Szalay-Groele Waleria, krypt.: W.S.-G., (wg, wsg.) (1877 <1873?> – 1957), pisarka dla młodzieży, nauczycielka.
Ur. 12 III we wsi Czartowiec (pow. hrubieszowski, gm. Moniatycze), była córką Stanisława Szalaya, absolwenta Wyższej Szkoły Rolniczej w Dublanach (studiował w l. 1868–71), oraz Jadwigi z Pańkowskich.
Dzieciństwo spędziła S. w Hnilicach, majątku Adama Sapiehy, gdzie ojciec był agronomem i administratorem. Uczyła się w szkole powszechnej w Dublanach, a po jej ukończeniu – w ośmioklasowym Zakładzie Wychowawczym Walerii Niedziałkowskiej we Lwowie. Jako jedna z pierwszych kobiet studiowała historię i literaturę na Uniw. Lwow. i ukończyła je ok. r. 1904 summa cum laude. Jednocześnie kształciła się we lwowskim Tow. Muzycznym w klasie fortepianu. Pisała opowiadania historyczne dla dzieci: Królewskie pacholę (Lw. 1903), z epoki Bolesława Śmiałego, oraz Mali bohaterowie z roku 1863 (Lw.–Złoczów 1904). Dzięki pomocy Marii Konopnickiej otrzymała w październiku 1904 posadę nauczycielki w Lutoryżu (gm. Boguchwała, pow. Rzeszów). Od lipca 1905 uczyła i prowadziła działalność kulturalną (m.in. założyła chór młodzieżowy i orkiestrę dętą) w szkole w Przecławiu (pow. mielecki). Opublikowała opowiadania historyczne: Za kraj i braci (Kat. 1905, P. 1909), o wojnie Bolesława Krzywoustego z cesarzem Henrykiem V, Racławice (Lw. 1906), W krzyżackich szponach (Kr. 1907), z czasów Władysława Łokietka, Zemsta Jaśka (W. 1907), Zaręba (W. 1908) oraz opowieść z powstania listopadowego pt. Spłacony dług (Lw. 1907, P. 1938), opatrzoną rycinami Władysława Witwickiego. Kampaniom napoleońskim i udziałowi w nich Polaków poświęciła opowiadania: Błędny ognik (Lw. 1908) i Za gwiazdą zwodniczą (Lw. 1911). Dla wydawnictwa Polskiego Tow. Pedagogicznego napisała zbiór opowiadań pt. Nasze warownie i grody (Lw. 1907, W. 1991), a dla Tow. Szkoły Ludowej opowiadanie O ojcowiznę (Lw. 1908). W jej pisarstwie historycznym, adresowanym do młodzieży, najwięcej miejsca zajmowały dawne walki Polaków z Niemcami; do tego nurtu należała też powieść Straszne dziedzictwo ([b.m.w.] 1910, P. 1923, W. 1987), osnuta na tle wojny z Krzyżakami w l. 1409–10. S. prowadziła również teatrzyk szkolny, dla którego przygotowała Jasełka (Lw. 1911, 1920, P. 1928), z własnym tekstem i muzyką. Odpowiadając na inicjatywę tarnowskiego koła Tow. Szkoły Ludowej, by opracowywać streszczenia arcydzieł polskiej literatury, opublikowała streszczenie „Pana Tadeusza” (Tarnów 1911). W r. 1912 wyszła za mąż za nauczyciela, Edwarda Groele. Wydała zbiory wierszy dla dzieci: Jaś Marusek (Lw. 1911), Zabawki Kazi (Lw. 1912), W świat daleki! Wielka podróż małych podróżników (W. 1913) oraz Wierszyki dla grzecznych dzieci (W. 1913).
Od r. 1916 przebywała S.-G. w Samborze, a następnie na Morawach i na terenie Węgier. W r. 1918 wróciła do Przecławia, po czym w r. 1919 osiadła z mężem w Wielkopolsce, gdzie od 15 X t.r. pracowała jako nauczycielka w szkole w Murowanej Goślinie koło Poznania. W l. 1920–2 należała do redakcji poznańskiego tygodnika „Kłosy Polskie” (dod. do „Orędownika”); równocześnie współpracowała z „Kurierem Poznańskim” i lwowskim „Małym Światkiem”. W Poznaniu należała do założonego w r. 1921 Związku Zawodowego Literatów Polskich (ZZLP) oraz utrzymywała kontakty z tamtejszym środowiskiem artystycznym, m.in. z Feliksem Nowowiejskim; napisała libretta do jego oper: Dzwon Zygmunta (1920) i Legenda Bałtyku (P. 1924), a także słowa do pieśni Kaszubianka i Odejdź Jasiu w nieukończonej operze komicznej „Kaszuby” (1920–30). Opublikowała w tym czasie dalsze opowieści historyczne: W orlim gnieździe (P. 1921, 1927, W. 1960), o walkach z Niemcami w czasach Bolesława Śmiałego, Bohaterski Staszek (P. 1921, 1928, Ł. 1986) oraz Grunwald (P. 1923), traktujące o zmaganiach polsko-krzyżackich. W l. 1922–6 uczyła historii i języka polskiego w Gimnazjum im. Jana Kantego w Poznaniu. Pisała wtedy patriotyczne obrazki sceniczne dla teatru dziecięcego: Królewska korona (P. 1925), Zmartwychwstali (P. 1925) i Dziewczęce marzenia (P. 1926) oraz przygotowywała materiały na wieczornice, m.in. Bolesław Chrobry (P. 1925) i Morze polskie (P. 1927). Do wojen z Krzyżakami nawiązywała w powieści Sokół królewski (P. 1931, 1947). Walory wychowawcze miały jej zbiory opowiastek dla dzieci pt. Milusińscy (Lw. 1933). Wspólnie z mężem opracowała podręcznik Uczę się polskiego (Lw. 1935) dla szkół z niemieckim językiem nauczania; zamieściła w nim także własne teksty.
Podczas okupacji niemieckiej, w listopadzie 1939, została S.-G. wysiedlona z Poznania. Osiadła z mężem w Mielcu, gdzie organizowała tajne nauczanie oraz kolportowała konspiracyjny tygodniowy biuletyn informacji radiowych pt. „Odwet”, redagowany w Tarnobrzegu przez Władysława Jasińskiego (pseud. Kmitas). Zmieniała często miejsca pobytu; zamieszkiwała w pow. mieleckim (Pławnie, Czajkowej i Złotnikach), a na koniec w Dębicy. Po rewizji i aresztowaniu męża w ich tamtejszym mieszkaniu ukrywała się w r. 1942 na plebanii w Rzędzianowicach koło Mielca; tam po wyzwoleniu spod okupacji niemieckiej była od października 1944 nauczycielką w Gimnazjum i Liceum im. Stanisława Konarskiego. Zwolniona w r. 1947 z przyczyn politycznych, wróciła t.r. do Dębicy. Ostatnie lata życia spędziła w biedzie. Zmarła 4 III 1957, została pochowana na cmentarzu wojskowym w Dębicy.
W małżeństwie z Edwardem Groele (1885–1944), straconym 5 I w niemieckim obozie koncentracyjnym w Buchenwaldzie, S.-G. miała dziecko, zmarłe w niemowlęctwie.
Imię S.-G. nosi od r. 2003 Szkoła Podstawowa w Przecławiu. Na domu przy ul. Kolejowej 16 w Dębicy, gdzie pisarka mieszkała, umieszczono 4 III 2007 (z inicjatywy Tow. Przyjaciół Ziemi Dębickiej) tablicę pamiątkową. Imieniem S.-G. nazwano ulice w Dębicy i Mielcu.
Portret w holu Szkoły Podstawowej w Przecławiu; Fot. w Mater. Red. PSB; – Bibliografia literatury dla dzieci i młodzieży 1918–1939, Oprac. B. Krassowska, A. Grefkowicz, W. 1995; toż za l. 1901–17, Oprac. A. Grefkowicz i in., W. 2005; Literatura XX w., II; Literatura Pol. Enc., II; Zagórowski, Spis nauczycieli; – Internet: www.spprzeclaw.edupage.org; – Księga pamiątkowa na 40-lecie Liceum Ogólnokształcącego im. M. Kasprzaka w Poznaniu, P. 1960; Mielec: studia i materiały z dziejów miasta i regionu, Red. F. Kiryk, Rzeszów 1994 III (fot., biogram S.-G.); Witek W. M., Talizman pani Walerii, „Semper Fidelis” 1990 nr 2 (fot.); Wodzień E., Bo naprawdę wiele nas łączy, „Nadwisłocze” 2007 nr 2 (fot., bibliogr.); – Hertz, Zbiór poetów pol., Ks. 6; – „Kult. i Społ.” 1958 nr 3; „Roczn. Nauk. Pedagog.” (Kr.) 1961 nr 1 (dot. męża); – B. UAM: Akta osobowe S.-G. z ZZLP w P.; USC w Dębicy: Skrócony odpis aktu małżeństwa, odpis aktu zgonu nr 40/1957; – Informacje Bernardetty Rusin i Edwarda Wodzienia z Dębicy oraz Pawła Kuszczyńskiego z P.
Rafał Leszczyński