Kuczborski Walenty h. Ogończyk (1525–1572), polemista religijny i pisarz polityczny, sekretarz Stanisława Hozjusza, kanonik katedralny krakowski. Pochodził ze szlacheckiej rodziny osiadłej w pow. szreńskim w woj. płockim. K. ur. w Kuczborku koło Żeromina, miasteczku stanowiącym własność jego ojca Zbigniewa. W letnim semestrze 1545 r. zapisał się na Akad. Krak.; po studiach wyjechał do Rzymu, gdzie m. in. słuchał wykładów z filozofii hiszpańskiego profesora Franciszka Ribery. W Rzymie też przyjął K. święcenia kapłańskie; nie wiemy dokładnie, kiedy został sekretarzem Stanisława Hozjusza. Praca ta umożliwiła mu nawiązanie ścisłych kontaktów, a następnie przyjaźni z przywódcami wczesnej kontrreformacji w osobach Marcina Kromera, Stanisława Rzeszki, Tomasza Tretera i in.
Wraz ze swoim mocodawcą K. brał udział, od sierpnia 1561 r. do grudnia 1563 r., w obradach soboru trydenckiego: spisał jego dzieje w tym okresie w diariuszu noszącym tytuł Concilium Tridentinum sub pio Papa Quarto, a. 1562 celebratum (znajdującym się obecnie w B. Jag., rkp. 163). K. opracował również polski przekład trydenckiego katechizmu: Katechizm abo nauka wiary i pobożności krześciańskiej (Kr. 1562). W XVII w. został on zastąpiony innym tłumaczeniem, wykonanym na zlecenie prymasa Stanisława Karnkowskiego; w r. 1789 Katechizm w opracowaniu K-ego ukazał się ponownie, w postaci obszernego, trzytomowego i zmienionego wydania. Przede wszystkim jednak K. wyżywał się w czynnej działalności. Był najbliższym, zaufanym współpracownikiem Hozjusza; o energicznych wysiłkach K-ego na rzecz restauracji katolicyzmu świadczy jego korespondencja (zachowana w B. Jag., rkp. 28 i 63) oraz bruliony licznych listów, pisanych przez K-ego na zlecenie Hozjusza (tamże, rkp. 61, 154, 160–162 i 1098). K. wysyłał je najpierw z Trydentu, następnie zaś z Warmii, gdzie u boku Hozjusza osiadł po powrocie z zagranicy.
W uznaniu zasług K-ego nadano mu godność archidiakona pomorskiego, później zaś kanonika warmińskiego. Nie wiemy, kiedy przeniósł się do Krakowa, gdzie objął stanowisko sekretarza królewskiego. Zygmunt August używał go również do prowadzenia korespondencji zagranicznej. Rychło też K. uzyskał godność kanonika katedralnego krakowskiego; był mężem zaufania tamtejszej kapituły, która powierzała mu m. in. redagowanie rozmaitych instrukcji. K. zmarł 4 X 1572 r. na zarazę grasującą wówczas w Krakowie; nie wiadomo, w jaki sposób na jego nagrobku (w kaplicy Maciejowskiego w katedrze krakowskiej) znalazła się data śmierci o rok późniejsza (30 X 1573). K. nie zostawił testamentu; majątek jego przypadł bratu, księgozbiór zaś przekazano bibliotece Kolegium Większego Akademii. Ponieważ składał się on z dużej ilości dzieł «heretyckich», w oparciu o zbiory K-ego właśnie utworzono – jak przypuszcza H. Barycz – księgozbiór sekretny, dostępny tylko dla osób «najwyżej postawionych w hierarchii akademickiej».
Poza Katechizmem wszystkie prace K-ego pozostały w rękopisie i dopiero w XIX oraz XX wieku doczekały się częściowej publikacji. W takich utworach, jak Przestroga przeciw konfederacji (1569), Deliberatio episcopo Cracoviensi anno 1571 exhibita (Kr. 1921, Bibl. Pis. Pol., nr 76), Na lament Jeremiasza proroka wykład (P. 1843), K. zwalczał w nader gwałtowny sposób obóz reformacyjny, eksponując – przesadnie nawet – groźbę, jaką dla istniejącego ustroju społeczno-politycznego stanowi arianizm i luteranizm. Stąd też jego wywody były tak często w ostatnim ćwierćwieczu cytowane przez uczulonych na tę problematykę historyków. Zasadniczym obiektem ataków K-ego było dążenie różnowierców do prawnego potwierdzenia ich swobód wyznaniowych; zwalczaniu tych dążeń poświęcił wzmiankowaną Przestrogę. Jak wykazał S. Kutrzeba, powstała ona jeszcze za życia Zygmunta Augusta; słowa «przeciw konfederacji» stanowią chyba dodatek kopisty. Pochwały A. Sozańskiego i innych uczonych XIX wieku, jakoby język K-ego łączył zalety stylu Ł. Górnickiego oraz P. Skargi, są obecnie uważane za przesadne. Dzięki swej działalności praktycznej K. był bez wątpienia typowym przedstawicielem średniego kleru, związanego z kapitułami, który odegrał tak wybitną rolę w zwycięstwie kontrreformacji.
Estreicher; Nowy Korbut (Pism. staropolskie), II 429–31; Enc. Kośc.; Enc. Org.; W. Enc. Ilustr.; W. Enc. Powsz., (PWN); – Barycz, Historia UJ; Maciejowski W. A., Piśmiennictwo polskie, W. 1852 III; Muczkowski J., W. K., „Dwutyg. Liter.” 1844 oraz w: tenże, Rozmaitości historyczne i bibliograficzne, Z. 1., Kr. 1845; Piszczkowski M., Wieś w literaturze polskiego renesansu, Kr. 1959 s. 84–6; Sozański A., K. i Skarga rozpatrywani pod względem języka, Wiedeń 1859; Tazbir J., Reformacja a problem chłopski w Polsce XVI wieku, Wr. 1953; Ulanowski B., W. K, „Spraw. AU” T. 18: 1913 nr 6 (czerwiec) s. 10–1; tenże, Wstęp do wyd. Sześć broszur politycznych z XVI i początku XVII stulecia, Kr. 1921, Bibl. Pis. Pol., nr 76; Żupański J. K., Wstęp do wyd. Wykład na lament Jeremiasza proroka, P. 1843; – Listy K-ego do Szymona Mariciusa z Pilzna, Wyd. S. Kot, Arch. do Dziej. Liter., Kr. 1929 S. II t. 1 nr 2; Woytyska H. D., Cardinal Hosius, legate to the council of Trent, Rome 1967 (część listów K-ego z Trydentu).
Janusz Tazbir