Nerwowy, W. N., W. Nał., K., Nał. (1851–1911), geograf, publicysta społeczny i literacki, pedagog. Ur. 19 XI we wsi Nowodwór w Lubelskiem, pochodził ze zubożałej rodziny szlacheckiej, był synem Michała, z zamiłowania muzyka i rzeźbiarza, wykonywającego zawód rolnika, oraz Celiny z Rudnickich. Dzieciństwo spędzał kolejno w folwarkach dzierżawionych przez ojca: w Nowodworze, Niemianowicach, Wierzchowiskach i w małej posiadłości własnej – Wrotkowie koło Lublina. W l. 1864–71 uczył się w gimnazjum w Lublinie, które ukończył ze złotym medalem. Niewątpliwy wpływ na zamiłowania N-ego wywarł nauczyciel geografii tego gimnazjum Aleksander Szumowski. Od czternastego roku życia N., ze względu na sytuację materialną rodziców, musiał utrzymywać się sam, głównie korepetycjami. W r. 1871 rozpoczął studia na Wydziale Filozoficznym UJ, słuchając wykładów z zakresu matematyki, fizyki, astronomii, meteorologii, a także historii literatury. W końcu t. r. zmarła w Lublinie matka N-ego, a w dwa miesiące później ojciec. N. nie uczestniczył w pogrzebach z braku pieniędzy na podróż. Warunki, w jakich bytował w Krakowie, opisane przez N-ego w Ze wspomnień krakowskiego studenta („Głos” 1887 i kilka późniejszych przedruków), graniczyły z nędzą i odbiły się na jego zdrowiu. Kilkakrotnie przebywał w szpitalu, a po zakończeniu pierwszego roku studiów przerwał je i powrócił do Lublina. W r. 1873 podjął studia w Instytucie Inżynierii Komunikacji w Petersburgu; nie otrzymawszy jednak stypendium i nie mogąc tam znaleźć pracy zarobkowej, po niespełna roku powrócił do Krakowa i kontynuował przerwane studia, z tym że obok przedmiotów z zakresu matematyki i fizyki słuchał wykładów z dziedziny kartografii i geografii matematycznej. W r. 1876 na zamówienie księgarni Adolfa Dygasińskiego opracował podręcznik geografii fizycznej. Praca ta nie ukazała się drukiem z powodu bankructwa księgarza. N. opublikował jedynie w „Szkicach społecznych i literackich” (1876) fragment wstępu Kilka słów o wadach w wykładzie geografii u nas. Artykułem tym N. zapoczątkował swą walkę o zreformowanie nauczania geografii w szkolnictwie polskim, którą prowadził do końca swego życia. W miejsce nauki pamięciowej, operującej faktami i danymi statystycznymi, wprowadzał zasadę przyczynowego wyjaśniania zjawisk. Dążył do powiązania wszelkich zjawisk przyrodniczych i ludzkich zachodzących na ziemi i do znalezienia istniejących między nimi współzależności. Uważał, że najważniejsze jest wyrobienie w uczniu «zmysłu geograficznego». Swe teorie pedagogiczne stosował w praktyce, gdy po przeniesieniu się do Warszawy ok. r. 1880 uczył w prywatnych szkołach średnich, na co uzyskał zezwolenie kuratora Okręgu Szkolnego Warszawskiego, wydane 20 X 1882. Uczył aż do śmierci na pensjach żeńskich, m. in. Henryki Czarnockiej i Anieli Hoene-Przesmyckiej, na kursach i kompletach pozaszkolnych tajnych i jawnych, wykładał także w tzw. Uniwersytecie Latającym. Uwieńczeniem teoretycznych prac metodyczno-dydaktycznych N-ego był Zarys metodyki geografii (W. 1908) wydany przez Polski Związek Nauczycielski i przeznaczony dla nauczycieli szkół średnich. Jak pisał Stanisław Leszczycki, «Metody dydaktyczne wprowadzone przez niego do geografii przez długie lata wywierały pozytywny wpływ na system nauczania geografii w szkole».
W r. 1885, uzyskawszy roczne stypendium Kasy im. Mianowskiego, N. wyjechał do Lipska celem zgromadzenia materiałów do podręcznika geografii fizycznej, zamówionego przez „Bibliotekę Matematyczno-Fizyczną”. Równocześnie w Uniwersytecie lipskim uczęszczał na wykłady i seminaria geografa F. Richthofena, a także słuchał wykładów geologii H. Crednera i etnologii E. Schmidta. Rozpoczętej w Lipsku pracy doktorskiej o geograficznych i etnograficznych stosunkach w Europie Wschodniej nie ukończył. Pobyt w Lipsku umożliwił N-emu zetknięcie się z niemieckimi uczonymi, przodującymi wówczas w geografii światowej. «Wiedzę nabytą za granicą – pisał S. Leszczycki – i uzupełnioną literaturą w kraju potrafił stopić w jedną całość, nadać tej całości wyraz indywidualny, dlatego można mówić o systemie nauk geograficznych W. N-ego, a tym samym o pierwszym, pełnym systemie nauk geograficznych w piśmiennictwie polskim». Po powrocie do Warszawy nastąpił okres największej twórczości N-ego. W r. 1887 wydane zostały dwie prace o ogromnym znaczeniu: Zarys geografii powszechnej (rozumowej) (W., wyd. 3. W. 1907), pierwsza w literaturze polskiej geografia regionalna, która nie ma charakteru encyklopedyczno-statystycznego, lecz jest naukowym opracowaniem zjawisk występujących w poszczególnych regionach geograficznych, oraz duży artykuł Polska (Obraz geograficzny Polski historycznej) opublikowany w t. 8 „Słownika Geograficznego Królestwa Polskiego” i mający wartość wzorca. O tej ostatniej pracy pisze Bolesław Olszewicz: «Najdonioślejsze to… dzieło N-ego i pierwsza nowoczesna synteza geograficzna Polski, ujęta według regionów przyrodniczych, nie według podziałów historycznych albo zaborczych». Trzecie wybitne dzieło N-ego, napisane w tym okresie, Geografia fizyczna, wydane zostało z winy Komitetu Kasy im. Mianowskiego w skróconej formie dopiero w r. 1904 (dalsze wydania w l. 1919 i 1922). Był to przez blisko pół wieku jedyny z tego zakresu polski podręcznik na poziomie uniwersyteckim. Do ważniejszych prac N-ego należy też Zarys geografii powszechnej (poglądowej) (W. 1895) oraz Historia ogólnej nauki o ziemi („Poradnik dla Samouków” 1907). Największą poczytność i popularność przyniosła N-emu Geografia malownicza wydana w l. 1902–11 (W.) w 5 tomach obejmujących poszczególne części świata. Nie zdołał opublikować ostatniego tomu poświęconego Europie. Nie dokończył również innego wielkiego dzieła, jakim był opracowywany wspólnie z Andrzejem Świętochowskim Wielki Atlas Geograficzny; wydane zostały 53 mapy wraz ze skorowidzem miejscowości (W. 1895–1906). Obok prac książkowych opublikował N. kilkaset artykułów naukowych i publicystycznych. Artykuły N-ego ukazywały się w „Ateneum”, „Bibliotece Warszawskiej”, „Głosie”, „Nowych Torach”, „Ogniwie”, „Poradniku dla Czytających Książki”, „Przeglądzie Pedagogicznym”, „Prawdzie”, „Przeglądzie Społecznym”, „Przeglądzie Tygodniowym”, „Społeczeństwie”, „Wędrowcu”, „Ziemi” i wielu innych. W l. 1888–1900 prowadził dział kroniki geograficznej w „Wiśle”. Współpracował też w l. 1891–1908 z „Wielką Encyklopedią Powszechną Ilustrowaną”, opracowując liczne hasła. Zestawienie prac drukowanych N-ego sporządzone przez Józefa Babicza, obejmujące łącznie ponad 450 pozycji, daje miarę szerokich jego zainteresowań. Najwięcej, zwłaszcza w pierwszym okresie, opublikował prac poświęconych geografii regionalnej. Licznie reprezentowane są również artykuły dotyczące zagadnień geologii i geomorfologii. N. publikował też liczne prace z zakresu limnologii, hydrografii, geografii astronomicznej, geografii politycznej, metodyki i dydaktyki, a także historii geografii.
N. należał do grona radykalnej inteligencji warszawskiej. Przyjaźnił się z Ludwikiem Krzywickim, Ignacym Radlińskim, Janem Władysławem Dawidem, A. Dygasińskim, Januszem Korczakiem, Aleksandrem Świętochowskim, Stefanią Sempołowską, utrzymywał też bliskie kontakty ze środowiskiem działaczy Socjaldemokracji Królestwa Polskiego i Litwy. Nie związał się z żadnym stronnictwem politycznym, ale swymi poglądami, zwłaszcza po r. 1905, bliski był ideom socjalizmu. W licznych artykułach polemicznych walczył o postęp, wyzwolenie i równouprawnienie kobiet, o swobody demokratyczne w dziedzinie myśli i kultury. Atakował nacjonalizm, antysemityzm i fideizm, występował ostro zarówno przeciwko tradycjonalistycznemu światopoglądowi obozu klerykalno-szlacheckiego, jak i przeciw współczesnym tendencjom nacjonalistycznym w filozofii. Był wyczulony na wszelkie przejawy ucisku, niesprawiedliwości i krzywdy ludzkiej. «W izolacji stworzonej przez wyjątkową odwagę protestował… bezkompromisowo przeciwko tym właśnie krzywdom i błędom, które otoczone były aureolą popularności, fałszu, który łudził mniej zahartowane serca» (S. Brzozowski). Pisał zwięźle, barwnie, zawsze z temperamentem, posługując się niezwykle ciętym językiem, ironią i dowcipem. Dużą część swej publicystyki poświęcił N. literaturze pięknej. Wraz z Marią Komornicką i Cezarym Jellentą ogłosił zbiorowy tom Forpoczty (Lw. 1895), będący zapowiedzią modernizmu polskiego; występował tu w obronie «nerwowców», dostrzegając w nich awangardę duchową ludzkości; solidaryzował się zwłaszcza z «typem biologiczno-socjalnym» zdolnym do ofiary i altruistycznego czynu. W dziełach literackich interesowała N-ego głównie zawartość ideowa, a w ocenach stosował kryterium społecznej postępowości. Z tego punktu widzenia prowadził tak ostrą, że aż bliską zacietrzewieniu kampanię przeciw Henrykowi Sienkiewiczowi (Sienkiewicziana, Kr. 1904, Z powodu politycznych wystąpień p. Sienkiewicza, W. 1907 i in.), bronił „Róży” Stefana Żeromskiego (1910), ostro krytykował późną ideologię Stanisława Brzozowskiego (Krytyka „Legendy Młodej Polski” – fragmenty rękopisu z r. 1910 opublikowane przez Henryka Lukreca w „Epoce” 1939). Z obcych twórców interesował się głównie E. Zolą, A. Daudetem, L. Tołstojem i M. Gorkim. Zbiór swych szkiców z l. 1887–1903 ogłosił w obszernym tomie Jednostka i ogół. Szkice i krytyki psychospołeczne (Kr. 1904, tu m. in.: Skandale jako czynniki ewolucji, „Chimera” wobec ewolucji), w r. 1905 ogłosił artykuł Proletariat a twórcy („Młodość”), zapowiadając w nim pojawienie się pisarzy reprezentujących rewolucyjną klasę robotniczą. Był też autorem autobiograficznego poematu prozą Bojownik. Fantazja (W. 1904). W r. 1909 wziął udział jako świadek w procesie S. Brzozowskiego, w którego obronie występował namiętnie także w druku.
W styczniu 1903 N. obchodził jubileusz 25-lecia pracy naukowej i publicystycznej. Przez całe swe życie, mimo ogromnej pracowitości, borykał się z trudnościami finansowymi. Jedynym jego większym wydatkiem był zakup domku letniego zwanego «Górkami», a później «Domem nad Łąkami» wraz z kawałkiem piaszczystej ziemi w Kobyłce koło Warszawy. Sytuacja materialna sprawiła, że prawie nie odbywał podróży naukowych związanych z jego zawodem. Przez ludzi mu nieżyczliwych, których mu nie brakowało, zwany był też niekiedy ironicznie «gabinetowym geografem». Jedyną w życiu podróż zagraniczną odbył w r. 1903 wraz z Ignacym Radlińskim do Austrii, Szwajcarii, Francji i Włoch dla zaznajomienia się z lodowcami, wulkanami i zjawiskami krasowymi. Swe wrażenia ujął w publikacji Dookoła Alp. Luźne notatki i refleksje z błyskawicznej podróży (W. 1904). W r. 1906 wszedł do Komitetu Naukowego Uniwersytetu dla Wszystkich, był także członkiem pierwszego zarządu Tow. Kultury Polskiej. N. zmarł nagle w Warszawie 29 I 1911. Pochowany został na cmentarzu Powązkowskim w Warszawie. Pogrzeb jego stał się manifestacją postępowej części społeczeństwa. Na trumnie położono wieniec cierniowy przewiązany czerwoną wstęgą.
N. był żonaty od r. 1881 z Anną z Šafranków (ur. 29 VII 1862 we Lwowie, zm. 6 VI 1942 w Warszawie), córką urzędnika kolejowego Jana, z pochodzenia Słowaka, i Francuzki Antoniny z Franków. Anna ukończyła seminarium nauczycielskie, a w r. 1885/6 studiowała geografię na uniwersytecie lipskim. Uczyła w szkołach średnich w Warszawie, opracowała kilka podręczników szkolnych, była też autorką licznych artykułów z dziedziny geografii. Była członkiem korespondentem The Society of Women Geographers w Waszyngtonie. Otrzymała Srebrny Wawrzyn Polskiej Akademii Literatury. Córkami Anny i Wacława były: zmarła wkrótce po urodzeniu Celina, Zofia (zob.) i Hanna (zob.).
Kilkakrotnie obchodzone były rocznice N-ego: w r. 1926 w 15 rocznicę śmierci odsłonięto na grobie N-ego pomnik dłuta córki Hanny, w 100 rocznicę urodzin w r. 1952 odbył się wieczór jego pamięci w Instytucie Geograficznym Uniw. Warsz. (w r. 1951 wydano jego Pisma społeczne, W., ze wstępem Stefana Żółkiewskiego, w t. r. „Myśl Współczesna” poświęciła N-emu obszerny numer), wreszcie w 50 rocznicę śmierci w r. 1961 Komitet Geograficzny PAN, Polskie Tow. Geograficzne oraz Instytut Geograficzny Uniw. Warsz. zorganizowały sesję naukową poświęconą roli N-ego w geografii polskiej, a równocześnie jednej z sal wykładowych Uniw. Warsz. nadano jego imię. Z okazji każdej z tych rocznic wydawane były liczne publikacje omawiające działalność N-ego.
Popiersie N-ego dłuta córki Hanny w Inst. Geogr. Uniw. Warsz. (reprod. w: Wacław Nałkowski, W. 1962 po s. 72); – Pol. Bibliogr. Liter. za l. 1944/5 i in.; Winid B., Bibliografia prac i artykułów W. N-ego, „Geogr. w Szkole” 1951 nr 3 s. 134–7; Enc. Ultima Thule; W. Enc. Ilustr.; W. Enc. Powsz. (PWN); Filoz. w Pol. Słown., (R. Zimand); Łoza, Czy wiesz, kto to jest? Uzupełnienia (o Annie Nałkowskiej); – Babicz J., U źródeł ideowych geografii rozumowej W. N-ego, „Przeg. Geogr.” 1961 nr 1 s. 3–21; Bułat W., Sarnecki T., J. W. Dawid, W. 1963; Czapow C., Nałkowski – pedagog walczący, „Myśl Współcz.” 1951 nr 5 s. 54–70; Jellenta C., Uczczenie pogromcy troglodytów, „Nowy Kur. Pol.” 1926 nr 118 s. 9; Krzywobłocka B., Wacław Nałkowski, „Rocz. Wolnej Myśli” 1961 s. 223–6; Lencewicz S., Nałkowski jako geograf, „Myśl Współcz.” 1951 nr 5 s. 75–85; tenże, Wspomnienie o W. N-m w 25 rocznicę śmierci, „Przegl. Geogr.” 1936 s. 1–22; Lukrec H., Wspomnienie o W. N-m, „Myśl Współcz.” 1951 nr 5 s. 95–104; Miąso J., Uniwersytet dla Wszystkich, W. 1960; Nasza walka o szkołę polską, W. 1934 II; Programy i dyskusje literackie okresu Młodej Polski, Oprac. M. Podraza-Kwiatkowska, Wr. 1973; Rosiak R., Wacław Nałkowski wobec pisarzy współczesnych, L. 1974; Sandler B., Wychowanie przedszkolne i kształcenie wychowawczyń w Królestwie Polskim, Wr. 1968; Sujkowski A., Wacław Nałkowski, „Ziemia” 1911 nr 6 s. 81–3; Szweykowski Z., Zarys historii Kasy im Mianowskiego, „Nauka Pol.” T. 15: 1932; Wacław Nałkowski. W pięćdziesiątą rocznicę zgonu, W. 1962 (praca zbiorowa, artykuły S. Leszczyckiego, B. Winida, B. Olszewicza, G. Wuttkego, J. Babicza oraz zestawiona przez tego ostatniego bibliogr. prac N-ego oraz prac o N-m, liczne fot.); Weiss T., Romantyczna genealogia polskiego modernizmu, W. 1974; Winid B., Trudne życie W. N-ego, w: Portrety uczonych polskich, Kr. 1974 s. 347–55 (fot.); Wuttke G., Wacław Nałkowski – geograf i pedagog, „Geogr. w Szkole” 1961 nr 3 s. 113–17; Żółkiewski S., Wacław Nałkowski, „Myśl Współcz.” 1951 nr 5 s. 6–53; – Arct S., Okruchy wspomnień, W. 1962; Brzozowski S., Listy, Kr. 1970; Dygasiński A., Listy, Wr. 1972; Krzywicki L., Wspomnienia, W. 1958–9 II–III; Lorentowicz J., Spojrzenie wstecz, Kr. 1957; Nałkowska Z., Dzieciństwa radość i gorycze, „Kuźnica” 1949 nr 45 s. 1–2; taż, Dzienniki, T. 1: 1899–1905, W. 1975 (fot.); taż, Mój ojciec, W. 1955; taż, O W. N-m, Rozdział pierwszy z książki o ojcu, „Odrodzenie” 1947 nr 47 s. 1; taż, Życie wznowione, „Myśl Współcz.” 1951 nr 5 s. 86–94; Prus B., Kroniki, W. 1966 XVI; – „Gaz. Warsz.” 1911 nr 30 s. 2, nr 32 s. 2; „Kwart. Hist.” 1911 nr 2 s. 341; „Niwa” 1895 nr 24 s. 485; „Od A do Z” 1951 nr 13 s. 2–3; „Przegl. Księgar.” 1911 nr 3/4 s. 29; „Ruch. Kalendarz Encyklopedyczny” 1889 s. 140–1; „Świat” 1911 nr 5 s. 19 (fot.); „Wędrowiec” 1903 nr 4 s. 69 (fot.); „Zaranie” 1911 nr 6 s. 111–13; – Arch. PAN w W.: sygn. III-27 oraz medal wybity ku czci N-ego; Arch. UJ: W. F. II 232, 242, 246; B. Jag.: rkp. 8607 III; B. Narod.: rkp. 2676, 5456; B. Ossol.: rkp. 7701/II; B. PAN w Kr.: rkp. 2159 t. 13.
Stanisław Konarski