Moszczeńska Wanda Maria (1896–1974), historyk, dydaktyk, metodolog historii. Ur. 3 IV w Krzywoszyjach na pograniczu Podola i Ukrainy, w rodzinie inteligenckiej, była córką Juliana i Marii z Kraczkiewiczów, siostrą Józefa Moszczeńskiego (zob.). Dzieciństwo spędziła w Kijowie i tu też w r. 1913 ukończyła prywatną Żeńską Szkołę Handlową L. N. Wołodkiewicz; rok później uzyskała maturę w gimnazjum klasycznym. W r. 1916 rozpoczęła studia historyczne w wolnym uniwersytecie im. Szaniawskiego w Moskwie. Początkowo działała w Unii Młodzieży Postępowo-Demokratycznej, później, będąc już na uniwersytecie państwowym, znalazła się we władzach organizacji studenckiej o socjalistycznym obliczu. Od jesieni 1918 kontynuowała studia historyczne na Wydziale Filozoficznym Uniw. Warsz. Jednocześnie prowadziła działalność społeczną; założyła w r. 1918/19, wspólnie ze Stanisławem Tołwińskim, pierwszy w stolicy klasowy Klub Robotniczy przy ul. Leszno. W r. n. podjęła pracę nauczycielską w szkółce powszechnej na Sielcach, w której uczyły się dzieci robotnicze. W r. 1923 ukończyła studia historyczne. Stopień doktora filozofii uzyskała na podstawie rozprawy Rola polityczna rycerstwa wielkopolskiego w czasie bezkrólewia po Ludwiku Wielkim (druk. „Przegl. Hist.” 1925). Pracę cechowała precyzja warsztatu i oryginalność sądów; pozostała niezastąpiona w warsztacie polskiej mediewistyki. M. nadal uczyła historii w jednej ze szkół warszawskich oraz na kursach dla dorosłych prowadzonych przez Zarząd Miejski. Jednocześnie, w r. akad. 1924/5, była asystentką Seminarium Historycznego Uniw. Warsz. W r. akad. 1925/6 odbyła podróż naukową za granicę (Paryż, Wiedeń) dla zebrania materiałów do pracy Arystokracja w państwie Franków za dynastii Merowingów (W. 1932). Studium to, podjęte z inspiracji Marcelego Handelsmana, stało się podstawą habilitacji M-iej (15 V 1934). Była to rozprawa pod wieloma względami nowatorska, przynosząca trwałe wartości badawcze.
Po powrocie z zagranicy od r. 1927 prowadziła na Uniw. Warsz. zajęcia zlecone, a po habilitacji miała także wykłady jako docent – wówczas bezpłatne. Podjęła również na nowo pracę nauczycielską: uczyła przez pewien czas w jednej ze szkół żydowskich oraz w szkole prywatnej Anny Jakubowskiej, w r. 1927 rozpoczęła pracę w Gimnazjum im. Anny Wazówny, w którym w sposób wzorowy prowadziła ognisko historyczno-dydaktyczne. T.r. zorganizowała sekcję dydaktyczną Tow. Miłośników Historii (TMH) w Warszawie i przez wiele lat kierowała jej pracami, przyczyniając się do podniesienia kultury dydaktycznej warszawskich nauczycieli historii. Od r. 1932 była aktywnym członkiem Komisji Dydaktycznej Zarządu Głównego Polskiego Tow. Historycznego. Od r. 1936 uczyła w Gimnazjum im. Emilii Plater. Wspólnie z Haliną Mrozowską opracowała wyróżniający się pod względem metodycznym 4-częściowy podręcznik do nauki historii dla gimnazjum (Lw. 1933–7). Spod jej pióra wyszło także wówczas kilkanaście publikacji poświęconych dydaktyce historii, m. in. rozprawy: Swoistość metodyki historii, jako konsekwencja swoistości metodologicznej nauk historycznych („Przegl. Hist.” 1933) oraz Na marginesie programu licealnego historii („Wiad. Hist.-Dydakt.” 1937–8). Podczas oblężenia stolicy we wrześniu 1939 zorganizowała pod kierunkiem prof. Edwarda Lotha, wraz z grupą asystentek i słuchaczek Uniw. Warsz., opiekę nad rannymi przeniesionymi ze zbombardowanego szpitala przy ul. Nowowiejskiej na teren Uniwersytetu. W latach okupacji prowadziła tajne komplety z historii, a także seminarium metodologiczne, na które uczęszczały jej dawne uczennice i studentki. Udział w konspiracji (należała do współpracującego z Armią Krajową Polskiego Związku Wolności – Grupa „Głosu Prawdy”) przypłaciła aresztowaniem (25 III 1942) i osadzeniem na Pawiaku. Dn. 13 V 1943 została wywieziona do obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu, w końcu stycznia 1945 do obozu w Ravensbrück.
Po powrocie do Warszawy, 16 VII 1945 M. podjęła pracę w Min. Oświaty w charakterze prowizorycznego wizytatora szkół. Jako współpracownik Państwowych Zakładów Wydawnictw Szkolnych redagowała pierwsze tomiki Biblioteki Historycznej. Była pierwszym redaktorem założonego przez Wandę Filipowiczową tygodnika „Skarpa Warszawska” oraz członkiem pierwszej 3-osobowej Komisji Weryfikacyjnej byłych więźniów Oświęcimia. W dn. 1 VII 1946 otrzymała stanowisko docenta etatowego na Uniw. Warsz. Prowadziła zajęcia z historii średniowiecznej, metodologii oraz historii historiografii. Jednocześnie wykładała na Państwowym Wyższym Kursie Nauczycielskim Oświaty i Kultury Dorosłych (1947–50), później w Wyższej Szkole Pedagogicznej w Warszawie (1952–4). Dn. 30 VI 1954 została profesorem nadzwycz. przy katedrze historii Polski feudalnej. W r. akad. 1954/5 była prodziekanem, a w r. akad. 1955/6 – dziekanem Wydziału Historycznego Uniw. Warsz. Zorganizowała Zakład Historii Historiografii i Metodyki Nauczania Historii (od 1 X 1961 osobna katedra), tworząc w ten sposób podstawy organizacyjne dla rozwoju obu tych dyscyplin na Uniw. Warsz. Lata powojenne przyniosły zmiany w problematyce badawczej M-iej. Prace metodologiczne otwiera rozprawa Rola założeń teoretycznych w praktyce postępowania badawczego („Przegl. Hist.” 1950). Później zainteresowania M-iej zwróciły się w kierunku historii historiografii. Po krótkim na poły programowym artykule Czy historia historiografii jest wąską specjalnością? („Kwart. Hist.” 1955 nr 2) ogłosiła rozprawę Społeczno-polityczna wymowa twórczości M. Handelsmana w latach 1905/7 i 1917/18. Z problematyki badań nad procesem przemian ideologicznych okresu imperializmu. Cz. I (tamże 1956 nr 3). Druga część tej pracy pozostała w maszynopisie. M. nosiła się z zamiarem opracowania pełnej monografii M. Handelsmana, ale zamiaru tego, jak i innych swoich planów historiograficznych (miały to być m. in. studia o J. Lelewelu, historiografii pozytywistycznej i Wacławie Sobieskim), nie zrealizowała. Ostatnią jej pracą w dziedzinie historii historiografii była rozprawa Zadania badawcze a warsztat naukowy historii historiografii („Kwart. Hist.” 1960 nr 1). M. rozpoczęła systematyczną pracę nad problematyką metodologii historii, ogłaszając rozprawę krytyczną O sprzecznościach wewnętrznych „programowego” subiektywizmu („Kwart. Hist.” 1958), a następnie skrypt Wstęp do badań historycznych (W. 1960). Od r. 1961 pracowała nad dziełem swego życia, któremu nadała tytuł Metodologii historii zarys krytyczny (W. 1968, wyd. 2. poprawione i rozszerzone W. 1977). Praca ta została przygotowana w warunkach bardzo niekorzystnych, przy szybko postępującym ubytku sił (ciężka choroba w l. 1964–5).
M. interesowała się również zagadnieniami popularyzacji i dydaktyki historii. W pierwszych latach po wojnie brała udział w pracach komisji programowej Min. Oświaty. We wrześniu 1947 doprowadziła do wznowienia działalności Komisji Dydaktycznej Zarządu Głównego PTH, którą kierowała aż do jej rozwiązania w r. 1951. Przewodniczyła też Komisji Upowszechniania Wiedzy Historycznej PTH oraz Komisji Historycznej przy Wydziale Pedagogicznym Związku Nauczycielstwa Polskiego. W r. 1956 zorganizowała Międzyuczelniany Zespół Metodyków Historii, który w niemałym stopniu przyczynił się do odrodzenia w owych latach polskiej dydaktyki historii. Problematyka ta znalazła też odbicie w bibliografii prac M-iej. Na VII Zjeździe Historyków Polskich we Wrocławiu wygłosiła referat Związki między badaniem a szerzeniem kultury historycznej (1948). W n.l. opublikowała kilkanaście referatów i artykułów poświęconych dydaktyce szkolnej i uniwersyteckiej, a także dwie większe prace z tego zakresu: Podstawy metodologiczne nauczania historii w szkole (W. 1957) oraz Nauczanie historii w szkole a nauka historyczna (wspólnie z A. Bornholtzową, W. 1964, 2. wyd., W. 1969, 3. wyd. W. 1976).
W ostatnich latach życia M. ciężko chorowała. Zmarła w Warszawie 18 I 1974. Pochowana została na Powązkach w grobie rodzinnym. Była odznaczona m. in. Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski. Niezamężna, zajmowała się wychowaniem bratanka (syna Józefa Moszczeńskiego) Zdzisława (1920–1949), uczestnika obrony Warszawy w r. 1939, żołnierza Armii Krajowej i powstania warszawskiego (w Baonie «Zośka»), po wyzwoleniu – kierownika Stacji Technicznej Obsługi Rolnej we Wrocławiu.
Fot. w Inst. Hist. Uniw. Warsz., w papierach osobistych M-iej będących w posiadaniu siostry J. Kraczkiewicz, i w: Serejski M. H., Historycy o historii 1918–1939, W. 1966; – Klarner I., Łuczycka E., Rusinowa I., Bibliografia publikacji pracowników Instytutu Historycznego UW, Z. 1: 1945–1966, W. 1969; Łoza, Czy wiesz, kto to jest?; – Bałtruszajtis G., Samodzielni pracownicy naukowi Uniwersytetu Warszawskiego „Roczniki Uniw. Warsz.” R. 3: 1962 s. 99–100; Borecka E., Życie i działalność W. M-iej, „Kron. Warsz.” 1974 nr 4 s. 131–7 (fot.); Gieysztor A., W. M-iej droga historyka, „Życie Warsz.” 1974 nr 43 wyd. A; Gojawiczyńska P., Krata, Wyd. 8., W. 1974 s. 85–7, 90–4, 119, 131, 133, 135, 146 (M. występuje tu jako «Docent historii Lucyna»); Manteuffel, Uniw. Warsz. 1915/16–1934/35, s. 206; Maternicki J., Wanda Moszczeńska (3 IV 1896 – 18 I 1974), „Kwart. Hist.” 1975 nr 1; tenże, W. M-iej droga do metodologii historii, w: Moszczeńska W., Metodologii historii zarys krytyczny, Wyd. 2., W. 1977; – Bartoszewski W., 1895 dni Warszawy, Kr. 1974; Czuperska-Śliwicka A., Cztery lata ostrego dyżuru, Wyd. 2., W. 1968; Dorabialska A., Jeszcze jedno życie, W. 1972 s. 44; Gałecki W., Jeszcze raz przez życie, Kr. 1966; Wanat L., Za murami Pawiaka, Wyd. 3., W. 1960 s. 390; – „Życie Warsz.” 1974 nr 18–21; – Arch. PAN w W.: PTH, Zarząd Główny, teczka 23 (Komisja Dydaktyczna PTH, Protokoły posiedzeń); Akta osobowe W. M-iej w Arch. Uniw. Warsz. oraz Min. Nauki, Szkolnictwa Wyższego i Techniki; Karta personalna w Arch. Min. Oświaty i Wychowania; – Dokumenty i materiały autobiograficzne W. M-iej w posiadaniu J. Kraczkiewicz; Materiały i wspomnienia własne autora; – Informacje J. Kraczkiewicz i E. Boreckiej.
Jerzy Maternicki