Serwatowski Walerian, krypt.: Ks. S, Ks. W.S., K… W… S…, X. W. S. (1810–1891). ksiądz, wykładowca seminarium duchownego w Tarnowie, proboszcz parafii Wszystkich Świętych w Krakowie, pisarz religijny. Ur. w Budzanowie (pow. czortkowski), był synem Stanisława i Karoliny Tarnowskiej, bratem Jana (ur. 1817), powstańca 1846 r., więzionego w r. 1848.
S. uczył się w Tarnopolu, po ukończeniu gimnazjum zapisał się w r. 1830 na Wydz. Teologiczny Uniw. Lwow. W r. 1834 otrzymał święcenia kapłańskie i został wikarym w Czerniowcach na Bukowinie. W r. 1837/38 uzupełniał studia teologiczne na uniwersytecie w Wiedniu. W r. 1838 został wykładowcą Nowego Testamentu w seminarium duchownym w Tarnowie. Szybko dał się poznać jako autor prac z zakresu biblistyki i filozofii. Już w r. 1842 polemizował w sprawie pierwotnego upadku człowieka z Bronisławem Trentowskim („Przyjaciel Ludu” R. 8 nr 52). Opublikował komentarze do Ewangelii i Dziejów Apostolskich Wykład Pisma Świętego Nowego Zakonu (Wiedeń 1844–6 I–V). O poczytności tego dzieła świadczyło wznowienie go w Warszawie w r. 1860 i w Krakowie w l. 1870, 1871; przedstawiało ono dzieje apostolskie w sposób żywy, przystępny i dostosowany do potrzeb duszpasterskich i kaznodziejskich.
W r. 1844 po wygłoszeniu patriotycznej mowy na pogrzebie gen. Eustachego Sanguszki został S. ostro skrytykowany przez star. tarnowskiego Józefa Breinla. W czasie rabacji wykazał się odwagą; dn. 19 II 1846 przemówił do chłopów, wiozących zabitych powstańców, przypominając o Bożych przykazaniach «nie zabijaj, nie kradnij». Breinl natychmiast kazał go aresztować, a do bpa tarnowskiego Józefa Grzegorza Wojtarowicza przesłał pismo obwiniające S-ego o podburzanie przeciw rządowi. S. został internowany w klasztorze Bernardynów, w którym zresztą mieszkał. Równocześnie władze kościelne zabroniły mu uczyć i obłożyły interdyktem (usunięciem od odprawiania nabożeństw i udzielania sakramentów). Po trzech miesiącach aresztu domowego śledztwo umorzono i przeniesiono S-ego do Tuchowa na wikarego. W tym okresie opracował Leitfaden zur Belehrung der katholischen Kirche zurücktretenden Nichtuniten (Wien 1847). Wkrótce nakazano mu wyjechać do Linzu w Górnej Austrii, gdzie miał przebywać pod dozorem byłego bpa tarnowskiego Jerzego Tomasza Zieglera. S. nie wykonał tego polecenia, wyjechał w Poznańskie i znalazł schronienie u gen. Dezyderego Chłapowskiego w Turwi. Po ogłoszeniu amnestii wrócił do Galicji w r. 1848 już nie do seminarium duchownego w Tarnowie, lecz do Nowego Sącza jako wikary. Był także katechetą w tamtejszym gimnazjum. Włączył się do ruchu patriotycznego, został wiceprezesem Rady Narodowej w Nowym Sączu, starał się uświadamiać społeczeństwo i przygotowywać do wyborów. Opublikował wówczas Głos kapłana do ludu Chrystusowego (Tarnów 1848).
Po upadku Wiosny Ludów S. został aresztowany 15 V 1849. Tym razem za pretekst posłużył grzecznościowy list do S-ego od gen. Henryka Dembińskiego, z którym zetknął się w majątku Chłapowskiego. Przewieziony został do Krakowa i uwięziony na Wawelu. Zwolniony w październiku 1849 przebywał krótko w klasztorze Reformatów w Wieliczce, a następnie u Sanguszków w Gumniskach. Dopiero w marcu 1850 otrzymał wikariat w Zebrzydowicach koło Kalwarii. Został wówczas zwolniony z przynależności do diec. lwowskiej i od 1 I 1851 zamieszkał w Krakowie. Zyskał tu opinię inicjatora odnowy w zakresie biblistyki, chociaż jego zainteresowania były znacznie szersze. M. in. napisał dwa artykuły o Cyganach, ich pochodzeniu i języku („Przegl. Pozn.” T. 13: 1851 oraz „Kalendarz Ungra” na r. 1853). Z zakresu literatury religijnej ogłosił: Modlitwy i westchnienia dla chorych (Kr. 1851), Modlitwy i obchody kalwaryjskie (Kr. 1851), Obrzędy Wielkiej Soboty z odpowiednimi rozmyślaniami (Kr. 1851). Od r. 1852 był mansjonarzem w kościele Najśw. Marii Panny w Krakowie, zyskał sobie opinię znakomitego kaznodziei. W związku ze sprawowaniem tej funkcji wydał ,,Zbiór modlitw i pieśni używanych przez Bractwo Najświętszego Odkupiciela Ukrzyżowanego przy kościele archiprez. NMP w Krakowie z dawniejszych tegoż bractwa ksiąg złożony” (Kr. 1852). W t. r. opublikował Pierworys systematu filozofii ze stanowiska chrześcijańskiego pojęty (Kr.), dowodząc w nim wyższości «filozofii chrześcijańskiej nad filozofią czysto rozumową» czyli «pogańską»; dał tu także wykład filozofii historii jako dziejów religijnej «naprawy rodu ludzkiego». Krytyka (Aleksander Tyszyński w „Bibliotece Warszawskiej” 1855 t. 1) oceniła z uznaniem wiedzę autora i jego «żywe pióro».
W r. 1852 został S. wybrany na członka czynnego Tow. Naukowego Krakowskiego (TNK), ogłosił na łamach „Rocznika TNK” artykuł Pogląd na dzieje rodu ludzkiego ze stanowiska chrześcijańskiego (T. 22: 1852, odb.). Wygłosił także kilka odczytów na posiedzeniach TNK zarówno o tematyce biblijnej, jak i historycznej. W r. 1855 został sekretarzem TNK. Był w l. 1856–72 jednym z najbardziej aktywnych członków Oddziału Archeologicznego i Sztuk Pięknych TNK, działał wraz z Józefem Głębockim w powołanej przez ten Oddział Komisji, która miała sporządzić listę darów ofiarowanych TNK. Sam podarował swe książki i rękopisy dla TNK. W r. 1859 został członkiem rzeczywistym Komisji Archeologicznej Wileńskiej, z którą TNK utrzymywało ścisłe kontakty. W r. 1860 ponownie wybrany był na sekretarza TNK. W r. 1861 powierzono mu prace porządkowe i opiekę nad archiwum TNK. Opracował Rękopisy TN systematycznie zebrane (Kr. 1869), opisał Koleje budowy domu TNK (Kr. 1862), zredagował ulotkę informacyjną o TNK (Kr. 1865).
Równocześnie S. pracował nad dalszymi komentarzami do listów św. Pawła, które opublikował w l. 1851–6. Jego dążeniem było unowocześnienie tradycyjnego polskiego przekładu Biblii. Część swoich komentarzy, szkiców i artykułów polemicznych ogłosił w l. 1857–62 na łamach „Pamiętnika Religijno-Moralnego” (T. 32–3, S. 2 T. 1–10), m. in. Listy otwarte do pani Eleonory Ziemięckiej z powodu dzieła „Zarysy filozofii katolickiej”; redakcja przedstawiała go wówczas czytelnikom jako «znakomitego uczonego». W r. 1856 wydał (wspólnie z ks. Zygmuntem Golianem i Walerym Wielogłowskim) Kalendarz dla rodzin katolickich na rok 1856 (Kr.), w r. 1860 – Nauki parafialne dogmatyczne dla ludu wiejskiego (W.), cenione jako «jasny i popularny wykład zasad wiary» (Józef S. Pelczar). Współpracował także z „Czasem”, poznańską „Wartą” i „Gazetą Kościelną” oraz z krakowską „Niewiastą”. W tym ostatnim piśmie zamieścił artykuł pt. Niewiasta w obowiązkach religijnych (1860 nr 1), wyjaśniając tu różnice między pobożnością a dewocją. Artykuł S-ego wywołał wielkie poruszenie i przysporzył mu wielu wrogów, m. in. został potępiony przez ks. Goliana, który w katedrze wawelskiej nawoływał do bojkotu nowego pisma. S. nadal pisał do „Niewiasty” o zagadnieniach moralnych, wychowywaniu dzieci oraz problemach historyczno-obyczajowych. Zdaniem Karola Estreichera („Tyg. Ilustr.” 1861 nr 70) artykuły S-ego, «nacechowane prawdą i doświadczeniem [były] ozdobą pisma». Z czasem początkowo ścisła i owocna współpraca zaczęła się rozluźniać, a w r. 1861 uległa całkowitemu zerwaniu.
W r. 1860 ks. Golian zredagował „Adres katolików krakowskich” do papieża Piusa IX zapewniający o przywiązaniu Polaków do Stolicy Apostolskiej i opowiadający się za świecką władzą papieża. S. zareagował natychmiast i w broszurze pt. Obrona prawdy przyjaciołom poświęcona (Kr. 1860) ostro zaatakował postulat o władzy świeckiej papieża. Wywołało to falę protestów w środowisku ultramontańskim, a sam ks. Golian napisał „List do Przeglądu Powszechnego Lwowskiego w sprawie księdza Serwatowskiego” (Kr. 1861 nr 2, odb.); z kolei S-ego zdecydowanie bronił „Dziennik Literacki” (1861 nr 1), publikując obszerne fragmenty z jego broszury. Zaostrzającą się walkę zakończyła dopiero interwencja nuncjusza papieskiego w Wiedniu L. Altieriego. S. został usunięty ze stanowisk mansjonarza i kaznodziei kościoła Najśw. Marii Panny. Początkowo był katechetą w szkole na Białym Prądniku, po kilku miesiącach w r. 1861 został wikarym przy kościele św. Krzyża.
We wrześniu 1861 S. przewodniczył wieczornym śpiewom pod obrazem Matki Boskiej w Bramie Floriańskiej, mającym patriotyczny charakter. W r. 1863 został administratorem, a w r. 1864 proboszczem i dziekanem kolegiaty parafii Wszystkich Świętych mającej wówczas siedzibę w kościele Apostołów Piotra i Pawła. Nadal pisał dużo, zwłaszcza dla młodzieży i dzieci, wydawał katechizmy, kalendarze i książki do nabożeństwa. Popularnością cieszyły się zwłaszcza Dzieje Starego i Nowego Testamentu krótko zebrane dla dzieci (Kr. 1861, 17 wydań do r. 1897). W l. 1865–9 redagował ,,Krzyż. Pismo czasowe, religijne, katolickie zawierające wykłady ewangelii niedzielnych, świątecznych” (Kr.). Publikował w nim S. głównie własne artykuły. Duże uznanie zyskała rozprawa S-ego Katechizm i schizma w ogólnym do siebie stosunku (Kr. 1866). W poglądach często jednak skrajny, wdał się znów S. w polemikę. Po ogłoszeniu na Soborze Watykańskim I w r. 1870 dogmatu o nieomylności papieskiej rozpoczęła się w Krakowie walka między zwolennikami (którym przewodził ks. Golian), a przeciwnikami tego dogmatu. Katolicy krakowscy popierający dogmat zbierali podpisy na adresie umieszczonym na drzwiach kościoła Najśw. Marii Panny. S. podpisał adres, ale umieścił na nim uwagę, że nie można rozciągać nieomylności na sprawy świeckie. Oburzony tym bp Antoni Gałecki natychmiast zawiesił S-ego w wykonywaniu obowiązków duszpasterskich. S. musiał się tłumaczyć i w konsystorzu i w prasie, że występował tylko przeciw rozciągnięciu nieomylności papieskiej na sprawy polityczne.
Popularność S-ego jako pisarza religijnego, kaznodziei i polemisty spowodowała, że odegrał on także rolę w życiu społecznym miasta. Dn. 29 I 1867 wszedł w skład komitetu przedwyborczego do Sejmu Krajowego. Od r. 1868 był tzw. dozorcą szkół ludowych w okręgu miejskim. W r. 1869 współdziałał przy zakładaniu «Komitetu Opiekuńczego dla neofitek w Krakowie» powiązanego ze zgromadzeniem ss. wizytek. Od t. r. był członkiem Tow. Gospodarczo-Rolniczego. W r. 1870 S. był jednym z inicjatorów utworzonego w Krakowie Komitetu Opieki Wdów, Sierot i Kalek z 1863/64. W l. 1875–81 wchodził w skład Rady Miejskiej, należał tu do sekcji IV, która zajmowała się sprawami szkolnymi, wyznaniowymi, fundacyjnymi i szpitalnymi. Dn. 23 XII 1872 został członkiem nadzwycz. AU, od r. 1873 wchodził w skład Komisji Filozoficznej i Archeologicznej. Równocześnie obejmował S. coraz wyższe stanowiska w hierarchii kościelnej. Pełnił obowiązki sędziego diecezjalnego w sprawach karnych, radcy a następnie wiceprezesa sądu biskupiego I instancji dla spraw małżeńskich, od r. 1868 cenzora książek religijnych. Był kanonikiem honorowym lubelskim i konsyliarzem honorowym konsystorza, od r. 1867 dziekanem II dziekanatu krakowskiego. Od r. 1871 pełnił obowiązki dyrektora prywatnej szkoły żeńskiej przy klasztorze ss. prezentek.
W r. 1878 znów wywołał S. namiętną polemikę, która przysporzyła mu wiele kłopotów. Wiceprezydent Krakowa i poseł do parlamentu Ferdynand Weigel na posiedzeniu Izby w Wiedniu w imieniu Koła Polskiego domagał się odwołania bpa Gałeckiego i przeniesienia go na emeryturę. Wystąpienie to spotkało się z ostrą odprawą S-ego. W swej broszurze Kulturkampf w Krakowie (Kr. 1878), broniąc biskupa, posunął się tak daleko, że porównał wiceprezydenta do Bismarcka. Przeciw S-emu wystąpił anonimowy autor ukrywający się pod krypt. A. K., w „Odpowiedzi na broszurkę Kulturkampf w Krakowie” (Kr. 1878). Krytykując niestosowną formę i obraźliwy język, wyraźnie sugerował, iż to z polecenia Gałeckiego S. wystąpił tak gwałtownie. W wierszu rozpowszechnianym wówczas w Krakowie wyraźnie pisano: S-ego «użył Gałecki za nędzne narzędzie, by go mył z błota, błotem bryzgał posła» (anonimowy wiersz „Na Serwatowskiego”, w: B. Jag., rkp. 7968). Ponadto liczni zwolennicy wiceprezydenta mocno krytykowali S-ego w prasie. Weigel zażądał naprzód odwołania pomówień, a gdy to nie nastąpiło, oskarżył S-ego o «występek obrazy honoru» i podał do sądu. W dn. 16 i 17 X 1878 odbyła się rozprawa, na której obrońca S-ego Józef Madejski utrzymywał, że była to tylko obrona biskupa, a nie obraza Weigla. Sąd uznał S-ego winnym i skazał na zapłacenie grzywny 150 złr. („Czas” 1878 nr 240). S. złożył odwołanie, ale zanim sprawa wróciła na wokandę, Gałecki został przeniesiony na emeryturę, a biskupstwo objął Albin Dunajewski.
Do końca życia sprawował S. funkcję proboszcza i katechety. Przez współczesnych był ceniony wysoko jako biblista; jeszcze w r. 1948 P. Stach uważał, że jego prace z tego zakresu zachowały praktyczne znaczenie. S. zmarł 22 III 1891 w Krakowie, pochowany został na cmentarzu Rakowickim. W kościele Apostołów Piotra i Pawła znajduje się jego epitafium w stylu barokowym, z miejscem na medalion, który zaginął.

Fot. w B. PAN w Kr.: rkp. 6624 k. 70; Estreicher w. XIX; Bibliogr. filozofii pol., II, III; Bibliogr. historii Pol. XIX w., II cz. 2 vol. 2, 3; Suligowski, Bibliogr. Prawnicza: Polskie czasopisma religijno-społeczne w XIX wieku, W.–L. 1988; Enc. Kośc., XXV; Enc. Org.; Podr. Enc. Kośc., XXXV; Bar, Słown. pseudonimów; Filozof. w Pol. Słown.; Słown. Pol. Teologów Katol., IV (bibliogr.); Żychliński, XXV 99, XXVI 103; Nieciowa, Członkowie AU oraz PAU; Katalog zabytków sztuki w Pol., IV cz. 3 (Kościoły i klasztory śródmieścia) t. 2; – Bartoszewicz L., Dzieje Galicji, jej stan przed wojną i „wyodrębienie”, W. 1917 s. 92; Demel J., Stosunki gospodarcze i społeczne Krakowa w l. 1853–1866, Wr.–Kr. 1958; Dobrzanowski S., Biskup Antoni Gałecki wikariusz apostolski krakowski, w: Studia z historii kościoła w Polsce, W. 1972 I 50–1, 91–2; Dutkowa R., Polityka szkolna w Galicji między autonomią a centralizmem (1861–1875), Kr. 1995; Ficowski J., Cyganie polscy, W. 1953 s. 22; Fras Z., Tow. Opieki Narodowej (1870–1874), „Ze skarbca kultury” R. 48: 1989 s. 156; Gabryl F., Polska filozofia religijna w wieku XIX, W. 1914 II 131–4; Grodziska-Ożóg K., Cmentarz Rakowicki w Krakowie, Kr. 1983; Jaskuła R., Czasopismo „Niewiasta” (1860–1963), „Roczn. Hist. Czasopism. Pol.” T. 12: 1973 z. 1 s. 461, 479; Kieniewicz S., Ruch chłopski w Galicji w 1846 roku, Wr. 1951; Kras J., Życie umysłowe Krakowa w latach 1848–1870, Kr. 1977; Kumor B., Ustrój i organizacja kościoła polskiego w okresie niewoli narodowej 1972–1918, Kr. 1980; Lechicki C., Krakowski „Kraj” (1869–1974), Wr. 1975; Ludwikowski R. R., Ultramontanizm galicyjski – rozwój ruchu i główne założenia doktryny, „Arch. Hist. Filoz. i Myśli Społ.” T. 26: 1980 s. 105; Motty M., Listy Wojtusia z Zawad, W. 1983; Nowak A., Działalność pisarska księży profesorów seminarium duchownego w Tarnowie, „Currenda” R. 118: 1968 s. 151–2; Ostaszewski-Barański K., Krwawy rok. Opowiadania historyczne, Złoczów [1868] s. 51–2; Pelczar J., Zarys dziejów kaznodziejstwa w Polsce, Kr. 1917; Schnaydrowa B., Ofiarodawcy Tow. Naukowego Krakowskiego, „Roczn. B. PAN w Kr.” R. 21: 1975; Schnür-Pepłowski S., Krwawa karta, Lw. 1896 s. 78 9; Stach P., Krótki życiorys i działalność ks. W. Serwatowskiego na polu biblijnym, „Polonia Sacra” R. 1: 1948 s. 323–7; Stachowiak L., Rozwój nauk biblijnych w XIX i początkach XX w., w: Dzieje teologii katol., III cz. 1; Struve H., Historia logiki jako teorii poznania w Polsce, W. 1911 (błędna informacja, że S. był profesorem UJ); Szornel B., Z prac Tow. Naukowego Krakowskiego, „Roczn. B. PAN w Kr.” R. 25: 1980; Urban W., Ostatni etap dziejów kościoła w Polsce przed nowym tysiącleciem (1815–1965), Romae 1966; Zdrada J., Wybory do galicyjskiego sejmu krajowego w 1867 r., „Roczn. B. PAN w Kr.” R. 9: 1963; Zyga A., Krakowskie czasopisma literackie drugiej połowy XIX wieku (1860 1895), Kr. 1983; – Dziennik rozporządzeń dla stoł. król. m. Krakowa, R. 1880 s. 45; Elenchus venerabilis cleri […] dioeceseos Cracoviensis, 1849–90; Estreicherówna M., Życie towarzyskie i obyczajowe Krakowa w latach 1848–1863, Kr. 1968; Golian Z., Adres katolików krakowskich i skarżąca go protestacja, Kr. 1861; Kapitan i dwie panny. Krakowskie pamiętniki z XIX wieku, Kr. 1980; [Mochnacki J.], Obrona w sprawie karnej p. dra Ferdynanda Weigla przeciw ks. Walerianowi Serwatowskiemu o występek obrazy czci..., Kr. 1878; Pamiętnik piętnastoletniej działalności AU w Krakowie, Kr. 1899 II 134; Pelczar S., Wybór pism, „Nasza Przeszłość” T. 29: 1968; Rok 1846 w Galicji, W. 1958; Szematyzmy Król. Galicji, 1849–90; Tyrowicz M., Archiwum osobiste ks. Albina Dunajewskiego z lat 1849–1894, „Nasza Przeszłość” T. 13: 1947 s. 225; Z listów Franciszka Wężyka, „Roczn. B. PAN w Kr.” R. 13: 1967; – „Czas” 1891 nr 68, 70; Kalendarz J. Czecha, 1892 s. 90; „Przegl. Kośc.” R. 13: 1891 s. 375–6; „Roczn. AU” 1890 [1891] s. 43; – AP w Kr.: I. T. 1137 nr 33, Spis ludności z r. 1880, Dz. I poz. 139; Arch. Kurii Metropolitalnej w Kr.: Pers. A. 735; Arch. PAN w Kr.: TNK 3, k. 146; B. Jag.: rkp. 4891, 5099, 6091, 7968; B. Ossol.: rkp. 2758 II, 12151 II; B. PAN w Kr.: rkp. 2159 t. 17, 6040 t. 2, 7, 1830, 1850, 6624, 7154; – Mater. Red. PSB: Materiały dostarczone przez Jana Serwatowskiego z W.
Irena Homola-Skąpska