Czartoryska Wanda (1862–1920), ur. 20 VIII w Wiedniu, córka księcia Jerzego Konstantego i Marii Joanny z Czerniaków. Bardzo wybitna, ofiarna i zasłużona pracownica narodowa i społeczna, interesowała się w pierwszym rzędzie sprawą przygotowania kobiet polskich do pracy gospodarczej, której stan i poziom był bardzo niski. Rozpoczęła od organizowania w dobrach Czartoryskich kół włościanek. Szczególnie dobrze zostały przyjęte »hafty wiązownickie«. Równocześnie gorliwie pracowała w jarosławskim »Kole Ziemianek«, a po zamieszkaniu we Lwowie w tamtejszym »Związku Kół Ziemianek«. Została również przewodniczącą sekcji »PP. Ekonomek« w »Stowarzyszeniu św. Wincentego á Paulo« we Lwowie. Chcąc akcję ekonomiczną oprzeć na szerokich podstawach i nadać jej formę organiczną, dała w r. 1908 inicjatywę do założenia we Lwowie »Towarzystwa Gospodarczego Wykształcenia Kobiet«, które pod jej kierownictwem szybko objęło swą działalnością Galicję wschodnią. W r. 1919 Towarzystwo weszło w ścisły kontakt z innymi tego rodzaju instytucjami polskimi. Zgodnie ze statutem i nazwą, Towarzystwo założyło wiele szkół dla gospodyń wiejskich np. w Olesku, Pietryczach, Białym Kamieniu, Tłumaczu, Żydaczowie, Albigowej i w. i. Zakłady te przyczyniły się do podniesienia i ujęcia w pewien system gospodarstwa kobiecego.
Potrzeba wytworzenia kadr nauczycielek dla szkół i kursów gospodarczych skłoniła księżniczkę w r. 1912 do rzucenia myśli założenia odpowiedniej instytucji naukowej. Oparła się tu na osobiście przestudiowanych wzorach czeskich, duńskich, francuskich i szwajcarskich. Przy wybitnej pomocy moralnej i materialnej inicjatorki założyło Tow. Gosp. W. K. seminarium gospodarcze w Snopkowie pod Lwowem. Cz. ofiarowała szkole folwark Bielosko i sumę około 100.000 koron, zaś jej najbliższa współpracownica i współinicjatorka Janina Karłowiczówna dała grunt pod szkołę i zabudowania, część funduszów oraz zajęła się budową i organizacją przyszłej placówki naukowej. Dn. 14 XI 1913 nowa uczelnia rozpoczęła działalność i szybko zyskała sobie ogólne uznanie. Wychowanki szkoły, tzw. »snopkowianki«, zasłynęły jako wytrawne gospodynie, nauczycielki i organizatorki pracy kobiet polskich.
Lata wojny światowej przebyła Cz. częściowo na uchodźtwie w Wiedniu oraz we Lwowie, oddając się pracy narodowej, charytatywnej i samarytańskiej. Ze szczególnym zapałem działała w »Opiece nad żołnierzem polskim« przede wszystkim w r. 1918, gdy do Lwowa przybywali bardzo liczni zbiegowie z obozu koncentracyjnego legionistów polskich w Hust. Cz. zaopatrywała ich w ubrania, podrobione dokumenty, pieniądze i wysyłała do polskich organizacji wojskowych. W okresie walk z Rusinami o Lwów pracowała w szpitalach, organizowała herbaciarnie i kantyny przyfrontowe dla żołnierzy itd.; za tę działalność została odznaczona krzyżem obrony Lwowa, Orlętami i orderem Polski odrodzonej. Zmarła 16 V 1920.
Sprawozdania Tow. Gospodarczego Wykształcenia Kobiet we Lwowie; Sprawozd. Tow. Opieki nad żołnierzem polskim we Lwowie; Skolimowska H., nekrolog w »Słowie Polskim« 1920, nr 188; tamże artykuły i notatki w nrach 181, 183, 185. »Rolnik« 1935, nr 45; Karłowiczówna J., Snopków. Początki rozwoju i trudności. Warsz. 1936.
Władysław T. Wisłocki