Otwinowski (Otfinowski) Walerian h. Gryf (1571–1642), podczaszy sandomierski, tłumacz poetów rzymskich, działacz sejmikowy i kalwiński. Był synem Jana, bratem Hieronima (zob.) i Samuela (zob.). Jak inni bracia, wcześnie musiał szukać utrzymania poza ojcowizną. Podczas bezkrólewia po śmierci Stefana Batorego zaciągnął się do oddziałów Jana Zamoyskiego i walczył z maksymilianistami, później brał udział w jeszcze innych wyprawach wojennych. Wykształcenie klasyczne, którego dowiódł przekładami poetów rzymskich, zdobył zapewne podczas owej przerwy w kampaniach wojennych, o jakiej wspomina się w przywileju w „Metryce Koronnej”. Brat Hieronim znalazł zatrudnienie w kancelarii Jana Zamoyskiego i wciągnięty został w krąg polityki wschodniej hetmana. Można spodziewać się, że zgodnie z hetmańskim programem edukacyjnym dla młodzieży szlacheckiej jego podkomendny – O. odbył nauki w szkole zamojskiej, gdy kierował nią Sebastian Klonowic, czyli przed założeniem Akademii, ponieważ w aktach Akad. Zamojskiej nie ma wzmianki, aby O. był jej studentem. W r. 1614 ukazały się (b.m.) „Georgiki” Wergiliusza w przekładzie O-ego, dokładnym i nie pozbawionym wartości artystycznych. O. przełożył również na język polski „Metamorfozy” Owidiusza (Kr. 1638); do przekładu dołączył komentarz objaśniający ukryty sens moralny mitów. Dedykowanie przekładu „Georgików” kasztelanowi wiślickiemu, a przyszłemu woj. bełskiemu Rafałowi Leszczyńskiemu, świadczy, że po śmierci Zamoyskiego O. znalazł sobie nowego mecenasa. Z kilku dochowanych kopii aktów sądowych wynika, że O. stawał w grodzie sandomierskim jako pełnomocnik Leszczyńskiego, nie da się jednak na tej podstawie orzec, czy występował w tym charakterze przygodnie, czy też pełnił stałą służbę w zamku Leszczyńskich w Baranowie. Najprawdopodobniej był dzierżawcą w dobrach baranowskich. Dokumenty wskazują właśnie na pobyt O-ego w widłach Wisły i Sanu: w r. 1622 mieszkał w Nisku, 25 XI 1629 otrzymał przywilej na sołectwo w królewskiej wsi Pysznicy, uposażone czterema łanami ziemi, w tymże czasie był posesorem wsi Przędzel.
Z mecenasem łączyła O-ego przynależność do zboru kalwińskiego w Baranowie, wbrew bowiem dawniejszym opracowaniom nazywającym O-ego arianinem, był on gorliwym wyznawcą konfesji helweckiej, a nawet pozywał (wspólnie z braćmi i kuzynami) Stanisława Lubienieckiego i Jana Stoińskiego, «ministrów i kaznodziejów wyznania czyli religii rakowskiej». Na synodzie w Okszy dał 28 IX 1629 200 zł wysłańcom do zborów wielkopolskich, udającym się tam w sprawie wspólnego druku Biblii, na synodzie w Glinianach 4 V 1635 złożył ofiarę na druk „Enchiridionu” Bartłomieja Bythnera. Podczas synodu w Ożarowie 29 VIII 1625, gdy robiono kolektę na projektowaną akademię ewangelicką, dał na ten cel 50 zł, dawał też pieniądze na kształcenie alumnów, na katechistę, budowę kościoła w Malicach, a na synodzie dystryktowym w Wojczy 19 VIII 1637 dziękowano mu za zapis 500 zł na cele pobożne. Dowodem uznania dla działalności O-ego w Kościele reformowanym było parokrotne obieranie go na dyrektora synodów prowincjonalnych (1629 w Okszy, 1634 w Bełżycach), konwokacji (1630 w Okszy) i na stanowisko seniora podczas synodu dystryktowego 30 VIII 1630. Na synodzie w Ożarowie w r. 1633 przedłożył rezygnację z godności seniora, «wszakże na gorącą prośbę synodu pracować jeszcze pozwolił» i w r.n. ponownie został wymieniony jako senior dystryktu sandomierskiego.
Żywa działalność wyznaniowa nie przeszkodziła O-emu zajmować się polityką. Bywał deputatem na Trybunał, posłem z woj. sandomierskiego na sejmy: 1629 r. nadzwycz., 1632 r. nadzwycz. oraz na sejm zwycz. 1637 r. Podczas bezkrólewia po zgonie Zygmunta III (1632) był sędzią kapturowym w woj. sandomierskim. Czterokrotnie obierano go na marszałka sejmiku opatowskiego: w l. 1632, 1634, 1635, 1640. Dn. 15 IX 1635 został mianowany podczaszym sandomierskim.
Ożeniony był O. z Elżbietą z Wierzbiętów z Bielska i przez nią spowinowacony z Andrzejem Morsztynem, którego synów: Tobiasza, Stanisława i Jana Andrzeja, kształcił. Przypuszczenie, że czynił to na dworze Stanisława Lubomirskiego w Wiśniczu, jest nieprawdopodobne, gdy się weźmie pod uwagę, że posiadłości Andrzeja Morsztyna i O-ego leżały blisko siebie i nie było potrzeby, aby uczniowie i mistrz spotykali się w odleglejszym miejscu. Jan Andrzej Morsztyn, wdzięczny za otrzymane wykształcenie, także literackie, opiekę i hojny zapis uczyniony przez żonę O-ego, gdy udawał się na studia zagraniczne w r. 1638, żegnał O-ego poetyckim „Listem do Jegomości Pana Otwinowskiego, podczaszego sendomirskiego”, na który tłumacz „Metamorfoz” odpowiedział ładnym Responsem. Po zgonie starca Morsztyn pożegnał go obszernym «Nadgrobkiem Imci Panu Walerianowi Otwinowskiemu».
O-emu przypisywano autorstwo „Gadek z Pisma Świętego” oraz „Popielca” na tej podstawie, iż w obu utworach znajdują się poglądy właściwe dla arian, a O. miał być arianinem. Wywód ten spotkał się z zastrzeżeniami Leszka Kukulskiego, obecnie, po ustaleniu przynależności O-ego do wyznawców kalwinizmu, należy go ostatecznie odrzucić. Możliwe jest natomiast, że O. oprócz przekładów uprawiał twórczość oryginalną o charakterze okolicznościowym. Jego działalność polityczna, przeszłość wojskowa i bliskie pokrewieństwo ze znawcami spraw tureckich i mołdawskich pozwalają domyślać się, że niektóre z anonimowych wierszy komentujących aktualne wydarzenia polityczne wyszły spod jego pióra. Autorstwo O-ego wydaje się szczególnie prawdopodobne w stosunku do „Gońca do Polski od utrapionej podolskiej ziemi” (b.m. 1620). W rozpętanej w r. 1638 polemice wokół projektu ustanowienia orderu w Rzpltej O. zapewne też uczestniczył (oczywiście anonimowo), gdyż szlachta ewangelicka bez wyjątku odniosła się do projektu z wrogością. O. zmarł 9 IX 1642 i został pochowany w Baranowie. Epitafium (na tablicy nagrobnej, wmurowanej w zewnętrznej ścianie kościoła parafialnego w Baranowie) ułożył O-emu brat Samuel.
Estreicher; Nowy Korbut, II (tu m. in. starsza literatura); Historia nauki polskiej, Wr. 1974 VI (informacje biograficzne przeważnie błędne); Uruski; Elektorowie; – Baranowski B., Znajomość Wschodu w dawnej Polsce do XVIII wieku, Ł. 1950; Bieńkowski T., Krakowskie wydanie listu Petrarki, w: Literatura staropolska i jej związki europejskie, Wr. 1973; Kukulski L., Dookoła „Pokuty w kwartanie”, „Pam. Liter.” R. 59: 1968 z. 2 s. 201, 203–5; [Schneider A. J.] S. A. J., Miasta i miasteczka w Galicji, „Dzien. Liter.” 1864 s. 308; – AGAD: Metryka Kor., t. 177 k. 427–428, t. 180 k. 559, Depozyt wil., t. 38 s. 104, 489, 514–515, 524, t. 41 s. 15, 30, 34–35, 41, 51, 55, 59, 71, 105, 113; Arch. Państw. w Kr.: Castr. Sandec. Rel., t. 118 s. 976–981, Terr. Pilsn., t. 32 s. 162; Arch. Państw. w L.: Castr. Lubl. Inscr. t. 58 k. 385–386, t. 61 k. 457, t. 71 k. 539–540, t. 73 k. 109–110, t. 74 k. 193, t. 81 k. 88–89, 431–432, t. 82 k. 657–658, Castr. Lubl. Obl., t. 53 k. 326–327, Terr. Lubl. Inscr., t. 65 k. 367; B. Ossol.: rkp. 314 s. 160; B. PAN w Kr.: rkp. 8338 k. 84, 91, 106, 109, 111, 118; B. Uniw. Warsz.: Dział prac naukowych, kartoteka synodaliów; Kartoteka Posłów Sejmowych XVII w. w zbiorach Kom. Nauk Hist. PAN w Kr.; – Zbiór własny autora.
Rafał Leszczyński