Sulakowski (Sułakowski) Walerian (Walery) (1827–1873), inżynier, uczestnik powstania węgierskiego 1848 r., pułkownik w służbie Skonfederowanych Stanów Ameryki.
Dokładna data i miejsce urodzin S-ego oraz imiona jego rodziców nie są znane.
S. odebrał staranne wykształcenie; posiadał gruntowną znajomość greki i łaciny oraz języków nowożytnych. Służył jako oficer w armii austriackiej. W czasie Wiosny Ludów przystąpił do powstania węgierskiego. W r. 1849 był podporucznikiem w Legionie Polskim, dowodzonym przez Józefa Wysockiego; krótko służył też w węgierskim sztabie głównym u boku Lajosa Kossutha. Po upadku powstania schronił się w Turcji. Na początku l. pięćdziesiątych wyemigrował do USA; pracował jako inżynier i geodeta w Houma w stanie Luizjana. W r. 1853 mieszkał w Chicago, skąd prowadził korespondencję z gen. Wysockim. Pod koniec l. pięćdziesiątych mieszkał ponownie w stanie Luizjana, tym razem w Nowym Orleanie; pomógł mu się tam urządzić Ignacy Szymański.
Opowiadając się po stronie Stanów Skonfederowanych (Konfederacja Południa), S. na przełomie maja i czerwca 1861 organizował wraz z Kacprem Tochmanem w Nowym Orleanie Polską Brygadę; w jej skład weszło 1415 cudzoziemców, w tym 285 Polaków. S. w stopniu pułkownika stanął na czele sformowanego oddziału (1. p.), który został skierowany na przeszkolenie do Camp Pulaski, niedaleko Nowego Orleanu. Dn. 24 VIII t.r. jednostka otrzymała nazwę 13. pp z Luizjany, a 21 IX – 14. pp z Luizjany, po czym 3 X weszła w skład 7. Brygady, której dowództwo (na rozkaz gen. J. B. Magrudera) objął S. Skierowany na front w Wirginii, kwaterował w Ship Point koło Yorktown i zbudował fortyfikację ciągnącą się od Yorktown do Warwick; umocnienia te w czasie wielomiesięcznych walk skutecznie opierały się atakom głównej Armii Północy. Dn. 15 II 1862, prawdopodobnie z przyczyn ambicjonalnych, złożył dymisję, opuścił szeregi Konfederacji i wrócił do Nowego Orleanu. W kwietniu odrzucił propozycję gen. Magrudera powrotu do wojska i objęcia dowództwa dep. inżynierów. Po zajęciu Nowego Orleanu przez wojska Unii został w czerwcu t.r. aresztowany. Uwolniony, wrócił S. w październiku do wojska. Na rozkaz gen. A. Moutona zbudował umocnienia na ważnym dla Armii Południa odcinku w Luizjanie nad rzeką Teche. Gen. Magruder powierzył mu wówczas stanowisko naczelnego inżyniera Dystryktu Teksas. Od lutego 1863 budował S. fortyfikacje w porcie Galveston, w kwietniu t.r. umocnił miasto, a w poł. maja okalające je forty; nie zdołał jednak zbudować blokady głównego kanału portowego. Ponownie złożył dymisję, ale gen. Magruder nie przyjął jej, po czym przyczynił się do awansowania S-ego na stopień pułkownika artylerii. Na początku września objął S. dowództwo wojsk w Sabine. W październiku przeprowadził inspekcję zniszczeń w porcie Galveston; poważnie wtedy zachorował. Gen. Magruder wystąpił 20 XII do gubernatora stanu Teksas P. E. Murraha o nadanie S-emu stopnia generała brygady; do awansu jednak nie doszło.
W czerwcu 1863 wrócił S. do myśli o utworzeniu polskiej jednostki walczącej po stronie Konfederacji i przedłożył gen. Magruderowi plan zorganizowania Legii Polskiej. Polakom miały przysługiwać takie same prawa jak innym żołnierzom Południa, a nagrodą miało być uzyskanie obywatelstwa Konfederacji i nadanie ziemi. Wobec przychylnego stanowiska Magrudera zajął się S. na przełomie l. 1863 i 1864 organizacją Legii Polskiej. Za pieniądze z handlu bawełną zamierzał kupić parowiec dla transportu ludzi i broni, jednak ładunek bawełny na szkunerze «Dogde», wartości prawie 80 tys. dolarów, został wiosną 1864 skonfiskowany przez wojska Unii. S. udał się wtedy do Matamoras w Meksyku, ale na początku maja t.r. informował gen. Magrudera, że nie zrezygnował z organizacji Legii. Zamiar ten poparła 8 XI Niższa Izba Kongresu w Richmond. Jesienią przybył S. do Londynu; bezskutecznie oczekując na finansowe wsparcie z Richmond, zrezygnował z utworzenia Legii Polskiej. Wyjechał do Hawany, gdzie na ręce tamtejszego konsula amerykańskiego złożył deklarację swego poparcia dla Unii. Po zakończeniu wojny secesyjnej wrócił S. do Nowego Orleanu; pracował tam ponownie jako inżynier. Od ok. r. 1871 był geodetą w United States Land Office w Luizjanie. Gdy do Nowego Orleanu przybył rosyjski wielki książę Aleksander (późniejszy car Aleksander III), opublikował pamflet The visit of the Grand Duke Alexis of Russia to New Orlean (1872). Wg wspomnienia z „The Daily Picayune” S. «był nie tylko żołnierzem, ale gentelmenem posiadającym błyskotliwy intelekt i rzadkie umiejętności literackie». Zmarł w wyniku apopleksji 19 VI 1873 w Nowym Orleanie; pochowany został na tamtejszym cmentarzu protestanckim Girod Street Cementary.
S. był dwukrotnie żonaty. Jako wdowiec poślubił w poł. l. sześćdziesiątych córkę zamożnego handlarza drzewem z Nowego Orleanu.
Fot. w: Haiman M., Polish Past in America 1608–1865, Chicago 1975, s. 141, Grzeloński B., Do New York, Chicago i San Francisco. Szkice do biografii polsko-amerykańskich, W. 1983; – Bolek, Who’s Who in Polish America (jako Wincenty Sulakowski); Bergeron Jr A. W., Guide to Louisiana Confederate Military Units 1861–1865, Baton Rouge–London 1996; Kovács I., A lengyel Légió. Lexikona, 1848–1849, Budapeszt 2007; PSB (Smoliński Józef); – Grzeloński B., Do New Yorku, Chicago i San Francisco. Szkice do biografii polsko-amerykańskich, W. 1983; Grzeloński B., Rusinowa I., Polacy w wojnach amerykańskich 1775–1783, 1861–1865, W. 1973 (jako Wincenty Sulakowski); Haiman M., Historia udziału Polaków w amerykańskiej wojnie domowej, Chicago 1928; tenże, Polish Past in America 1608–1865, tamże 1975; Lonn E., Foreigners in the Confederacy, Chapell Hill–London 2002; Paradowska M., Polacy w Meksyku i Ameryce Środkowej, Wr. 1985 s. 74 (jako Wincenty Sulakowski); Sifakis S., Compendium of the Confederate Armies. Louisiana, Westminster 2004; Stasik F., Polska emigracja polityczna w Stanach Zjednoczonych Ameryki 1831–1864, W. 1973; – Kajencki F. C., The Louisiana Tiger: Sulakowski, „Polish American Studies” Vol. 23: 1966 nr 2; Official Records of the Union and Confederate Navies in the War of the Rebellion, Washington 1894–1922; The War of the Rebellion: a Compilation of the Official Records of the Union and Confederate Armies, Washington 1880–1901; – Wspomnienia pośmiertne z r. 1873: „The Daily Picayune” nr 147, 148, „The New Orleans Times” nr z 20 VI.
Piotr Derengowski