Sikorski Walerian, pseud. Grunczewski (1876–1940), oficer WP, współorganizator wychowania fizycznego w Polsce. Ur. 18 XI w Budkach Nieznanowskich (pow. Kamionka Strumiłowa), był synem Leona, dzierżawcy, z zawodu leśnika, i Teofili z Pieradzkich.
S. ukończył 4 klasy gimnazjalne we Lwowie. Pracował w Straży Skarbowej. Od r. 1896 uczęszczał do seminarium nauczycielskiego męskiego we Lwowie, które ukończył w lipcu 1897. Pod pseud. Grunczewski należał do Tow. Gimnastycznego «Sokół» w Gródku Jagiellońskim i we Lwowie. Odbył jednoroczną służbę wojskową w armii austro-węgierskiej w Tyrolu, ukończył szkołę oficerską. W l. 1898–1910 pracował w szkołach ludowych w Hucie Pieniackiej i Brodach w charakterze m. in. nauczyciela tymczasowego, nauczyciela pomocniczego, nauczyciela pospolitego. W lutym 1902 złożył egzamin na nauczyciela szkół ludowych pospolitych, a w marcu 1906 – na nauczyciela szkół wydziałowych. Był członkiem sekcji Drużyn Bartoszowych Tow. «Młodzież Polska» w Brodach w r. 1908. W l. 1908–9 odbył jednoroczny kurs w Królewskim Centralnym Instytucie Gimnastycznym w Sztokholmie oraz sześciotygodniowy kurs gier dla nauczycieli w Näs (Szwecja). Pobyt w Szwecji przekonał go do systemu gimnastyki szwedzkiej, którego stał się zwolennikiem i propagatorem. W r. 1911 przeniósł się do Lwowa, gdzie objął posadę nauczyciela w męskiej szkole wydziałowej. W l. 1911–12 był instruktorem w Drużynach Strzeleckich we Lwowie. Należał do organizatorów harcerstwa polskiego i w l. 1913–14 był komendantem IX Drużyny Harcerskiej we Lwowie. Od r. 1912 był także członkiem Komisji egzaminacyjnej dla nauczycieli szkół ludowych we Lwowie. Od r. 1914 był S. również zastępcą nauczyciela w seminarium nauczycielskim we Lwowie. W tym okresie ogłosił drukiem m. in. książki: System Linga w zarysie (Lw. 1912) oraz razem z H. Czechowiczówną Gry i zabawy ruchowe (Lw. 1914). W r. 1911 wziął udział w Międzynarodowym Kongresie Wychowania Fizycznego w Odense w Danii, w r. 1912 w Wiedniu, i w r. 1913 w Paryżu.
W czasie pierwszej wojny światowej służył od sierpnia 1914 (w stopniu podporucznika) do marca 1915 w austriackim 35. pp pospolitego ruszenia jako zastępca dowódcy kompanii. W marcu 1915 (wg niektórych źródeł: w sierpniu) dostał się do niewoli rosyjskiej, z której wydostał się w marcu 1918. Następnie służył w armii austro-węgierskiej w jednostkach pozafrontowych. Należał do Polskiej Organizacji Wojskowej. W r. 1918 awansował na porucznika.
S. brał udział w obronie Lwowa od 2 XI 1918 jako dowódca Odcinka Podzamcze, którym dowodził aż do oswobodzenia miasta przez WP. Jego relacja pt. Odcinek Podzamcze ukazała się w pracy zbiorowej pt. „Obrona Lwowa 1–22 listopada 1918” (Lw. 1936 II). W dn. 22 XI t.r. S. został przydzielony jako dowódca I Baonu do 39. pp. W styczniu 1920 mianowano go dowódcą wojskowego kursu gimnastyki i sportu we Lwowie, następnie został przeniesiony do Min. Spraw Wojskowych (MSWojsk.) w Warszawie, a z kolei do Poznania. Organizował tam kursy instruktorskie dla oficerów jednostek wielkopolskich. Opracował „Regulamin Wychowania Fizycznego w Wojsku Polskim”. Po uregulowaniu swojego stosunku do WP (S. formalnie został przyjęty do WP w czerwcu 1920) i zweryfikowaniu go w stopniu kapitana, S. został w lutym 1921 mianowany dowódcą Centralnej Wojskowej Szkoły Gimnastyki i Sportu w Poznaniu, awansowany do stopnia majora. Równocześnie prowadził jako pracownik kontraktowy wykłady z systematyki i metodyki wychowania fizycznego oraz kierował zajęciami praktycznymi w Studium Wychowania Fizycznego Uniw. Pozn., na co MSWojsk. wyraziło formalnie zgodę dopiero w czerwcu 1925. W lipcu 1921 złożył maturę gimnazjalną przed Komisją dla Egzaminów Dojrzałości Uniw. Pozn. W l. 1920–1 pełnił funkcje naczelnika Wielkopolskiej Chorągwi Harcerskiej (Męskiej). W r. 1923 miał już stopień podpułkownika. Jego pułkiem macierzystym był 58. pp. Od r. 1926 S. był przez 3 lata naczelnym wizytatorem wychowania fizycznego Min. WRiOP, równocześnie prowadząc zajęcia na Uniw. Pozn. Od września 1929 aż do wybuchu drugiej wojny światowej pracował jako wizytator wychowania fizycznego w Kuratorium Okręgu Szkolnego Poznańskiego. W r. 1924 zaznajomił się z francuskimi systemami gimnastyki w szkole wojskowej w Joinville le Pont we Francji. W r. 1930 wziął udział w zjazdach gimnastycznych w Göteborgu i w Sztokholmie, a w r. 1935 wygłosił dwa referaty na Kongresie Wychowania Fizycznego w Brukseli. S. był stałym członkiem Naukowej Rady Wychowania Fizycznego powołanej w r. 1927 przez prezesa Rady Ministrów. Należał do współtwórców programu i norm Państwowej Odznaki Sportowej. Ponadto był współzałożycielem i sekretarzem miesięcznika „Wychowanie Fizyczne”, a w l. 1930–1 jego redaktorem naczelnym. W tym czasie opublikował m. in.: Gimnastyka cz. I–II (wyd. 2, Lw. 1931), Gry i zabawy ruchowe dziatwy szkolnej (wyd. 3, P. 1929), Kwadrant – palant – piłka latająca – piłka koszykowa (P. [b.r.w.]). W r. 1939 na imprezie gimnastycznej, tzw. lingiadzie, w Sztokholmie został wybrany do zarządu Fédération Internationale de Gymnastique Ling oraz odznaczony przez króla Szwecji Gustawa V Adolfa Orderem Wazów II kl.
Po wybuchu drugiej wojny światowej, w pierwszych dniach września 1939 r., S. organizował ewakuację poznańskiego Urzędu Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego. Kierował nią aż do Przemyśla. Z końcem września t. r. dostał się w okolicach Lwowa do niewoli Armii Czerwonej. Był internowany przez władze sowieckie w obozie w Starobielsku, skąd został przewieziony do Charkowa i tam wiosną 1940 zastrzelony przez NKWD. Był odznaczony Orderem Virtuti Militari V kl., Krzyżem Walecznych, Złotym Krzyżem Zasługi, Krzyżem Niepodległości i wspomnianym orderem szwedzkim.
Z małżeństwa z Amelią ze Starków miał S. pięcioro dzieci: Zbigniewa (1907–1939), lekkoatletę, poległego pod Kutnem, Stanisława (ur. 1909), uczestnika kampanii wrześniowej w stopniu porucznika, potem zamieszkałego w Anglii, Janinę (ur. 1911) Sikorską-Tomaszewską, docenta Akad. Med. w Poznaniu, Jana (1914–1944) i Irenę (1916–1944), którzy zginęli w powstaniu warszawskim.
Lipiński W., Humanistyczna encyklopedia sportu. W. 1987; Mała Encyklopedia Sportu, W. 1987 II 88, 398 (fot.); Łoza, Czy wiesz, kto to jest?; Wpol. Słown. Biogr.; Zając S., Pokój wam. Ocalić od zapomnienia, Kr. 1994 (fot.); Dziennik Personalny MSWojsk., W. 1920 nr 25 s. 560, 1922 nr 13 (zał. do Dzien. Personalnego); Lista starszeństwa oficerów zawodowych s. 25), 1924 nr 102, s. 563, 1925 nr 91 s. 499; Rocznik oficerski, W. 1923, 1924, 1928; Katyń. Lista ofiar i zaginionych jeńców obozów Kozielsk, Ostaszków, Starobielsk, W. 1989; Tucholski J., Mord w Katyniu, Kozielsk, Ostaszków, Starobielsk, Lista ofiar, W. 1991 s. 485–6; Woźniewski Z., Polski almanach medyczny na rok 1956, W. 1957 (dot. córki Janiny); – Błażejewski W., Historia harcerstwa polskiego, W. 1935; 40 lat od Katedry Wychowania Fizycznego UP do Wyższej Szkoły Wychowania Fizycznego w Poznaniu, P. 1959 s. 25, 32, 36, 41–2, 61–6 (fot.); Drużyny Bartoszowe 1908–1914, Lw. 1939 s. 380; Dzieje Poznańskiej Wyższej Szkoły Wychowania Fizycznego 1919–1969, Red. Z. Grot, P. 1970 (fot.); Gniewkowski W., Walerian Sikorski, reformator szkolnego wychowania fizycznego w Polsce, „Roczn. Nauk. Akad. Wychowania Fizycznego w W.” T. 6: 1966 s. 117–47 (fot.); Karwat J., Oficerowie Wojska Polskiego zamordowani przez stalinizm. Ppłk Walerian Sikorski (1876–1940), „Polska Zbrojna” 1991 nr 76 s. 4; Wachowski E., Ludka J., Centralna Szkoła Wojskowa Gimnastyki i Sportu w Poznaniu 1921–1929, „Roczn. Nauk. Wyższej Szkoły Wychowania Fizycznego w P.” Z. 5: 1962 s. 11–12, 14–15, 21, 26, 32, 35–40; – Błoński J., Pamiętnik 1891–1939, Kr. 1981 s. 200–1, 204–5, 208, 210, 220, 226, 229, 230, 236, 241, 252; Dziennik Urzędowy Min. WRiOP RP, W. 1929 nr 9 s. 422; Obrona Lwowa 1–22 listopada 1918, Lw. 1933–9 I–III; Szematyzmy Król. Galicji za l. 1898–1914; – „Wychowanie Fizyczne” [T.] 7: 1926 s. 185, 187, 189–91; – CAW: sygn. 19704 4368 (Akta Krzyża Niepodległości, 4 XI 1933); – Informacje Instytutu Katyńskiego w Polsce (z Kr.) oraz Jana Karwata z P.
Henryk Korczyk