Staniszewski Walerian Leon, krypt.: Wal. St., Waleski, Waleski, Hip… Starz… (1822–1906), spiskowiec, zesłaniec, powstaniec styczniowy, urzędnik sądowy.

Ur. 25 X w Staciszkach (obwód sejneński) w rodzinie wywodzącej się od Jana Staniszewskiego h. Pobóg, kaszt. wyszogrodzkiego (zm. 1744), był najmłodszym synem Romana (1787–1848), kapitana WP i nadleśniczego w lasach rządowych w Mariampolu, oraz Ludwiki z Zimnochów (1798–1849). Ojciec S-ego za sprzyjanie powstaniu listopadowemu (wg S-ego brał udział w powstaniu) został usunięty z posady rządowej i wraz z rodziną przeniósł się do majątku Rostkowszczyzna (pow. kalwaryjski), gdzie był dzierżawcą lub oficjalistą. Kuzynem S-ego był Marian (zob.).

W r. 1833 rozpoczął S. naukę w szkole publicznej w Łomży, a w l. 1835–9 kontynuował ją w gimnazjum w Sejnach. Po niespełna rocznej praktyce prawniczej w Sejnach, przeniósł się do Warszawy i w l. 1840–2 uczęszczał na Kursy Prawne przy tamtejszym Gimnazjum Gubernialnym. Po ich ukończeniu odbył aplikanturę, a następnie uzyskał etat w Tryb. Cywilnym, w końcu został adiunktem w Rządzie Gubernialnym Mazowieckim. W l. czterdziestych przestawał z młodzieżą patriotyczną, bywał stałym gościem wieczorów literackich w salonach Anny i Hipolita Skimborowiczów oraz Wiktorii i Antoniego Rembielińskich. Spotykał się tam m.in. z Henrykiem Krajewskim i Romualdem Świerzbieńskim, którzy zorganizowali w r. 1847 organizację spiskową (znaną później jako «Organizacja 1848»), skupiającą głównie inteligencję urzędniczą. Świerzbieńskiemu zawdzięczamy opis wyglądu S-ego: «z szydłowatym nosem […] niski, szczupły i chromy na prawą nogę, miał w twarzy dużo nie tego dowcipu, co uposaża diabłów kulawych, lecz nacechowanych nie kąsającą wesołością» (B. Ossol.: rkp. 3204 I–III). Przez kolegów nazywany był «kulasem» lub z litewska «szlubisem», tj. kuternogą. Z uczniami Szkoły Farmaceutycznej wymieniał się S. zakazanymi przez władze wydawnictwami (m.in. „Boże słowa dla ludu polskiego” Wiktora Heltmana i Ludwika Zienkowicza oraz „Pan Tadeusz” Adama Mickiewicza). Kiedy policja wpadła w r. 1848 na trop tajnego kółka młodzieży tej szkoły (tzw. spisku aptekarskiego), znalazł się w kręgu podejrzanych. W nocy z 31 V na 1 VI t.r. został aresztowany i uwięziony w Cytadeli warszawskiej. Po rocznym śledztwie, bez udowodnienia winy, na wniosek Komisji Śledczej 3 VI (22 V st.st.) 1849 namiestnik I. Paskiewicz skazał go 26 (14) VI na wcielenie do Korpusu Orenburskiego stacjonującego w stepach kirgiskich. Kara ta była dla S-ego szczególnie dotkliwa z uwagi na kalectwo.

S. opuścił Warszawę 21 VI 1849 wraz z innymi skazanymi «w sołdaty» uczestnikami «spisku aptekarskiego», m.in. Adolfem Jabłońskim, Aleksandrem Peszke, Sewerynem Przewłockim; do Orenburga przybyli na początku sierpnia t.r. Przydzielony do 5. Baonu Liniowego stacjonującego w Orsku, S. znalazł się w obsłudze furgonów wojskowych. W Orsku poznał ukraińskiego poetę T. Szewczenkę. Tymczasem w Warszawie kolejne śledztwo (w sprawie «Organizacji 1848»), zwłaszcza złożone w lutym 1850 zeznanie Świerzbieńskiego, ujawniło zakazaną działalność S-ego. Jednak Komisja Śledcza nie zajęła się na nowo jego osobą. W r. 1851 o «złagodzenie losu» S-ego zabiegała u władz rosyjskich w Warszawie i Petersburgu jego siostra Adalia, zaś kuzynka Justyna Zimnoch zwróciła się z podobną prośbą do cara Mikołaja I. W lutym r.n. uzyskał S. dymisję z wojska i został przeniesiony do Orenburga, ale bez możliwości powrotu do kraju. Zobowiązany do podjęcia służby cywilnej, rozpoczął pracę w kancelarii gen.-gubernatora Kraju Orenburskiego W. Perowskiego. Udzielał też korepetycji. W r. 1856 otrzymał rangę rejestratora kolegialnego (najniższą w hierarchii urzędniczej) i jeszcze t.r., objęty amnestią na mocy manifestu koronacyjnego Aleksandra II, wyjechał pod koniec sierpnia z Orenburga.

S. wrócił w Suwalskie. W r. 1859 otrzymał posadę asesora w Sądzie Policji Poprawczej w Kalwarii, a w l. 1862–6 pełnił tam funkcję podprokuratora. W okresie powstania styczniowego był prawdopodobnie naczelnikiem powstańczym pow. kalwaryjskiego. Wg niepotwierdzonej wersji aresztowany w listopadzie 1863, po krótkim pobycie na zesłaniu został oddany na 10 lat pod dozór policyjny z pozbawieniem prawa do awansu („Tyg. Suwalski”). Z urzędowych źródeł rosyjskich wiadomo natomiast, że zatrzymany 13 I 1864 pod zarzutem posiadania fotografii oficera powstańczego i tego samego dnia zwolniony, był na mocy wyroku z 17 VIII t.r. ukarany jedynie grzywną w wysokości 50 rb. Wkrótce po powstaniu przystąpił do spisywania Pamiętników więźnia stanu i wygnańca; ukończył je w r. 1867 (rkp. oddał w r. 1876 do Biblioteki Zakł. Narodowego im. Ossolińskich we Lwowie , bez podania autora, stąd Michał Janik w „Dziejach Polaków na Syberii” przypisał je mylnie Janowi Onufremu Staniewiczowi). Po r. 1866 przeniósł się S. do Suwałk, gdzie pełnił obowiązki asesora w Tryb. Cywilnym. Równolegle był rejentem (notariuszem) w Kalwarii (1873–5). Od r. 1877 pełnił funkcję sekretarza hipotecznego Sądu Okręgowego w Suwałkach. W r. 1883 był kandydatem na etat sędziego, zwolniony wskutek awansu Władysława Jabłońskiego, ale ministerstwo nie zgodziło się mianować ponownie Polaka. Działał w suwalskim Tow. Dobroczynności i Ochotniczej Straży Ogniowej, współpracował z warszawskim Tow. Osad Rolnych.

Po przejściu na emeryturę (1892?), ujawnił S. zamiłowania literackie, zaczął publikować krótkie opowiadania i wiersze. Podpisane krypt. Hip… Starz…, ukazały się najpierw Pogawędki piśmienne (Suwałki 1894). Kilkanaście wierszy ogłosił jako «Wal. St.» i «Waleski» m.in. w „Biesiadzie Literackiej” (1897 nr 52, 1898 nr 5, 1899 nr 33, 1900 nr 30, 1901 nr 36) i „Tygodniku Ilustrowanym” (1896 nr 34); w większości miały one charakter moralno-dydaktyczny. Opublikował też szkic Sprzed pół wieku. Obrazki obyczajowo-humorystyczne („Tyg. Ilustr.” 1899 nr 17) i wierszowaną gawędę myśliwską Wet za wet („Wędrowiec” 1898 nr 3, 4). Cieszył się wielkim szacunkiem mieszkańców Suwałk. W salonie Staniszewskich bywali pisarze i działacze polityczni rozmaitych orientacji, m.in. w r. 1904 Wacław Sieroszewski, który wywołał gorącą dyskusję słowami o niepodległości Polski. Dn. 20 I 1906 odwiedził Staniszewskich Henryk Sienkiewicz. S., do ostatnich chwil aktywny, patronował założeniu „Tygodnika Suwalskiego”, którego pierwszy numer ukazał się już po jego śmierci. Zmarł 3 IV 1906 w Suwałkach i tam został pochowany.

W małżeństwie z Zenobią ze Stępniów (zm. 14 I 1911) miał S. synów: Władysława Ludwika (ok. 1866 – 12 IV 1933), urzędnika kancelaryjnego w Dyrekcji Tow. Kredytowego Ziemskiego w Suwałkach, Edmunda (1877 – 16 VIII 1878), Stanisława Zygmunta (zob.) oraz córkę Jadwigę Zenobię (ur. ok. 1862), zamężną od r. 1893 za Emanuelem Trautsoltem, sędzią śledczym Sądu Okręgowego w Rydze.

S. pozostawił w rękopisie «obfity zapas poezji», m.in. wierszowaną Powiastkę o Wojciechu i jego sąsiadach; część jego niedrukowanych utworów przechowywana jest w Bibliotece Ossolińskich (rkp. 3600/I, rkp. 3601/I, rkp. 3602/I ), ale większość zaginęła. W r. 1994 Adam Gałkowski i Wiktoria Śliwowska opublikowali Pamiętniki więźnia stanu i zesłańca (W.), znakomite źródło do poznania życia więźniów w Cytadeli warszawskiej oraz służby żołnierskiej w Korpusie Orenburskim, z którego jeszcze przed wydaniem korzystali historycy i literaci, np. Stanisław Strumph-Wojtkiewicz w wydanej w r. 1954 i kilkakrotnie wznawianej książce „Sierakowski. Opowieść z lat 1848–1863”.

Biografie suwalskie, Suwałki 1993 II (A. Matusiewicz); Djakow W. A., Gałkowski A., Śliwowska W., Zajcew W. M., Uczestnicy ruchów wolnościowych w latach 1832–1855 (Królestwo Polskie). Przewodnik Biograficzny, Wr. 1990; Kijas A., Polacy w Rosji od XVIII wieku do 1917 roku. Słownik biograficzny, W.–P. 2000; Śliwowska, Zesłańcy; – Giller A., Lista wygnańców polskich do roku 1860, w: Album Muzeum Narodowego w Rapperswyll, P. 1872 s. 430; Słown. pseudonimów; – Chankowski S., Powstanie styczniowe w Augustowskiem, „Prace Białostockiego Tow. Nauk.” 1972 nr 17; Janik M., Dzieje Polaków na Syberii, Kr. 1928; Korobowicz A., Sądownictwo Królestwa Polskiego, 1876–1915, L. 1995 s. 95; Król S., Cytadela Warszawska. X Pawilon – carskie więzienie polityczne (1833–1856), W. 1969; Śliwowska W., Polacy na linii orenburskiej (pierwsza połowa XIX wieku), w: Polacy w Kazachstanie. Historia i współczesność, Red. S. Ciesielski, A. Kuczyński, Wr. 1996 s. 69–79; – Akt uroczysty zakończenia rocznego biegu nauk w Gimnazjum Sejneńskiem […] dnia 17/29 lipca 1837 roku…, Suwałki [b.r.w.] s. 11; toż, dnia 9/31 lipca 1838 roku, s. 15; toż, dnia 18/30 lipca 1839 roku, s. 15; Pamiatnaja knižka suval’skoj gubernii na 1875 god, Suval’ki 1875 s. 99; toż, na 1877 god, Suval’ki 1877 s. 50; toż na 1898 god, Suval’ki 1898 s. 107–39; – [Jabłoński A.] Jasieńczyk, Dziesięć lat niewoli moskiewskiej, Lipsk 1867 s. 39–41, 58, 60, 67, 74–5, 78, 311 (jako Oskar); Wiosna Ludów w Królestwie Polskim. Organizacja 1848 roku, Red. W. A. Djakow, S. Kieniewicz, W. Śliwowska, Wr. 1994; [Zaleski B.] K. W., Z Orenburga, „Przegl. Pol.” R. 15: 1881 t. 60 s. 253; – „Suwalski Kur. Pol.” 1926 nr 35 (relacja W. Sieroszewskiego z wizyty u Staniszewskich); – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne z r. 1906: „Bulletin Polonais” nr 216, „Tyg. Suwalski” R. 1 nr 1 (tu też wiersz S-ego O błogie chwile), nr 2; – AP w Suwałkach: Zespół USC w Serejach, Księga urodzeń za r. 1822 nr 169 k. 31, toż za r. 1819 nr 52 k. 9, toż za r. 1820 nr 38 k. 7, toż za r. 1821 nr 217 k. 47–8, Zespół USC w Suwałkach, Księga zgonów za r. 1849 nr 100 k. 398, toż za r. 1906 nr 75 k. 225, Księga wieczysta Hipotecznego Sądu Okręgowego w Suwałkach, nr 90 t. I (kwerenda wykonana przez Tadeusza Radziwonowicza); B. Narod.: rkp. 7057 k. 141–v, (list S-ego do W. Maleszewskiego); B. Ossol.: rkp. 3204 („Sprzysiężenia pomiędzy 1839–1849. Ze wspomnień i opowiadań”) t. II k. 140–3, 146, t. III k. 16–17, 20–1, 32; Gosudarstvennyj archiv Rossijskoj Federacii w Moskwie: zespół 109, I ekspedycja, 1851, vol. 138 k. 1–10; IBL PAN: Kartoteka bibliogr. A. Bara.; Lietuvos centrinis valstybės archyvas w Wil.: Zarząd Naczelnika Wojsk. Oddz. Augustowskiego Gub. Augustowskiej 1861–1866, teczka nr 81; Muz. WP w W.: Papiery A. Kręckiego, k. 70v.

Bibliogr. dot. Romana Staniszewskiego: Sęczys, Legitymacje Król. Pol.; – Obraz polityczny i statystyczny Królestwa Polskiego jaki był w roku 1830…, W. 1830 s. 251.

Wiktoria Śliwowska