Radecke Walenty, pseud. Pancratius Eubulus (zm. 1632), superintendent Kościołów unitariańskich w Siedmiogrodzie. Ur. zapewne w Gdańsku, był synem Mateusza (zob.).
Dn. 15 V 1587 zapisał się R. na studia w gdańskim Gimnazjum Akademickim. Po sierpniu 1592 opuścił Gdańsk wraz z całą rodziną. Ojciec skierował go zapewne na naukę do Rakowa, powierzając mu jednocześnie nadzór nad swoimi niemieckimi drukami, jakie były tłoczone w rakowskiej drukarni Aleksego Rodeckiego (1593). Zdaniem Alodii Kaweckiej-Gryczowej nie można wyłączyć i takiej możliwości, iż Walenty był zatrudniony również i w krakowskiej typografii Rodeckiego, gdzie nadzorował tłoczenie ksiąg w języku niemieckim oraz łacińskich dzieł Fausta Socyna. Przez jakiś czas zastępował samego właściciela; R. w czasie nieobecności Rodeckiego opiekował się drukiem rozprawy polemicznej Socyna „Refutatio libelli, quem Iacobus Wuiekus edidit”, ogłoszonej wiosną 1595 (ale nazwiska swego na książce nie położył). Znajdujemy je natomiast na innym dziele Socyna wydanym w t. r., mianowicie „De Iesu Christi invocatione Disputatio … Typis Valentini Radekii”. Choć Socyn uskarżał się na zbytnie przedłużanie się druku „Refutatio”, to jednak o R-m zawsze się ciepło wyrażał. W marcu 1593 pośredniczył w przekazywaniu jakiegoś listu Walentego do Siedmiogrodu, a w skierowanym do niego liście z 24 II 1602 nazywa adresata «przezacnym pobożnością i wykształceniem młodzieńcem». Z kolei w Rakowie R. opiekował się zapewne drukiem dzieła Krzysztofa Ostorodta „Disputatio wider Georgen Tradeln von der Gottheit des Sohns Gottes…” (1598). R. cieszył się dobrą opinią i zaufaniem kierownictwa zboru braci polskich, skoro w r. 1603 synod rakowski powołał go na stanowisko nauczyciela tamtejszej Akademii. W r. 1600 zaś jego właśnie użyto do polemiki z chiliastami, którzy pod wodzą Anglika T. Leamera rozwijali swą działalność w Gdańsku. R. zwalczał ich doktrynę w kazaniach i na piśmie. Ze względu zapewne na młody wiek Walentego skierowano mu w czerwcu r. 1600 do pomocy Stanisława Lubienieckiego i K. Ostorodta. Zorganizowana przez arian nieopodal Gdańska dysputacja z chiliastami została jednak rozpędzona na polecenie władz miejskich, a samego Leamera wtrącono do więzienia.
Przy rakowskim Nowym Rynku R. miał domek, w związku z czym Socyn prosił go 24 II 1602 (w liście wysłanym z Lusławic), aby wyraził zgodę na dobudowanie doń mieszkania, składającego się z dwóch izb. Myśl przeniesienia się na stałe do Rakowa poddał mu, być może, właśnie R., który zamierzał poświęcić się studiom teologicznym, w związku z czym chętnie widziałby Socyna w swym najbliższym sąsiedztwie. Już przedtem zresztą Socyn nie szczędził młodemu adeptowi rad, polecając m. in. przestudiować szereg dzieł oraz obiecując ułatwić ich zakup. W jednym z listów zapytywał, czy mógłby przesłać R-mu paczki z książkami, jakie pozostawił w Igołomi. Do spraw tych powrócono zapewne w październiku 1602, kiedy to podczas synodu w Rakowie, w którym i R. brał udział, Socyn miał wykłady o doniosłej treści doktrynalnej. Wzajemne kontakty nie uległy zerwaniu również i po wyjeździe R-go do Siedmiogrodu (w związku z tym 24 V 1605 sprzedał on swój dom w Rakowie).
Wyjazd R-go do Koloszwaru nastąpił między r. 1603 a 1605; Socyn nazywając go w liście z 23 XI 1603 «superintendentem Kościołów, które wyznają w Transylwanii jedynego Boga», czynił to niejako na wyrost. Nie sprawdziła się także przepowiednia zawarta w anonimowym pamflecie antyariańskim „Apendix, albo zawieszenie…”, gdzie czytamy, że «Radekego Walentego drukarczyka» starszyzna zborowa wysłała «do Siedmiogrodzkiej ziemie na ministerium», w nadziei, że «z czerwonymi złotymi nazad do Rakowa» przyjedzie (1615). W r. 1605 R. występuje jako rektor kolegium unitariańskiego w Koloszwarze (obecnie: Cluj-Napoca). Po r. 1608 został zaś ministrem zboru saskich unitarian w tym mieście. Dn. 30 VIII 1616 powołano go na szóstego z kolei superintendenta całego Kościoła węgierskich unitarian, które to obowiązki R. pełnił przez sześć następnych lat. Od 15 III 1622 aż do samej śmierci był ponownie plebanem (ministrem) w Koloszwarze. Historycy węgierskiego unitarianizmu stwierdzają jednak z wyraźną naganą, iż R. zawiódł pokładane w nim oczekiwania. Nie znając języka węgierskiego, nie mógł konfirmować, wygłaszać kazań czy umacniać w wierze. Nieznajomość węgierskiego przeszkodziła mu także w zdecydowanej rozprawie z judaizantami, którzy zagrażali wówczas poważnie siedmiogrodzkim unitarianom. Z trudności, na jakie napotykał, musiano sobie zdawać sprawę w kraju, skoro poświęcony R-mu epigramat zborowego poety Daniela Franconiusa („Illustrium virorum omina…”, 1612) zapewnia go, iż wytrwały trud bywa zawsze uwieńczony sukcesem. Nie należy się przeto zrażać przeciwnościami losu.
R. odwiedzał Polskę parokrotnie, m. in. w l. 1608 i 1612 spotykamy go w Rakowie, z którym utrzymywał stały kontakt listowny. Bracia polscy starali się go podtrzymać na duchu, o czym świadczy m. in. list Samuela Przypkowskiego, wyrażający zadowolenie z siedmiogrodzkiej działalności R-go (pisany 31 III 1624 z Koszyc). Donosząc R-mu o sukcesach socynianizmu w Niemczech, Niderlandach i w Anglii, Przypkowski dawał równocześnie wyraz obawie, że może on wygasnąć w Polsce. W pięć lat później Jan Crell, Adam Gosławski, Marcin Ruar, Andrzej Moskorzowski, Jakub Sienieński i Jonasz Szlichtyng skierowali do unitarian siedmiogrodzkich list zapewniający R-go o gotowości przyjścia mu z pomocą w trudnych sprawach. Miała się ona wyrażać w udzielaniu przez Rakowian stałych konsultacji teologicznych, służących umocnieniu w wierze.
R. napisał kilka rozpraw, z których trzy ukazały się drukiem, mianowicie De matrimonio tractatus (Claudiopoli 1621), pochwałę zmarłej żony jednego z dygnitarzy siedmiogrodzkich (Illustris feminae Iudithae Kornisiae … Simonis Pechi de Szent-Ersébet, serenii ss. regis Hungaricae principisque Transilvaniae intimi consiliarii et cancellarii … coniugis funebris laudatio, Claudiopoli 1621) i – wydaną już pośmiertnie – Formula administrandi coenam Dominicam (Claudiopoli 1638). Mimo to nie pozostawił po sobie najlepszego wspomnienia, skoro po jego śmierci uchwalono, aby na przyszłość nigdy nie wybierać biskupa «ex gente peregrina». R. zmarł w Koloszwarze 18 VIII 1632 i tamże w kościele katedralnym 22 VIII odbyły się obrzędy związane z jego pogrzebem.
Z żoną, Jadwigą Simonówną (pozdrawia ją Socyn w liście z 23 XI 1603) R. miał liczne potomstwo, z którego znane są tylko imiona trzech synów: Macieja, Mateusza (zm. w Koloszwarze 29 VII 1641), nazwanego tak zapewne na cześć dziadka i stryja, oraz Walentego. Ten ostatni poślubił Annę Kovats i został pastorem w Koloszwarze, gdzie też zmarł w r. 1664.
Nazwisko Radecke (Radeczius Balink) występuje w tamtejszych księgach miejskich jeszcze pod koniec XVII w.
Bibliogr. jak przy haśle: Radecke Mateusz, ponadto: Drukarze dawnej Pol., I cz. 1 s. 174–5; Raków, ognisko arianizmu. Pod red. S. Cynarskiego, Kr. 1968; Régi Magyarországi Nyomtatványok 1601–1635, Budapest 1983 s. 331–2; Tazbir J., Bracia polscy na wygnaniu, W. 1977; tenże, Bracia polscy w Siedmiogrodzie, 1660–1784, W. 1964; – Bod P., Historia unitariorum in Transylvania, Lugduni Batavorum 1791 s. 185; Księga wpisów uczniów Gimnazjum Gdańskiego, 1580–1814, W. 1974 s. 49; Miscellanea arianica, Oprac. J. Domański i L. Szczucki, „Arch. Hist. Filozofii i Myśli Społ.” T. 6: 1960 s. 248; Nowak Z., Kontrreformacyjna satyra obyczajowa w Polsce XVII wieku, Gd. 1968 s. 338, 459; Zeltner G., Historia crypto-socinismi, Leipzig 1729 s. 302–3; – Harvard College Library: Foszto-Uzoni S., Historia ecclesiastica unitariorum in Transylvania, II 756–757, 767–769, 790, 965–974 (tu m. in. protokoły z synodów odbywanych pod przewodnictwem R-go).
Zdzisław Pietrzyk i Janusz Tazbir