Montelupi (pierwotnie Tamburini) Walerian h. własnego (1548–1613), kupiec i bankier krakowski, dyrektor poczty polskiej. Pochodził z rodziny toskańskiej, był synem Tomasza Tamburiniego i Franciszki, siostry Sebastiana Montelupiego (zob.). Do Polski sprowadzony został przez swego wuja pod koniec lat sześćdziesiątych, aby w jego firmie handlowo-bankierskiej zaprawiać się do zawodu kupieckiego. Po niedługim okresie praktyki M. rozpoczął samodzielnie prowadzić interesy finansowe, wykazując dużo przedsiębiorczości i zdolności organizacyjnych. Toteż wkrótce wuj adoptował siostrzeńca, dając mu swoje nazwisko i angażując go coraz bardziej w sprawy swego przedsiębiorstwa. Prawdopodobnie w r. 1579 otrzymał z rąk Stefana Batorego serwitoriat, który dawał mu duże uprawnienia handlowe i swobodę prawną. M. poszerzył znacznie stosunki handlowe nawiązane przez wuja z różnymi spółkami krajowymi i zagranicznymi, m. in. z Norymbergi, Wiednia, Augsburga, z miast węgierskich, czeskich i śląskich. Wśród pracowników i wspólników firmy widział chętnie swych rodaków. Pozostawał w stosunkach finansowych z wieloma możnymi rodzinami polskimi, dostarczając im rozmaitych towarów i udzielając pożyczek (m. in. Aleksandrowi Tarle, Stanisławowi Lubomirskiemu, Piotrowi Komorowskiemu 18 000 złp., Janowi Ostrogskiemu 5 000 złp., Dominikowi Zasławskiemu, Krzysztofowi Zbaraskiemu 4 000 złp.). Szczególnie bliskie stosunki łączyły M-ego z kanclerzem Janem Zamoyskim, któremu oddawał wiele usług i był jego informatorem o sytuacji we Włoszech.

 

Z rodzinnym miastem Florencją utrzymywał stały kontakt, jeszcze za życia wuja wszystkie niemal listy skierowane do książąt toskańskich były podpisywane wspólnie. Po śmierci Sebastiana przejął funkcje informatora dworu florenckiego o sprawach polskich. Sam także wyjeżdżał do Włoch (m. in. w l. 1583, 1593), aby załatwić sprawy spadkowe dóbr Montelupich na swoje imię, a także starał się o dopuszczenie do przywilejów otrzymanych przez siebie dla dwóch bratanków: Dominika (zob.) i Karola (zob.), których później sprowadził do Polski. Posiadane obywatelstwo florenckie, potwierdzone osobnym aktem przez księcia Franciszka I w r. 1585, ułatwiło mu m. in. sprowadzanie płodów rolnych bez opłat celnych ze swych majątków włoskich do Polski. Podobnie jak wuj prowadził interesy finansowe Zygmunta III we Włoszech, pośrednicząc w odbiorze procentów z sum neapolitańskich zagwarantowanych na cle w mieście Foggia. Po wznowieniu przez Stefana Batorego 21 I 1583 publicznej działalności poczty polskiej łączącej Kraków z Wenecją był obok wuja jej dyrektorem, a po jego śmierci jedynym kierownikiem aż do r. 1613.

 

Wuj, nie mając własnych dzieci, wyznaczył (1574, 1599) M-ego dziedzicem wszystkich swych dóbr w Krakowie i poza Krakowem oraz kapitałów w gotówce i wierzytelnościach. Zrzeczenia dokonywał parokrotnie przed sądem grodzkim krakowskim, chcąc M-ego zabezpieczyć na przyszłość od wszelkich konfliktów i procesów. Mimo to wkrótce po śmierci Sebastiana rozgorzała otwarta wojna o jego spadek. Stało się to okazją do zaprzeczenia M-emu tak nazwiska Montelupi, jak i polskiego indygenatu. Równocześnie książę Toskanii Ferdynand, doskonale poinformowany o wielkości pozostawionego spadku przez Sebastiana Montelupiego, nałożył bardzo wysoki podatek na dziedziczącego mienie Waleriana. Ujął się wtedy za nim bardzo żarliwie Zygmunt III (w 6 osobnych listach), tłumacząc księciu, że majątek po Sebastianie Montelupim, obywatelu polskim, prawem kaduka należy się królowi polskiemu, który w uznaniu zasług Waleriana przyznał mu całą schedę wujowską. Wstawiali się też za nim polscy możnowładcy duchowni i świeccy (m. in. arcbp gnieźnieński S. Karnkowski, arcbp lwowski Jan Dymitr Solikowski, bp kujawski Jan Tarnowski), a przede wszystkim kanclerz Zamoyski, który był teraz głównym protektorem i obrońcą M-ego. W rezultacie uzyskał M. cofniecie nałożonych opłat. Spory o nazwisko i szlachectwo z lat 1600–2 ze wzmożoną siłą odżyły w l. 1607–15. Oskarżycieli (m. in. Stanisława Cikowskiego, podkomorzego krakowskiego) szczególnie irytował fakt, że M. praw miejskich krakowskich nie przyjął, przed sądy miejskie nigdy się nie stawiał, a w oparciu o serwitoriat i indygenat sporne sprawy przedkładał wprost królowi. Proces przerwany został w r. 1611 aktem Zygmunta III z 15 X potwierdzającym M-emu (a także, choć w sposób niezbyt jasny, innym członkom rodu Montelupich przebywającym w Polsce) prawo do nazwiska i przynależności do stanu szlacheckiego. Odziedziczony po wuju spory majątek nieruchomy M. starał się powiększyć przez zakup nowych realności, m. in. w r. 1600 domu z ogrodem na Podbrzeziu za Krakowem. Był gorliwym katolikiem, o czym świadczyć może fakt sprowadzenia przez niego do Krakowa w r. 1609 zakonu bonifratrów, którym podarował na urządzenie szpitala własną kamienicę przy ulicy Św. Jana. Wg przypuszczenia A. Chmiela, zbudowany w miejscu tej kamienicy kościół Św. Urszuli otrzymał wezwanie na pamiątkę Urszuli Montelupi, żony Sebastiana. Zmarł M. 6 XII 1613 w Tarczynie, w drodze do Warszawy, i pochowany został w kościele Mariackim, obok żony, gdzie synowie wystawili obojgu nagrobek.

 

M. ożeniony był (ślub się odbył w kościele Mariackim 14 IX 1586) z Anną (zm. 28 X 1609), córką doktora medycyny Łukasza Moreckiego (zob.), z którą miał trzech synów: Sebastiana (zob.), Waleriana i Karola (1597 – ok. 1618), oraz dwie córki: Urszulę (ur. 1587), klaryskę u Św. Andrzeja w Krakowie, i Julię, żonę Damiana Balińskiego.

 

Walerian (1593–1653) używał nazwiska Wilczogórski; po studiach w Padwie i Rzymie, gdzie 31 VIII 1630 otrzymał doktorat obojga praw, był proboszczem pacanowskim, archidiakonem łuckim, w r. 1652 został biskupem sufraganem włocławskim.

 

 

 

Nagrobek z popiersiami Waleriana i Anny Montelupich w kościele Mariackim w Krakowie (reprod. w: „Roczn. Krak.” T. 9: 1907 s. 81); – Podstawowa literatura jak przy życiorysie Sebastiana Montelupiego (zob.); – Cynarski S., Paolo Sarpi i jego związki z Polską, Kr. 1969; – Elementa ad Fontium Editiones, XXVII–XXVIII; Liber chamorum, I 347, II 124, 125 przyp. 1308; Starowolski, Monumenta Sarmatarum; – AGAD: Metryka Kor., t. 123 s. 27, t. 152 s. 139, t. 154 s. 128 (potwierdzenie indygenatu); Arch. Kościoła Mariackiego w Kr.: rkp. 498 s. 12; Arch. Państw. w Kr.: Consularia Crac. t. 448 s. 750, t. 450 s. 527, 531, 532, 539, 540, 556, 562–564, 569, 570, 582, 589, 705, t. 451 s. 639, 640, 649, 651, 685, 697, t. 452 s. 5, 144, 172, 192, t. 454 s. 589, 590, 642, 663–666, t. 455 s. 57, 557, 573–575, 617, 618, 851, 852, Scabinalia Crac. t. 25 s. 322, 641, 689, 690, t. 26 s. 175, 522, t. 28 s. 181, Akta cła krak. nr 2115 s. 16, 50v., 127v., 137, 141v., 145v., nr 2116 s. 7, 31v., 74, 79v., 91v., 92, 93; Arch. Państw. w Kr. Oddz. na Wawelu: Inscr. Castr. Crac. t. 168 s. 60–67, t. 182 s. 1182, Rel. Castr. Crac. t. 29 s. 251 i n., t. 32 s. 507, t. 39 s. 2240, t. 49 s. 1036; Archivio di Stato di Firenze: Fondo Mediceo rkp. nr 837 s. 223, nr 839 s. 549, 782, nr 841 s. 552, 552v., nr 842 s. 94–95, 627, nr 847 s. 115, nr 848 s. 253, nr 852 s. 292, nr 898 s. 245, nr 909 s. 397, 397v., nr 910 s. 434, nr 908 s. 168, 284, 290, 290v., 419, 536, 536v., 577, nr 932 s. 149, 157, nr 2637 s. 200, 477, nr 4292 s. 190–193, 198–200, 477, nr 4294 s. 228; – Życiorys Waleriana Montelupi-Wilczogórskiego opracowany przez Stanisława Librowskiego oraz materiał dostarczony przez Janinę Bieniarzównę w Materiałach Red. PSB.