Szczawińska Wanda (1866–1955), biolog, lekarz pediatra, działaczka społeczna.
Ur. 13 VI w Warszawie, była córką Wojciecha (Kajetana), urzędnika kolejowego, i Bronisławy (Marty) z Gumbrychtów, siostrą Jadwigi Dawidowej (zob.), Heleny (ur. 1872), zamężnej z Henrykiem Melcerem (zob.), i Stefana (ur. 1878), inżyniera.
S. uczyła się na pensji Józefy Gagatnickiej, a następnie w II Żeńskim Gimnazjum w Warszawie; po jego ukończeniu i zaliczeniu próbnej lekcji otrzymała w r. 1883 świadectwo domowej nauczycielki, uprawniające do nauczania w szkołach prywatnych. Dokształcała się na kompletach Wydz. Przyrodniczego Uniw. Latającego dla kobiet, zorganizowanego przez jej siostrę Jadwigę. Od r. 1885 była nauczycielką języka polskiego i geografii na prywatnej pensji. W r. 1888 podjęła studia na Wydz. Przyrodniczym uniw. w Genewie i po ukończeniu pierwszego stopnia uniwersyteckiego (bachelier dès sciences) prowadziła badania w pracowni zoologicznej Carla Voghta. Pod jego kierunkiem napisała rozprawę Contribution à l’étude des yeux des Artropodes et recherches expérimentales („Archives de Biologie” 1891) i na jej podstawie uzyskała w r. 1891 stopień doktora nauk przyrodniczych. Wróciła do Warszawy i wykładała nauki przyrodnicze na Uniw. Latającym oraz na pensjach Gagatnickiej i Izabeli Smolikowskiej. W „Przeglądzie Pedagogicznym” publikowała artykuły popularyzatorskie, m.in. Krążenie krwi u człowieka (1891 nr 7–9), Dlaczego liście padają w jesieni (1891 nr 21), Motyle, ich gąsienice i poczwarki (1892 nr 15) i Owoce (1892 nr 19). Zabiegała o pracę na Uniw. Warsz., ale na jej zatrudnienie nie zgodził się kurator warszawskiego okręgu szkolnego Aleksandr Apuchtin. W r. 1894 wyjechała do Paryża, gdzie podjęła pracę na Sorbonie w pracowni biologicznej Yvesa Delage’a. Współpracowała z nim przy redagowaniu działu dotyczącego układu nerwowego w nowym roczniku „Année Biologique” (1895–1902). Prowadziła badania w stacji morskiej w Banyuls sur Mer i opublikowała pracę o układzie nerwowym u ryb spodoustych (Recherches sur le système nerveux des Silaciens („Archives de Biologie” 1897). Przełożyła część dzieła Delage’a „La Biologie générale” jako „Zagadnienia biologii ogólnej na podstawie budowy protoplazmy oraz teorie o dziedziczności” (W. 1900). W tym okresie została członkiem Société Zoologique de France. Nie przerywając pracy naukowej w zakresie biologii, podjęła studia medyczne; po odbyciu kursu bakteriologii przeniosła się do pracowni Ilji Miecznikowa w paryskim Inst. Pasteura. W r. 1902 uzyskała stopień doktora medycyny na podstawie napisanej pod kierunkiem Miecznikowa rozprawy Serum cytotoxiques („Archives de Parasitologie” 1902). Równocześnie zorganizowała pracownię histologiczną w paryskim Inst. Psychologicznym i objęła jej kierownictwo, a także prowadziła dział sprawozdawczy z histologii układu nerwowego w „Annales Psychologiques”. Była stałym współpracownikiem „Bulletin de l’Institut de Psychologie” (1903–5) i „Bulletin de l’Institut Pasteur” (1905–14). Kontynuując pracę w Inst. Pasteura, specjalizowała się w klinice pediatrycznej u Jacques’a-Josepha Granchera; prowadziła badania kliniczno-bakteriologiczne na oddz. niemowlęcym. Obserwacje kliniczne poparte wiedzą bakteriologiczną ogłaszała w czasopismach specjalistycznych („Comptes rendus de la Société de Biologie”, „Bulletin de la Société de Pédiatrie de Paris”). Publikowała też artykuły naukowe i popularnonaukowe na łamach prasy warszawskiej, m.in. „Wszechświata” (Zarodek bez matczynego jądra, 1898 nr 2, Mimetyzm zwierzęcy, 1903 nr 39, 40), „Głosu” (Gruźlica i próby jej leczenia, 1903 nr 48, Współczesne teorie o materii, 1904 nr 36, 37), „Biblioteki Naukowej” (Partenogeneza doświadczalna, 1904 nr 19, Światło u istot żyjących, 1905 nr 8) i „Przeglądu Społecznego” (O ochronnym szczepieniu gruźlicy, 1906 nr 8, 9); w l. 1907–10 współpracowała z poznańskimi „Nowinami Lekarskimi”. Podczas przyjazdów do Warszawy wygłaszała odczyty i referaty, m.in. Puerikultura we Francji w Stow. Polskich Lekarzy (1907). W r. 1907 została lekarzem zakładu dla niemowląt rekonwalescentów «Fondation Zola à Médan», założonego przez wdowę po Emilu Zoli jako dział szpitala Enfants Malades. Tam, jako jedna z pierwszych, zaczęła stosować metody dietetyczno-klimatyczne w leczeniu dzieci. W r. 1910 na Université Nouvelle w Brukseli wygłaszała odczyty o tematyce pediatrycznej. T.r. wróciła na stałe do Warszawy.
S. włączyła się w działalność Tow. Kursów Naukowych (przekształconego w r. 1919 w Wolną Wszechnicę Polską) i w r. 1911 zorganizowała w jego ramach Katedrę Higieny, którą kierowała do r. 1920. Równocześnie w Inst. im. Barona de Lenvala przy ul. Nowy Świat 22 założyła poradnię dla niemowląt i objęła jej kierownictwo. Wykładała higienę w prywatnych szkołach i popularyzowała nowoczesne zasady pediatrii w licznych odczytach, m.in. Szpitalnictwo wobec wieku niemowlęcego w Warszawskim Tow. Higienicznym (1912), oraz w cyklu Niedole dziecięce wygłaszanym w Resursie Obywatelskiej. Reprezentowała polskie towarzystwa pediatryczne oraz Tow. Przyjaciół Nauk w Poznaniu w powstałym w r. 1910 w Paryżu International Pediatric Association. Po zamknięciu poradni przy ul. Nowy Świat powołała w r. 1914 Tow. «Kropla Mleka m. Warszawy»; została jego prezesem i lekarzem kierującym, a także prowadziła, bez pobierania wynagrodzenia, poradnię pediatryczną. W czasie pierwszej wojny światowej pracowała jako lekarz w szpitalu św. Stanisława Kostki oraz kierowała oddz. terapeutycznym w szpitalu Świętego Ducha. Od maja 1916 pracowała też w Sekcji Sanitarnej Komitetu Obywatelskiego m. Warszawy. Publikowała artykuły głównie z zakresu bakteriologii, m.in. Beztlenowce i ich udział w patologii ludzkiej („Gaz. Lek.” 1914 nr 30–32) oraz W sprawie aerobizacji bakterii beztlenowych (tamże 1919 nr 48–50). Na XII Zjeździe Lekarzy i Przyrodników Polskich w Warszawie (12–16 VIII 1925) reprezentowała Tow. «Kropla Mleka», a za wystąpienie na temat nowoczesnego żywienia niemowląt otrzymała złoty medal. W r. 1926 doprowadziła do wybudowania «pawilonu zdrowia dla niemowląt» w Ogrodzie Saskim; pod jej kierunkiem urządzono tam poradnie, pokoje dla matek karmiących, kuchnię mleczną oraz pomieszczenia dla praktycznego propagowania oświaty i higieny. Ponadto wykładała higienę ogólną i higienę dziecka w Państw. Seminarium Nauczycielek Gospodarstwa oraz higienę w Wyższej Szkole Gospodarczej w Chyliczkach, prowadzonej przez siostry zmartwychwstanki. Nadal publikowała artykuły, głównie interwencyjne, m.in. O mleko dla dzieci („Kur. Warsz.” 1920 nr z 15 VII), O dar narodowy dla Marii Skłodowskiej-Curie (tamże 1924 nr z 6 I) i W walce z polskim ciemnogrodem. W sprawie średniego wykształcenia kobiet w Polsce („Kur. Poranny” 1929 nr z 7 VI). Działała w Tow. Lekarskim Warszawskim, Tow. Lekarskim Polsko-Francuskim, Medical Women’s International Association w Nowym Jorku (jako przedstawicielka na Polskę) i Société Scientifique d’Hygiène Alimentaire w Paryżu. W l. 1925–30 ponownie była stałym współpracownikiem „Bulletin de l’Institut Pasteur”.
Chora na serce, S. przeszła w r. 1937 na emeryturę, ale nadal pracowała jako lekarz bursy i uczennic Seminarium, a także w niewielkim zakresie prowadziła prywatną praktykę. W tym czasie postać S-iej z czasów młodości wprowadziła (pod nazwiskiem Elżbiety Międzyrzeckiej) jej siostrzenica Wanda Melcer do wydanej w r. 1948 powieści „Morele Madzi” (W.). Podczas okupacji niemieckiej S. nadal mieszkała w Warszawie; w powstaniu warszawskim 1944 r. straciła cały dobytek. Wywieziona po powstaniu do Piastowa, a następnie pociągiem sanitarnym do Krakowa, leczyła się tu m.in. w szpitalu św. Łazarza, po czym zamieszkała w Państw. Domu dla Starców (Zakładzie im. Anny i Ludwika Helclów). Na łamach „Morza” opublikowała ostatnie artykuły: Klejnoty morza (1946 nr 1), o problematyce biologicznej, i Studentka – 1890 (1946 nr 4), o charakterze wspomnieniowym. Ogółem ogłosiła ok. 80 prac oraz artykułów naukowych i popularyzatorskich z zakresu nauk przyrodniczych, higieny i pediatrii, dotyczących zwłaszcza racjonalnych metod opieki nad niemowlęciem. W ostatnich latach życia była schorowana i osamotniona; w r. 1953 Zofia Nałkowska interweniowała u władz o przywrócenie jej emerytury. Zmarła 21 IV 1955 w Krakowie, została pochowana na cmentarzu Rakowickim. Była odznaczona brązowym Medalem «Za długoletnią służbę» (1938).
S. nie założyła rodziny. Jedną z jej siostrzenic (siostrą Wandy) była Maria Melcer, pierwsza żona Karola Stromengera (zob.).
Bibliogr. Warszawy, IV, V; Enc. Warszawy (1994); Estreicher w. XIX, IV; „Głos” 1900–1905. Bibliografia zawartości, Oprac. S. Wojtasiewicz, Wr. 1954; „Przegląd Społeczny” 1906–1907, „Społeczeństwo” 1907–1910. Bibliografia zawartości, Oprac. M. Stokowa, Wr. 1954; Słown. biogr. nauk med., II z. 3 (fot.); – Bruziewicz-Mikłaszewska B., Żeby ślad pozostał i pamięć, „Gaz. Lek.” 1999 nr 4 s. 51 (fot.); Micińska M., Inteligencja na rozdrożach 1864–1918, W. 2008; – Nałkowska Z., Dzienniki 1899–1905, Oprac. H. Kirchner, W. 1975; toż za l. 1945–54, Oprac. taż, W. 2000; – „Świat” R. 12: 1917 nr 17 s. 6 (fot.); – Mater. Red. PSB: Własnoręczny życiorys S-iej z r. 1948 (bibliogr. prac).
Stanisław Tadeusz Sroka