Orzechowski Walenty h. Oksza (zm. 1588), sędzia ziemski przemyski, poseł na sejmy. Był synem Jana i Katarzyny z Boratyńskich, stryjecznym bratem Stanisława (zob.). W r. 1540 O. zapisał się na Uniw. Krak. Jest prawdopodobne, że lata młodzieńcze spędził na dworze marszałka w. kor. Piotra Kmity, na pewno zaś przez pewien czas pozostawał w służbie Mikołaja Sieniawskiego, woj. ruskiego i hetmana w. kor. Dn. 12 X 1554 został podsędkiem przemyskim, a 3 I 1562 dostał urząd sędziego ziemskiego przemyskiego. Działalność polityczną rozpoczął O. w okresie realizacji programu egzekucji dóbr i praw. Posłował z ziemi przemyskiej na sejm warszawski 1563/4 r., na którym przewodził opozycji szlachty ruskiej, występującej przeciwko egzekucji dóbr i w jej imieniu wielokrotnie zabierał głos w izbie poselskiej, a także wobec króla. Zgodnie z uchwałą sejmiku ruskiego zaprotestował przeciwko rewindykacji królewszczyzn. Podważał prawomocność uchwał sejmu piotrkowskiego 1562/3 r. dotyczących egzekucji dóbr, oświadczając, że ani panowie, ani posłowie ruscy nie wyrazili na nie zgody. Podkreślił, że szlachta ruska otrzymała nadania za zasługi wojenne, a interpretując dowolnie statut Aleksandra z r. 1504 stwierdził, że takie donacje nie są z nim sprzeczne i z tego względu nie powinny być odbierane. Broniąc interesów swych wyborców O. usiłował nie dopuścić do skontrolowania nadań użytkowników królewszczyzn w woj. ruskim. Wybrany na członka komisji do rewizji nadań, szybko zrezygnował z uczestnictwa w niej i – sprzeciwiając się rozpatrywaniu przez nią nadań – zażądał, by o prawomocności dokumentów donacyjnych orzekał sam król. Wystąpieniami tymi ściągnął na siebie gniew Zygmunta Augusta i wywołał oburzenie większości posłów, szczególnie ostro starł się z posłem sandomierskim Baltazarem Łukowskim oraz posłem poznańskim Wojciechem Przyjemskim. Zarzucano O-emu, że dąży do zwichrzenia sejmu, a jego wystąpienia wobec zgodnego stanowiska króla i większości posłów okazały się bezowocne. Ostatnią próbę zahamowania rewindykacji dóbr królewskich w ziemiach ruskiej i podolskiej podjął O. pod koniec sejmu. Zaapelował wtedy do króla, by nie wysyłał tam lustratorów, dopóki nie dojdzie do skutku unia z Litwą. Gdy zaś Zygmunt August nie uwzględnił tej prośby O. zagroził opuszczeniem przez opozycję sejmu i odmową zgody na podatek, do czego się jednak nie posunął.
O. pozostawał w serdecznych stosunkach ze swoim bratem stryjecznym Stanisławem, który wywierał wpływ na jego poglądy. Gościł często Stanisława u siebie w Orzechowcach, będących miejscem spotkań działaczy szlacheckich woj. ruskiego. Tam prawdopodobnie spisano relację z walki opozycji ruskiej na sejmie 1563/4 r. pt. „Sprawa posłów ruskich” (kopia w B. Gdań. PAN: rkp. 3105 II). Był O. na sejmiku w Sądowej Wiszni 13 III 1566, kiedy Stanisław Orzechowski wygłaszał swoją głośną mowę i zapewne O. doręczył ją podkanclerzemu Piotrowi Myszkowskiemu. Sejmik ten wybrał O-ego na posła na sejm lubelski 1566 r. Wystąpił O. na nim z mową do Zygmunta Augusta, w której domagał się ukarania nadużyć i naprawienia szkód wyrządzonych przez oddział margrabiego brandenburskiego Joachima, przeciągający przez ziemie koronne na Węgry przeciw Turkom. W obawie przed odwetową akcją Solimana O. żądał, aby w przyszłości nie godzono się na takie przemarsze.
O. posłował następnie z woj. ruskiego na sejm w 1567 r., ale największą aktywność rozwinął jako poseł na sejm lubelski 1569 r. Angażował się wtedy we wszystkie kwestie będące przedmiotem obrad, wykazując znajomość problematyki sejmowej. Izba poselska wielokrotnie delegowała go do różnorakich komisji sejmowych i wybierała na swego rzecznika. Z jej upoważnienia działał O. w 14-osobowym zespole powołanym do uzgodnienia ze stroną litewską warunków unii. Współredagował i korygował akty dotyczące uregulowania tej kwestii (m. in. przywilej kontumacyjny, przywilej restytucji Podlasia, akt inkorporacji Wołynia). Kilkakrotnie interweniował u króla o przyspieszenie związku obu państw. Jakkolwiek O. uważał, że połączenie obu państw powinno dokonać się w oparciu o akt Aleksandra z r. 1501 i ustalenia sejmu warszawskiego 1564 r., to jednak w trakcie obrad wykazał skłonność do kompromisu. Objawił ją szczególnie wtedy, gdy w Lublinie ponownie nawiązano dialog z Litwinami. Wprawdzie gorąco poparł inkorporację Podlasia i Wołynia, opowiedział się za włączeniem do Korony Kijowszczyzny, ale równocześnie, wobec spodziewanego powrotu Litwinów, był zwolennikiem przedłużenia sejmu. Uważał też, że w zmienionej sytuacji nie da się utrzymać przywileju kontumacyjnego (z 24 III 1569), a w trakcie obrad był nawet gotów wyrazić zgodę na użycie przy konfirmacji praw, oprócz polskiej, także i litewskiej pieczęci.
Ze względu na konieczność zabezpieczenia granic O., wbrew stanowisku niektórych województw, domagał się w Lublinie przeznaczenia reszt poborowych na cele wojskowe. To także sprawiło, że O., jakkolwiek przeciwnik egzekucji dóbr, stanowczo domagał się, aby posesorzy królewszczyzn wydawali kwartę (chociaż jego zdaniem nie powinno to dotykać tych, którzy w r. 1565 udzielili królowi pożyczki pod zastaw dóbr królewskich), a wspólnie z Mikołajem Sienickim i Dobrogostem Potworowskim zredagował przepisy w tej sprawie. Ponadto wszedł w skład poselsko-senatorskiej komisji rozpatrującej pozwy wydane przez instygatora królewskiego, a dotyczące posesorów domeny monarszej. Wielokrotnie wstawiał się do Zygmunta Augusta w prywatnych sprawach szlachty, konsekwentnie występował o zniesienie myta od przewozu soli pochodzącej z żup ruskich. Wszechstronną działalność O-ego oceniła izba poselska polecając mu w zastępstwie chorego marszałka sejmu żegnanie króla, od czego się jednak wymówił. W czasie tego sejmu (7 VII) O. razem z żoną otrzymał dożywocie na Chołowicach i Kraczkowej, a w r. n. uzyskał pozwolenie wykupienia wsi Krasice. Jako poseł na sejm warszawski 1572 r. O. zgłosił i przedłożył izbie poselskiej, opracowany wspólnie z D. Potworowskim, projekt konstytucji, mający na celu zaniechanie dalszej rewindykacji dóbr królewskich. Projekt ten wywołał sprzeciw większości izby poselskiej i nie został przyjęty.
Po śmierci Zygmunta Augusta zjazd knyszyński (rozpoczęty 24 VII 1572) powołał O-ego do wyznaczonej wówczas komisji w celu korektury praw. Brał O. udział w zjazdach swojego województwa. Dn. 16 X 1572 był na sejmiku w Sądowej Wiszni, gdzie zapadła uchwała o elekcji viritim, a O., upoważniony przez szlachtę, wspólnie z S. Drohojowskim, zredagował listy uwierzytelniające dla delegatów wysłanych od szlachty ruskiej do innych ziem. W r. n. obecny na sejmiku wiszeńskim (1 IX), w imieniu i z polecenia zebranych spisał oraz oblatował uchwałę tego zjazdu o sądach w czasie bezkrólewia. Po ucieczce Henryka Walezego uczestniczył w sejmikach ruskich 16 VIII i 14 IX, a następnie w zjeździe woj. ruskiego 26 X 1575, gdzie wybrano go na posła na elekcję. Na zjeździe elekcyjnym (7 XI – 15 XII 1575) przerywając głosowanie senatorów (co wywołało oburzenie zebranych), przedstawił dramatyczną sytuację pozbawionych obrony ziem ruskich i apelował do zgromadzonych stanów o udzielenie pomocy wojskowej Rusinom. Równocześnie zaprotestował w imieniu szlachty woj. ruskiego przeciwko obraniu na tron kandydata z rodu Habsburgów. Następnie – jak większość szlachty ruskiej, pozostającej wtedy pod wpływem Jana Zamoyskiego – opowiedział się za Stefanem Batorym, którego w kilka miesięcy później (17 V 1576) witał w imieniu szlachty ruskiej pod Medyką.
Jako uczestnik sejmiku wiszeńskiego, 19 IX 1577, podpisał uchwaloną przez zebranych ordynację sądu ultimae instantiae dla woj. ruskiego. W r. 1582 powołano O-ego na członka kilkuosobowej komisji skarbowej dla żup samborskich. W okresie walki Zborowskich z kanclerzem J. Zamoyskim O. stanął po stronie kanclerza. Zabierał głos w jego obronie na sejmiku przedsejmowym woj. ruskiego w grudniu 1584, stanowczo jednak odrzucił proponowany mu wówczas mandat poselski na sejm 1585 r. Stanowisko, jakie zajął O. w sprawie Zborowskich, a zapewne także jego wcześniejsza współpraca z kanclerzem zadecydowały, że Zamoyski w sierpniu 1585 protegował go na godność kasztelana sanockiego. W bezkrólewiu po śmierci Batorego, dn. 28 I 1587 był O. na zjeździe szlachty przemyskiej, zwołanym dla wyboru kandydatów do sądów kapturowych. T. r. (8 V) wziął także udział w sejmiku wiszeńskim, gdzie utworzyły się dwa oddzielne koła za i przeciw uchwałom konwokacji warszawskiej (2 II – 9 III 1587). O. znalazł się w gronie tej szlachty, która zaprotestowała przeciwko uchwałom zjazdu konwokacyjnego i wystąpiła przeciw kandydaturom habsburskiej oraz węgierskiej (Andrzeja Batorego). Dn. 20 IX 1587 na sejmiku w Wiszni podkreślił O. swoje poparcie dla Zygmunta Wazy i podpisał uchwałę zjazdu o zbrojnym wyruszeniu pod Wiślicę dla poparcia elekcji królewicza szwedzkiego.
O. był właścicielem rodzinnej wsi Orzechowce pod Przemyślem, od Stanisława Orzechowskiego dzierżawił Wielkie i Małe Barańczyce oraz Żurawicę Długą (w r. 1574 synowie Stanisława, Jędrzej i Remigian, kwitowali O-ego z sum dzierżawnych). O. zmarł zapewne pod koniec 1588 r., bo urząd sędziego przemyskiego Zygmunt III już 6 I 1589 nadał Janowi Jaksmanickiemu.
Najprawdopodobniej O. żenił się dwukrotnie. Pierwszą jego żoną była Zofia, córka Jana Fredry, kaszt. przemyskiego (zob.), drugą zaś Jadwiga Zaksińska. Brak wiadomości o potomstwie O-ego.
Paprocki; – Bodniak S., Polska a Bałtyk za ostatniego Jagiellona, Kórnik 1946; Dembińska A., Polityczna walka o egzekucję dóbr królewskich w latach 1559/64, W. 1935 s. 125–38, 140, 150; Kaniewska I., Małopolska reprezentacja sejmowa za czasów Zygmunta Augusta, Zesz. Nauk. UJ. Nr 351, Kr. 1974 tabl. 15; Kłodziński A., O archiwum skarbca koronnego na zamku krakowskim, Arch. Kom. Hist., Kr. 1923 XIII; Ossoliński J. M., Wiadomości historyczno-krytyczne, Kr. 1822 III cz. 1 s. 34, 148, cz. 2 s. 4, 97–8, 100, 426–7; Piekosiński A., Sejm walny warszawski z r. 1572, Kr. 1897 s. 13–14; Płaza S., Próby reform ustrojowych w czasie pierwszego bezkrólewia, Zesz. Nauk. UJ. Nr 216, Kr. 1969 s. 49; Smoleński T., Wczesna młodość Stanisława Orzechowskiego, „Przegl. Hist.” T. 2: 1906 s. 206–7; Sucheni-Grabowska A., Walka o demokrację szlachecką, w: Polska w epoce Odrodzenia, W. 1970 s. 45–6; Thumenówna J., O rodzinie księdza Stanisława Orzechowskiego, „Kwart. Hist.” 1917 s. 28; – Akta grodz. i ziem., X, XIX, XX; Akta Hist., XI; Akta Unii; Album Stud. Univ. Crac., II 301; Arch. Zamoyskiego, III, IV; Dnevnik Lublinskago sejma, Wyd. N. O. Kojalovič, Pet. 1869; Matricularum summ., V/2 6822, 8186, 10281, 10551; Orichoviana, Ed. J. Korzeniowski, Kr. 1891, Bibl. Pisarzów Pol., t. 19; Orzelski, Bezkrólewia ksiąg ośmioro, II 226, 285, 286; Rej M., Zwierzyniec, Kr. 1895 s. 175–6, Bibl. Pisarzów Pol., t. 30; Vol. leg., II 783–5; Zapiski z rękopisów Cesarskiej Biblioteki Publicznej w Petersburgu, Wyd. J. Korzeniowski, Arch. do Dziej. Liter., Kr. 1910 XI 275–8; Źrzódłopisma do Dziej. Unii, Cz. II oddz. 1, Cz. III 2, 25, 32, 35, 76, 81, 82, 91, 105, 150, 170–3, 175, 178, 180–2, 221, 223–6, 228, 233, 236, 254; – AGAD: Metryka Kor., t. 135 k. 389v.–390, tzw. Metryka Lit., Dz. X nr 123 k. 58, 67a, Rachunki sejmowe nr 23 k. 70–83, Rachunki królewskie nr 222 k. 93; B. Czart.: Teki Naruszewicza, t. 80 nr 148; B. Gdań. PAN: rkp. 3105 t. II s. 19 n.; B. Narod.: rkp. 3081 k. 377–383.
Irena Kaniewska