Protasewicz (Protaszewicz-Szuszkowski) Walerian h. Drzewica (ok. 1505–1579), pisarz kancelarii lit. królowej Bony, biskup łucki, następnie wileński. Pochodził z bojarskiego rodu litewskiego osiadłego w Suszkowie nieopodal Krajska (woj. mińskie).
P. otrzymał wykształcenie umożliwiające pełnienie funkcji kościelnych. Nie znane bliżej więzy, prawdopodobnie dalekie powinowactwo, łączyły P-a ze Stanisławem Kieżgajłą, star. żmudzkim, którego protekcji zawdzięczał wstąpienie na służbę u królowej Bony. W początku 1532 r. P. z tytułem pisarza objął zarząd kancelarii administrującej kilkudziesięcioma starostwami i dzierżawami na terenie W. Ks. Lit., będącymi w posiadaniu Bony. Funkcję tę pełnił do r. 1544, ciesząc się zaufaniem królowej. W tych latach przebywał głównie w Wilnie, udając się co pewien czas na dwór królewski do Krakowa. Nie zaniedbywał także interesów prywatnych i powiększył znacznie swój stan posiadania. Dn. 1 III 1534 kupił za 20 kop gr lit. od Jadwigi Narkówny Jurewiczowej dwory: Nacewszczyznę, Ajakstowczyznę i Andrzejewszczyznę, położone nad Wilią pod Wilnem. Przywilejem z 15 X 1536 otrzymał od Zygmunta Starego ziemię Kalitnikowską, «alias Maciejowszczyznę», leżącą także nieopodal Wilna nad brzegiem Wilii. Poparciu Bony zawdzięczał nadania bogatych beneficjów oraz karierę duchowną. W r. 1533 otrzymał bowiem plebanię w Krożach (dobra Kieżgajłów na Żmudzi) i został kanonikiem żmudzkim. Dn. 6 VIII t. r. otrzymał prezentę na altarię Matki Boskiej w Mejszagole, a 10 XI t. r. przedstawił w kancelarii królewskiej przywilej na altarię Św. Trójcy w tejże Mejszagole, nadaną mu przez bpa wileńskiego Jana z książąt lit. Dn. 4 VIII 1537 mianowany został kanonikiem wileńskim z zachowaniem kanonii żmudzkiej, by wreszcie ok. r. 1544/5 zostać dziekanem kapituły wileńskiej. W r. 1544 P. przeszedł na służbę Zygmunta Augusta udającego się na Litwę w celu objęcia tronu wielkoksiążęcego. W końcu t. r. P. uzyskał tytuły pisarza W. Ks. Lit. i sekretarza króla Zygmunta Augusta. Do początku 1549 r. kierował kancelarią ruską W. Ks. Lit. W l. 1545–6 w okresie wakatu kanclerstwa lit., P. pełnił obowiązki kanclerza nadwornego Zygmunta Augusta. Zajmował się także zbieraniem opłat składanych w kancelarii za wystawiane przez nią akty. Brał udział w r. 1547 w sejmie lit. odbywającym się w Wilnie. W marcu 1549 przebywał na dworze królewskim w Krakowie, gdzie «dla zasług i innych przyczyn» otrzymał nominację na biskupstwo łuckie, wakujące po Jerzym Chwalczewskim. Dn. 27 V t. r. uzyskał papieską bullę prekonizacyjną. Wyświęcony na bpa został jednak dopiero ok. 1554 r. przez Pawła Holszańskiego, bpa wileńskiego.
W diecezji łuckiej napotkał P. na rozszerzające się wpływy protestantów popieranych przez Mikołaja Radziwiłła «Czarnego», kanclerza lit. i woj. wileńskiego, który będąc star. brzeskim założył w r. 1553 w tymże mieście na zamku pierwszy zbór na Litwie. P. usiłował sparaliżować działalność propagandową ministra tego zboru Szymona Zacjusza. Na zwołany w dn. 22–24 IV 1554 synod diecezjalny w Janowie Podlaskim pozwał P. przed swój sąd duchowny pod zarzutem herezji Zacjusza i dwóch księży katolickich: Hieronima Piekarskiego i «jakiegoś A.» (prawdopodobnie Jerzego Albinusa, późniejszego sufragana wil.). Pozwani zjawili się w Janowie wraz z grupą uzbrojonej szlachty i pismem Radziwiłła, protestującym ostro przeciwko niepokojeniu jego kaznodziejów. W wyniku tego synod zrezygnował z rozprawy dowodowej, wydał jednak na pozwanych wyrok zaoczny, uznając ich za heretyków. P. interweniował następnie bezskutecznie u samego Radziwiłła, starając się o położenie kresu działalności Zacjusza w Brześciu Lit. W końcu listopada 1555 uzyskał P. nominację na bpa wileńskiego. Zarówno Zygmunt August, jak i królowa Bona gorąco polecali kandydaturę P-a papieżowi Pawłowi IV, który 10 IV 1556 wydał bullę translacyjną.
Objęcie przez P-a biskupstwa wileńskiego przypadło na okres największego rozkwitu reformacji zarówno w Wilnie, jak i w całym W. Ks. Lit. Wpływy reformacji sięgały nawet do kapituły wileńskiej. Jawnym jej zwolennikiem był dziekan kapituły Mikołaj Pac, długoletni bp nominat kijowski, podejrzewano również o sprzyjanie nowym prądom religijnym sufragana wil. Jerzego Albinusa. Tego ostatniego próbował P. pozbawić sufraganii lecz bez rezultatu. Doświadczenie polityczne zdobyte w kręgach dworskich skłoniło P-a do wniosku, iż samodzielnie nie jest zdolny umocnić pozycji Kościoła katolickiego. Zbyt wielu wpływowych możnowładców lit. przeszło na protestantyzm, bądź też sprzyjało ideom reformy Kościoła. Toteż, mimo licznych napomnień Hozjusza, zaprzestał prób otwartego zwalczania herezji, nie przeciwstawiał się działalności reformacyjnej możnowładców i ich kaznodziejów. Zabronił jednak grzebania na cmentarzach katolickich i udzielania sakramentów zwolennikom protestantyzmu. Zajmował się pilnie zarządzaniem licznymi dobrami stanowiącymi uposażenie biskupstwa, przeprowadzając w nich prawdopodobnie pomiarę włóczną. Doprowadził do zakończenia odnawianie kościoła katedralnego. Odnowił także fundację ołtarza Św. Krzyża w katedrze, ustanawiając w r. 1559 altarię i nadając ją fundowanemu jednocześnie kaznodziei katedralnemu. Obowiązkiem utrzymywania «biegłego w Piśmie Świętym» kaznodziei oraz ołtarza obarczona została kapituła, której na ten cel zapisał dobra Borodzicze (koło Kobrynia), kupione 22 I 1554 za 1500 kop gr lit. od podczaszego lit. Stanisława Mikołajewicza Kieżgajły. Dn. 18 III 1563 wznowił, ustanowiony przez bpa Wojciecha Tabora w końcu XV wieku, fundusz kaplicy Gaudeamus, zwanej też biskupią, pod wezwaniem Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny. Prebendę tej kaplicy przeznaczył na utrzymanie zgromadzenia wikariuszów katedralnych. Doprowadził też do zwołania dwóch synodów diecezjalnych, pierwszego w dn. 15 I 1559 oraz drugiego we wrześniu 1563, na którym omawiano sprawę opodatkowania dóbr kościelnych w związku z toczącą się wojną o Inflanty. Na synodach prowincjonalnych w Łowiczu (1556), w Piotrkowie (1557) i w Warszawie (1561) reprezentował P-a jego kanclerz Stanisław Narkuski.
Dużą aktywność przejawiał P. w ówczesnym życiu politycznym, współdziałając z protestantami, m. in z ich przywódcą Radziwiłłem «Czarnym», z którym mimo poprzednich zatargów potrafił dojść do porozumienia. Pozycja bpa wileńskiego stawiała P-a na czele «panów rady» W. Ks. Lit., toteż jego głosu nie zabrakło na sejmach litewskich, a także we wszystkich istotnych kwestiach politycznych. Na tym tle dochodziło do zatargów między P-em a kapitułą, m. in. w l. 1557 i 1559, która zarzucała biskupowi zaniedbanie spraw kościelnych, długie przebywanie poza diecezją oraz niezwracanie uwagi na postępy reformacji wśród możnowładców i szlachty. W lipcu i sierpniu 1556 w czasie poselstwa bpa rewalskiego Fryderyka von Ampten wraz z Radziwiłłem «Czarnym» i bpem żmudzkim Janem Domanowskim sprzeciwił się P. planom niektórych magnatów lit. namawiających króla do zbrojnej interwencji w Inflantach. Dn. 4 X 1562 udzielił w Wilnie ślubu królewnie Katarzynie Jagiellonce z księciem Finlandii Janem Wazą. P. popierał dążenia króla do zreformowania ustroju W. Ks. Lit. według wzorów koronnych. Złożył swój podpis pod wydanym w r. 1563 przywilejem Zygmunta Augusta, ustanawiającym zrównanie praw szlachty niekatolickiej z katolicką w W. Ks. Lit. Brał udział w pracach nad zmianą prawodawstwa lit., dwukrotnie: w r. 1568 z sejmu grodzieńskiego i w r. 1569 z sejmu lubelskiego, wyznaczano go do komisji, której celem było przyjęcie ostatecznej wersji II Statutu. W trakcie wojny z Moskwą w listopadzie 1562, wspólnie z Radziwiłłem «Czarnym», podjął próbę nawiązania kontaktów dyplomatycznych, wysyłając gońca do metropolity Makarego i bojarów z propozycją podjęcia rozmów na temat przedłużenia kończącego się rozejmu. Wraz z grupą czołowych panów lit. starania te ponawiał jesienią 1565. Niepowodzenia w wojnie z Iwanem IV skłoniły P-a do poparcia idei odnowienia unii Litwy z Koroną, lecz na zasadzie federacji, a nie inkorporacji. Problem ten rozpatrywano na sejmie wileńskim 1563 r., podczas którego P. został wyznaczony do delegacji uprawnionej do podjęcia rozmów na temat nowej unii. Wraz z Radziwiłłem «Czarnym» stał na czele poselstwa lit., które w grudniu 1563 zjechało na sejm kor. do Warszawy. Zabierał kilkakrotnie glos w czasie obrad, broniąc praw i zachowania odrębności państwowej W. Ks. Lit. Podobne stanowisko zajął na sejmie lit. w Brześciu w r. 1566; uważał, że wspólne sejmy zwoływane dla obioru władcy nie wykluczają dalszego istnienia odrębnego sejmu litewskiego oraz że «stara» unia wymaga jedynie egzekucji. Domagał się istnienia odrębnego senatu lit. i odrębnej koronacji wspólnego władcy na tron wielkoksiążęcy w Wilnie. Nie był obecny na wspólnym sejmie w Lublinie ze względu na chorobę. Akt unii lubelskiej 1 VII 1569 podpisał w imieniu P-a i opieczętował jego pełnomocnik i zarazem szwagier Augustyn Rotundus Mieleski, wójt wileński.
Po śmierci Zygmunta Augusta P. był jednym z czołowych senatorów lit., którzy podejmowali decyzje co do przyszłych losów W. Ks. Lit. i jego stanowiska na elekcji. W końcu września 1572 brał udział w zjeździe «panów rady» w Rudnikach. Nie poparł wówczas projektu części rady przeprowadzenia odrębnej elekcji carewicza Fiodora na tron lit. i nie podpisał listu skierowanego w tej sprawie do Moskwy. Zgodził się natomiast na zjeździe wileńskim odbywającym się w końcu grudnia t. r. na wysłanie oficjalnego posła do cara z projektem obrania carewicza Fiodora na tron królewski, lecz pod określonymi warunkami. Wkrótce potem dn. 30 I 1573 zwrócił się jednak do Mikołaja Radziwiłła «Rudego», woj. wileńskiego i kanclerza lit., z prośbą, aby ten odwołał Michała Haraburdę wysłanego z poselstwem do Moskwy. Pomimo więc wahań P. dotrzymał ustaleń unii lubelskiej, przeciwstawiając się poczynaniom tej części możnych lit., którzy dążyli do przywrócenia sytuacji sprzed r. 1569. W czasie drugiego bezkrólewia P. wziął udział 15 VIII 1575 w konwokacji wileńskiej. Podpisał wówczas postanowienia dotyczące obrony Inflant przed atakiem Iwana IV, a także listy przypowiednie dla administratora ziemi inflanckiej, kaszt. wileńskiego Jana Chodkiewicza. Dn. 16 XI t. r. przyjmował w Wilnie posła cesarza Maksymiliana II udającego się do Moskwy. Po rozdwojonej elekcji zajął stanowisko wyczekujące. Dn. 19 III 1576 pisał do Chodkiewicza: «kogo nam Pan Bóg naprzód królem i panem naszym dać będzie raczył…, temu ja czołem i wiernym poddanym być zawżdy będę gotów». Przybyłym w kwietniu do Wilna posłom od cesarza dał odpowiedź wymijającą, uzależniając swoją decyzję oraz ogłoszenie proklamacji o wyborze Maksymiliana od wyniku zjazdu Litwinów w Mścibowie. Uważał jednak wówczas, iż cesarz utracił już szanse na uzyskanie tronu polskiego przez swą opieszałość. W lipcu wziął udział w zjeździe w Warszawie i podpisał list do bojarów i w. ks. moskiewskiego z zawiadomieniem o objęciu rządów przez Stefana Batorego. Na synod prowincjonalny piotrkowski w r. 1577 nie pojechał; wysłał w swoim imieniu dziekana wileńskiego Jana Jarczewskiego.
W ostatnim dziesięcioleciu swych rządów biskupich P. znacznie większą uwagę niż poprzednio przywiązywał do spraw kościelnych. Postanowił bowiem wprowadzić w życie myśl założenia w Wilnie szkoły dla wychowywania młodzieży, aby tą drogą podnieść również wykształcenie kleru i przygotować go do podjęcia walki ze zwolennikami reformacji. Za radą Stanisława Hozjusza zwrócił swą uwagę na zakon jezuitów. Pierwsza wzmianka o planach założenia kolegium jezuickiego w Wilnie pochodzi z r. 1565. Początkowe starania przyniosły niepowodzenie. Po r. 1567 P. ponowił je, opierając się na doświadczeniach Hozjusza, który przed kilku laty założył kolegium w Braniewie. Korzystał przy tym z pomocy A. R. Mieleskiego i kapituły wileńskiej i aby postawić zakon przed faktem dokonanym, kupił 21 IX 1568 za 4 000 kop gr lit. od dworzanina królewskiego Mikołaja Jasieńskiego kamienicę z placem, położoną nieopodal dworu biskupiego. Dn. 20 VIII t. r. skierował listy do Hozjusza oraz do przebywającego w Braniewie prowincjała jezuitów L. Maggio z prośbą o przyjęcie proponowanej placówki. Mimo sprzeciwu generała zakonu, po interwencji byłego nuncjusza F. Commendoniego w Rzymie, prowincjał Maggio przysłał do Wilna we wrześniu 1569 kilku jezuitów z Braniewa na czele z wiceprowincjałem F. Sunnerem, by zdecydowali na miejscu. Istotne znaczenie odegrała też roztoczona przez P-a perspektywa pracy misyjnej nad nawróceniem Moskwy, Szwecji i Inflant. Uroczyste przyjęcie fundacji przez jezuitów nastąpiło 18 VII 1570. Dn. 25 VII t. r. P. skierował do wiernych list pasterski, w którym informował o założeniu szkoły jezuickiej w Wilnie, zapowiadał rozpoczęcie zajęć, zachęcał szlachtę do przysyłania swych synów. P. obdarował jezuitów znacznymi nadaniami, mianowicie przeznaczył na mieszkanie dla nich i uczniów trzy domy drewniane kupione za 240 kop gr lit., place i ogrody położone nad Wilią koło zamku, zapisał 2 000 kop gr lit. na majątku Szyrwinty z miasteczkiem i folwarkiem kupionym od Radziwiłłów i dobra Dworzyszcze (pow. lidzki), które miał w zastawie od Mikołaja Krzysztofa Radziwiłła «Sierotki». Za zgodą kapituły przeznaczył dla kolegium dobra Miedniki z siedmioma wsiami, należące do uposażenia biskupstwa wileńskiego, a za zgodą Zygmunta Augusta jako kolatora przekazał jezuitom w r. 1571 parafialny kościół Św. Jana Chrzciciela w Wilnie z dobrami Elnokumpie, Puzyryszki, Puchańce i Rudomina. Na urządzenie biblioteki oddał im wszystkie księgi po zmarłym Albinusie. Darzył jezuitów dużym zaufaniem, otaczał się nimi i ulegał coraz bardziej ich wpływom. Zmieniał także na ich korzyść poprzednie fundacje, bowiem 6 X 1574 kapituła ustąpiła P-owi zapisane jej przedtem dobra Borodzicze pod warunkiem, aby fundował na zawsze kaznodzieję oraz dwóch spowiedników przy katedrze, które to funkcje P. powierzył jezuitom. Dla kaznodziei, będącego jednocześnie altarystą Św. Krzyża jego fundacji, zapisał dodatkowo 28 X 1575 kamienicę w Wilnie. Pod wpływem jezuitów, a także ze względu na podeszły wiek, przyjął w r. 1574 za swego koadiutora, młodego i niedawno nawróconego na łono Kościoła rzymskokatolickiego Jerzego Radziwiłła, syna «Czarnego». Uzyskał przy okazji przekazanie dla jezuitów zastawnych dóbr Dworzyszcze na wieczność przez zainteresowanego nominacją brata koadiutora Mikołaja Krzysztofa «Sierotkę». Jezuici natomiast na tym fakcie opierali plan odciągnięcia od obozu reformacyjnego całej rodziny Radziwiłłów i znacznego ograniczenia wpływów protestanckich. Decyzja P-a zakończyła się o tyle sukcesem, iż usunięty został zbór z pałacu radziwiłłowskiego na Łukiszkach. Dzięki wsparciu jezuitów poczynania P-a stały się bardziej skuteczne, bowiem w marcu 1577 sparaliżował próbę zorganizowania protestanckiej szkoły średniej. Stefan Batory wydał następnie po interwencji P-a mandat zabraniający zakładania w Wilnie szkół oraz świątyń różnowierczych. Tymczasem rozwój kolegium postępował w szybkim tempie. Zorganizowane w r. 1570 jako szkoła średnia z pełnym programem humanistycznym, stopniowo poszerzało zakres wykładów o filozofię i logikę (1572), katedrę matematyki (1574), by wreszcie w r. 1578 rozpocząć wykłady z teologii i prawa kanonicznego. Szybka rozbudowa fundacji była świadomym dążeniem P-a, który wspierany przez swego wpływowego koadiutora Jerzego Radziwiłła przystąpił do starań o przekształcenie kolegium w szkołę wyższą. Stefan Batory przychylił się do starań biskupa i dn. 7 VII 1578 wystawił we Lwowie przywilej zrównujący Kolegium Wileńskie z Uniw. Krak. w prawach nadawania stopni naukowych z zakresu filozofii, teologii i sztuk wyzwolonych. W związku z tym P. 25 VIII t. r. wystawił akt fundacyjny Akad. Wil., potwierdzając wszystkie poprzednie nadania i przyłączając do nich ponadto dobra Żmujdki (pow. wiłkomierski) kupione wspólnie z Dominikiem Tyszkowskim oraz rezygnując na rzecz jezuitów z dwóch altarii przy kościele parafialnym w Mejszagole z ich uposażeniem. Dokumentem z 1 IV 1579 król zatwierdził fundację kolegium jezuickiego i Akad. Wil., co uzyskało także aprobatę sejmu 1585 r. Stosowną bullę papieską nadającą Akademii prawa uniwersytetu wystawił Grzegorz XIII w dn. 29 X 1579. P. dbał także o los uczącej się młodzieży. W r. 1575 nadał bowiem dla jezuitów połowę domu, by zorganizowali konwikt dla studentów pochodzących z ubogiej szlachty. Odrębnym przywilejem z dn. 9 V 1579 fundował bursę nazwaną na jego życzenie «Waleriańską», przeznaczoną na mieszkanie i wyżywienie ubogich studentów «cuiuscunque nationis illi fuerint». Na ten cel przeznaczył trzy domy w Wilnie. Fundował też i uposażył 17 X 1572 drewniany kościół pod wezwaniem Św. Trójcy ze szkółką parafialną w Szeszolach, dobrach należących do biskupstwa (woj. wileńskie), wraz z filialnym kościołem w Kiewklach. Przed śmiercią zapisał 2 500 zł na potrzeby katedry.
P. był jednym z najbogatszych panów litewskich chociaż większość dóbr użytkowanych przez niego należała do uposażenia biskupstwa wileńskiego bądź też innych beneficjów kościelnych. Wg popisu wojskowego w r. 1567 miał wystawić na wojnę poczet 100 jeźdźców i 50 pieszych żołnierzy. Przeważającą większość majątku prywatnego biskupa pochłonęły liczne fundacje. Resztę, głównie sumy pieniężne, odziedziczyła siostra Helena, zamężna za A. R. Mieleskim, oraz potomkowie drugiej siostry Hanny, kniaziowie Świrscy. Mężowi Hanny Aleksandrowi Marcinowiczowi Świrskiemu P. darował przed r. 1559 ogród w Wilnie.
W r. 1574 dedykował P-owi Andrzej Wolan, kalwinista, swe dzieło polemiczne «Vera et ortodoxa veteris ecclesiae sententia de sacramento corporis et sanguinis Christi” wydane w Łosku. Biskup zagroził klątwą wszystkim, którzy by czytali bądź kolportowali ten utwór. Z natychmiastową repliką przeciwko poglądom Wolana wystąpili: hiszpański jezuita F. Turrianus w utworze „De sanctissima eucharistia tractatus primus contra Volanum Polonum”, wydanym we Florencji w r. 1575 i Piotr Skarga w „Pro sacratissima eucharistia contra haeresim zuinglianam”, opublikowanym w r. 1576 w Wilnie. Oba dzieła dedykowane były również P-owi. Jemu poświęciło też swe utwory literackie lub panegiryczne wielu autorów, m. in. Piotr Rojzjusz – „Hendecasyllabi ad Valerianum, episcopum vilnensem” i „In stemma eiusdem”, Andrzej Trzecieski sylwę pt.: „Ad amplissimum virum Valerianum Dei gratia vilnensem episcopum…”, Andrzej Gostyński, Kazimierz Wijuk Kojałowicz i Kazimierz Woysznarowicz. P. zmarł 31 XII 1579. Pochowany został w katedrze wileńskiej w zbudowanym przez siebie grobowcu pod ołtarzem Św. Krzyża.
Akad. Wil. poświęciła P-owi z tej okazji „Epicedia in funebres exequias… D. Valeriani episcopi Vilnensis”. Kapituła zaś wystawiła mu popiersie marmurowe z tablicą nagrobną. (resztki tej tablicy z herbem Drzewica – i grobowca znaleziono w r. 1909 podczas prac prowadzonych przy naprawie posadzki kościelnej).
Fot. portretu P-a znajdującego się w pałacu arcybiskupim w Wilnie, w: Księga pamiątkowa ku uczczeniu 350 rocznicy założenia i 10 wskrzeszenia Uniwersytetu Wileńskiego, Wil. 1929; Inna fot. podobizny P-a w: Bieliński, Uniw. Wil., I; – Estreicher; PSB (Piekarski Hieronim); Przyałgowski, Żywoty bpów wil.; Szostkiewicz, Katalog bpów obrządku łac.; Boniecki, Poczet rodów; Kojałowicz, Compendium; Niesiecki; Hierarchia catholica medii aevi; Wolff, Kniaziowie lit.-rus., s. 511; tenże, Senatorowie W. Ks. Lit.; – Baliński M., Historia miasta Wilna, Wil. 1830–7, I–II; Barycz, Historia UJ; Baryczowa M., Augustyn Rotundus Mieleski, wójt wileński…, „Ateneum Wil.” R. 10: 1935 s. 89, 96, R. 11: 1936 s. 123–6; Bieliński, Uniw. Wil.; Budka W., Szymon Zaciusz pierwszy superintendent zborów litewskich, „Reform. w Pol.” R. 2: 1922; Fijałek J., Uchrześcijanienie Litwy przez Polskę…, w: Polska i Litwa w dziejowym stosunku, W. 1914 s. 243; Floria B., Wschodnia polityka magnatów litewskich w okresie pierwszego bezkrólewia, „Odr. i Reform. w Pol.” R. 20: 1975; Halecki O., Dzieje unii Jagiellońskiej, Kr. 1920 II; Jaroszewicz J., Obraz Litwy pod względem jej cywilizacji, Wil. 1845 III 87, 217–18; Jasnowski J., Mikołaj Czarny Radziwiłł, W. 1939; Kolankowski L., Zygmunt August wielki książę Litwy do roku 1548, Lw. 1913; Kosman M., Reformacja i kontrreformacja w W. Ks. Litewskim, Wr. 1973; Kurczewski J., Biskupstwo wileńskie, Wil. 1912; tenże, Kościół zamkowy, czyli katedra wileńska, Wil. 1908–1916; Lappo I. I., Litovskij statut 1588 goda, Kaunas 1936; tenże, Velikoe Knjažestvo Litovskoe vo vtoroj polovine XVI stoletija. Litevsko-russkij povet i ego sejmik, Jur’ev 1911; tenże, Velikoe Knjažestvo Litovskoe za vremja ot zaklučenija Ljublinskoj unii do smerti Stefana Batorija (1569–1586), S. Pet. 1901; Lebedys J., Mikalojus Daukša, Vil. 1963; Ljubavskij M., Litovsko russkij sejm, Moskva 1900; Piechnik L., Początki Akademii Wileńskiej, „Nasza Przeszłość” T. 40: 1973; Pietkiewicz K., Kieżgajłowie i ich latyfundium do poł. XVI wieku, P. 1982 s. 58, 121–2; Pociecha W., Królowa Bona, P. 1958 III; Sawicki J., Concilia Poloniae, W. 1948–9 II–III; Szulc W., Nieznany list bpa Waleriana Protasewicza do papieża Grzegorza XIII w sprawie erekcji Uniwersytetu Wileńskiego, „Ateneum Wil.” R. 13: 1938 s. 270–1; Tazbir J., Piotr Skarga, W. 1978; Wołonczewski M., Biskupstwo żmujdzkie, Kr. 1898 s. 38; Wysłouch S., Rozwój granic i terytorium powiatu kobryńskiego do połowy XVI wieku, „Ateneum Wil.” R. 4: 1929 s. 392–6; Zahorski W., Katedra wileńska, Wil. 1904; – Academia et Universitet Vilnensis Societatis Jesu. Privilegiis, Constitutionibus, Decretis… A. D. 1738, Wyd. S. z Burzyna Burzyński; Acta Hist., XI; Akta Unii; Akty Vil. Archeogr. Kom., XX 14–25, XXV 1–8; Archeografičeskij Sbornik Dokumentov, I 150, III 13, 26–9, IV 20–2, XI 3; Elementa ad Fontium Editiones, I, XL, XLIV; Hosii epistolae, II, oraz III (Studia Warmińskie, Olsztyn 1980 XVII), VI (tamże, 1978 XV); Kojałowicz W. A., Miscellanea rerum ad statum ecclesiasticarum in M. D. L. pertinentia, Vilnae 1650 s. 78–9, 102, 113–14, 117; Listy Ks. Piotra Skargi T. J. z lat 1566–1610, Wyd. J. Sygański, Kr. 1912; Materiały do historii ustawodawstwa synodalnego, Wyd. B. Ulanowski, Arch. Kom. Prawn., Kr. 1895 I; Mon. Pol. Vat., IV; Naramowski A. J., Facies rerum Sarmaticarum in facie Regni Poloniae, Magnique Ducatus Lituaniae…, Vil. 1726 II 357–9, 477–8; Opisanie rukopisnogo otdelenia Vilenskoj Publičnoj Biblioteki, Vil. 1895–1906 I 10, 28, II 22, III 34, V 7; Petri Royzii Maurei Carmina, Wyd. B. Kruczkiewicz, Cracoviae 1900 I 173, II 145–7; Petri Royzii Maurei Chiliastichon, Cracoviae 1557; Rachunki dworu królewskiego 1544–1567, Wyd. A. Chmiel, Kr. 1911 I; Relationes status dioecesium in M. D. Lithuaniae, Romae 1971–8 I–II; Revizija pušč i perechodov zvierinych v byvšem Velikom Knjažestve Litovskom 1559 goda, Vil. 1867; Russkaja Istoričeskaja Biblioteka, Petrograd 1915 XXXIII kol. 439 i 526; Sacchino F., Historiae Societatis Jesu pars tertia, Romae 1649; Script. Rer. Pol., VIII (Arch. domu Radziwiłłów); Starowolski, Monumenta Sarmatarum; Tomasza Święckiego historyczne pamiątki, Wyd. J. Bartoszewicz, W. 1858 I 260–1; Vet. Mon. Pol.; Vol. leg., II 30, 100; Votum Waleriana bpa wileńskiego nad unią Korony z Litwą, „Dzien. Warsz.” R. 5: 1826 s. 160–9; Woysznarowicz K., Luna III. ac Rev. D. Valeriani Suszkowski olim Episcopi vilnensis almae Academiae fundatoris, Vil. 1640; Zbiór praw i przywilejów m. Stołecznemu W. X. L. Wilnowi nadanych, Wyd. P. Dubiński, Wil. 1788 s. 83, 88–9, 110, 114, 120, 122; – AGAD: Arch. Radziwiłłów, Dz. V nr 12 413a, Metryka Lit. 203 ks. 25 s. 7, 68, 125; Arch. UJ: Piechnik L., Początki Akademii Wileńskiej, (mszp.); B. Czart.: rkp. 1352 s. 253 (Herbarz litewski Wojciecha Kojałowicza z r. 1658), rkp. 2094 s. 145, 148, 154, 182, Dep. Muz. Narod. w Kr. nr 1025/1.
Henryk Lulewicz