Surowiecki Wawrzyniec, krypt. WS. (1769–1827), ekonomista, słowianoznawca, antropolog, działacz oświatowy.
Ur. 14 VIII w Imielinku (obecnie Imielenko), należącym do paraf. Imielno pod Gnieznem, był synem zubożałego szlachcica, Jana, wywodzącego się, wg S-ego, ze szlachty pomorskiej, dzierżawcy, a potem wójta Imielinka. Miał trzech braci, m.in. Karola (zob.).
S. uczył się w szkołach w Kaliszu oraz w Akad. (Kolegium) Lubrańskiego w Poznaniu. Przeznaczony przez ojca do stanu duchownego, wychowywał się początkowo pod opieką najstarszego brata, Karola. W l. 1788–91 przebywał w seminarium misjonarzy przy kościele Świętego Krzyża w Warszawie; gorliwy w nauce, zgłębiał oprócz przedmiotów seminaryjnych, filozofię, fizykę, historię i matematykę. Przed święceniami odszedł z seminarium z przyczyn zdrowotnych (prawdopodobnie krwotoki gruźlicze). Trzykrotnie próbował zaciągnąć się do wojska, m.in. do szkoły artylerii, lecz za każdym razem stawał na przeszkodzie stan zdrowia. Dzięki zasiłkowi z domu podjął dalsze kształcenie na pensji francuskiej w Warszawie, opanował języki francuski, niemiecki i włoski.
Wg Wilhelma Bruchnalskiego przebywał S. krótko w r. 1791 we Lwowie. Pobyt ten mógł jednak mieć miejsce raczej w r. 1792, gdy we Lwowie schronił się Walerian Stroynowski. Jako guwerner jego córki, Walerii, wyjechał S. zapewne t.r. lub w r. 1793 na Wołyń. Korzystając w Horochowie z zasobnej biblioteki pracodawców, w której miał szansę zetknąć się z tematyką gospodarczą i włościańską, kształcił się samodzielnie. Wiosną 1794 udał się do Krakowa, aby wziąć udział w insurekcji kościuszkowskiej; jak wspominał, znalazł się w drodze z racji niedoświadczenia w jakimś «przykrym położeniu» i ta sytuacja udaremniła mu udział w powstaniu. Próbował wyjechać do Ameryki, wstąpił jednak na Wydz. Prawa Akad. Lwow.; po roku, zrażony niskim poziomem wykładów, przerwał studia. Przyjęty we Lwowie do Tow. Patriotycznych Polityków, w którym działali m.in. Walerian Dzieduszycki, Józef Dzierzkowski i Franciszek Węgliński, współpracował z ukazującym się od kwietnia 1794 do marca 1798 organem Towarzystwa, „Dziennikiem Patriotycznych Polityków”. Od marca 1795 nadzorował kantor „Dziennika…”; pertraktował o jego utrzymanie z cenzorem austriackim. T.r. redagował lwowski miesięcznik „Zbiór pism ciekawych służących do poznania różnych narodów i krajów, wyjęty z dzienników i innych dzieł periodycznych”. W ostatnich latach XVIII w. poznał Jana Pawła Woronicza, któremu zadedykował wiersz z r. 1799 Do autora wyprawy na wojaż.
Prawdopodobnie w r. 1797 udał się S. jako preceptor do Wiednia z rodziną wielkiego ochmistrza Galicji Stanisława Siemieńskiego; korzystając dzięki jego protekcji z tamtejszych bibliotek, powziął plan napisania «dzieła, które jako wieczny pomnik» przedstawi naród polski od początku wraz z prawami, obyczajami i stanem oświecenia. Przebywał potem ponownie we Lwowie, a w l. 1800–2 w Wielkopolsce, w majątku Wincentego Suchorzeckiego, oraz u rodziny w Poznańskiem. Jako preceptor Ludwika Sczanieckiego wyjechał z nim w r. 1802 do Drezna. Dzięki pomocy bibliotekarza i językoznawcy Johanna Christophera Adelunga badał tam źródła do historii Słowian. Wiadomo, że publikował w drezdeńskich periodykach naukowych oraz należał do stowarzyszenia «lipsko-drezdeńskich antagonistów filozofii Kanta». Wg autobiografii ogłosił w l. 1802–6 rozprawy: O jezuitach w Polsce oraz O szkodliwym wpływie na umysł ludzki filozofii Fichtego; obie prace nie zostały zidentyfikowane. Po r. 1804 poznał w Dreźnie Józefa Wybickiego.
W sierpniu 1806 opuścił S. Drezno i wrócił w Poznańskie, gdzie uzyskał fundusz na dwuletnią podróż ze Sczanieckim. Dn. 28 IX t.r. ukończył List do Przyjaciela mieszkającego nad rzeką Wartą o wadach edukacji młodzieży polskiej (W. 1806, wyd. 2, W. 1807). Skrytykował w nim polską oświatę, zwłaszcza prowadzoną przez jezuitów, oraz nauczycieli prywatnych i cudzoziemskich, wpajających uczniom niechęć do ojczyzny; opowiedział się też przeciw podróżom zagranicznym młodzieży. Nawiązywał do idei pedagogicznych Locke’a, Rousseau i Condillaca. Domagał się dowartościowania historii i dbałości o język polski, a krytykując niedostatek dobrych placówek edukacyjnych, za chlubny wyjątek uznał Liceum Warszawskie. Na początku r. 1807 przyjechał ze Sczanieckim do Warszawy i został tam urzędnikiem w Wydz. Edukacyjnym przy Ministerium Spraw Wewnętrznych, tymczasowo kierowanym przez Feliksa Łubieńskiego. Zaprotegowany zapewne przez niego i określony jako starożytnik, został 10 V t.r. członkiem przybranym Tow. Przyjaciół Nauk w Warszawie (TPN). Na tym forum wygłosił Uwagi względem poddanych w Polszcze i projekt do ich uwolnienia (W. 1807). Przedstawił w nich kompleksowy program naprawy stosunków agrarnych, czerpiący zarówno z dorobku fizjokratów, jak A. Smitha. Udowadniając, że pańszczyzna przynosi właścicielom straty, proponował, by bez rekompensaty zastąpić ją (w gospodarstwach uprzemysłowionych) czynszem (płaconym także w naturze), albo stałymi pracami na rzecz właściciela w folwarkach. Upatrując w wadliwych stosunkach społecznych przyczynę złego stanu gospodarczego włościan, postulował zniesienie poddaństwa oraz prowadzącego do zadłużenia chłopów przymusu propinacyjnego. Nowatorstwo S-ego polegało także na zwróceniu uwagi na kapitał w postaci chat, inwentarza i narzędzi oraz na wymierną wartość pracy (co zbliżało jego myśl do Smitha). Opowiadał się za ściślejszą opieką rządu nad włościanami, apelował o przyznanie im prawa zbywania dziedzicznej działki, zawierania umów oraz swobodę opuszczania wsi. Proponował podział chłopów na trzy klasy, w zależności od wydolności ekonomicznej ich gospodarstw, oraz wprowadzenie do wsi elementów opieki społecznej, wzywał do planowego rozwoju kultury rolnej, sadownictwa i nasiennictwa, oraz do powstania prasy dla wsi. Preorganicznikowski program Uwag... nie spotkał się jednak z zainteresowaniem TPN.
Zachęcony do udziału w prowadzonej przez środowisko reformatorów dyskusji na łamach „Gazety Warszawskiej”, opublikował S. w r. 1807 trzy listy, wydane potem przez Józefa Kalasantego Szaniawskiego w zbiorze „Korespondencja w materiach obraz kraju i narodu polskiego rozjaśniających” (W. 1807, dod. do „Gaz. Warsz.”). List do Przyjaciół korespondujących w materiach krajowych (z 24 VI t.r.) dotyczył przyczyn upadku Polski, jej odrębności gospodarczej, oraz zalet i wad Polaków; zalecał prawodawcom uwzględnienie tych odrębności i spożytkowanie ich dla dobra narodu, przestrzegając tym samym przed bezkrytyczną afirmacją rozwiązań napoleońskich. W Liście z 18 IX, skierowanym do Woronicza, przejęty ideami J. G. Herdera, apelował S. o podjęcie prac słowianoznawczych i historycznych; w historii, swej ulubionej nauce, pokładał nadzieje na «rehabilitację» Słowian, pisząc, że wraz z chrześcijaństwem «przejęliśmy ducha pogardy i nienawiści tego wszystkiego, co było starem lub obcem». Na koniec w Liście z 30 XI do Szaniawskiego próbował opisać i przedstawić «w korzystnym świetle historyczny charakter Polaków».
Rozczarowany niewielkimi możliwościami Wydz. Edukacyjnego, wrócił S. niebawem (zapewne latem lub jesienią 1807) do Drezna, gdzie objął skromne stanowisko przy Ministerium Sekretariatu Stanu oraz funkcję sekretarza tajnego Jego Królewskiej Mości Fryderyka Augusta. Prawdopodobnie nadal jako preceptor Sczanieckiego zwiedził w tym czasie oprócz Saksonii także Czechy, Śląsk, Łużyce, Tyrol, Frankonię i Bawarię; czynił obserwacje antropologiczne i etnograficzne, także wśród Słowian połabskich. Najpóźniej na początku r. 1809 był z powrotem w Warszawie. Wyniki badań zaprezentował 19 I t.r. w TPN w swej pierwszej pracy słowianoznawczej Rozprawa o sposobach dopełnienia historii i znajomości dawnych Słowian („Roczniki TPN” T. 8: 1812). Uzyskawszy od króla saskiego i ks. warszawskiego Fryderyka Augusta obietnicę miejsca w nowo utworzonej Dyrekcji Edukacyjnej, złożył dymisję i w r. 1810 osiadł na stałe w Warszawie. Ogłosił dedykowaną Łubieńskiemu i napisaną być może z jego inspiracji pracę O upadku przemysłu i miast w Polszcze (W. 1810). Nawiązując do fizjokratyzmu, liberalizmu oraz myśli J. B. Say’a i Smitha, zawarł w niej wiele egzemplifikacji historycznych i postulatów na przyszłość. Uważał, że wraz z upadkiem przemysłu upada naród, oraz że Polacy sami ponoszą odpowiedzialność za zły stan rzemiosł i przemysłu krajowego. Podkreślał współzależność stanów (chłopskiego, rzemieślniczego i kupieckiego) oraz ich równoważność w tworzeniu bogactwa kraju. Rolę rządu widział w tworzeniu sprzyjających warunków i ochronie przed konkurencją obcą, był jednak przeciwny wysokim cłom i podatkom, niszczącym kapitał wytwórców. Pracę S-ego przedstawił prezes TPN Stanisław Staszic na posiedzeniu centralnym TPN 28 IV 1811, a zgromadzeni przyjęli ją z uznaniem; zyskała ona także pochlebną recenzję anonimowego autora w „Allgemeine Literatur-Zeitung” ([Halle] 1811 nr 198). Jako uzupełnienie ogłosił S., za namową Łubieńskiego, prekursorskie dziełko O rzekach i spławach Krajów Księstwa Warszawskiego (W. 1811). Opis fizjograficzny sieci rzecznej dolnej i środkowej Wisły oraz Warty uzupełnił postulatem przekopania kanałów, regulacji rzek i rozbudowy sieci połączeń wodnych, zwracając uwagę na niskie koszty transportu rzecznego i jego rolę w integracji rejonów gospodarczych kraju. Również z tymi tezami nie podjęto dyskusji.
S. jako pierwszy w Polsce posługiwał się teorią ekonomii klasycznej. Uzasadniał prawa własności pracą i pomnażaniem wartości, nie zaś dziedziczeniem, jak to miało miejsce u ekonomistów szlacheckich. Za wzór stawiał kapitalizm niemiecki, charakteryzujący się, wg niego, doskonałymi stosunkami własnościowymi, opartymi na pracy i zaradności. Orędował za własnością prywatną, widząc jej znaczenie w kształtowaniu patriotyzmu i gotowości do obrony ojczyzny; najskuteczniejszym czynnikiem wzrostu bogactwa była, wg niego, wolność osobista wytwórcy, opowiadał się więc za uwłaszczeniem chłopów. Twierdził, że wymiana nadaje wartość rzeczom. Propagował wolną grę sił rynkowych, choć w dziele O upadku przemysłu i miast w Polszcze postulował poddanie konkurencji pewnej kontroli państwa. Był zwolennikiem waluty kruszcowej, a pieniądz papierowy uważał za ostateczność (co było już wtedy poglądem anachronicznym). Nawoływał do organizowania życia gospodarczego, podejmowania nowych zawodów, przeszczepiania na polski grunt różnego typu aktywności i ożywienia gospodarki towarowej. Upatrując przyczyny wzrostu bogactwa w pracy, handlu i racjonalizacji polityki państwa w stosunku do wytwórców, wyszedł poza myśl fizjokratyczną, propagując wolną grę sił rynkowych: popytu i podaży.
W powstałej 11 V 1811 Szkole Prawa i Administracji, został S. zastępcą profesora i wykładowcą statystyki. Dn. 1 X t.r. wygłosił wykład inauguracyjny O statystyce („Gaz. Warsz.” 1811 nr 82), w którym przedstawił tę nową wówczas dziedzinę wiedzy jako skuteczne narzędzie informacji potrzebnych do zarządzania; twierdził, że w Europie napoleońskiej statystyka straciła wymiar tajny, a jej nauczanie stało się obowiązkiem państwa. Podkreślał znaczenie dla gospodarki niewymiernego czynnika moralnego (talentów, cech duchowych, zgody rządzących i rządzonych) oraz wpływ udostępnienia danych statystycznych na indywidualną aktywność gospodarczą. Wykłady S-ego ze statystyki (ogłoszone dopiero w r. 1957 w Zbiorze pism) były bardzo dobrze przyjmowane przez profesorów i słuchaczy. Gdy w r. 1812 S. przerwał je, obejmując po Józefie Lipińskim stanowisko sekretarza generalnego Dyrekcji Edukacji Narodowej, słuchacze wystosowali 2 XI t.r. list z prośbą, by odstąpił od tego zamiaru. W kierowanej przez Stanisława Kostkę Potockiego Dyrekcji Edukacji Narodowej odpowiadał S. za protokołowanie posiedzeń oraz porządkowanie funduszy szkolnych. Od kwietnia 1813 w zastępstwie Potockiego zarządzał Dyrekcją wraz z Lipińskim i ks. Adamem Prażmowskim. W sprawozdaniach z r. 1814 krytykował opieszałość prefektów i podprefektów w sprawach szkolnictwa. Postulował (bezskutecznie) powołanie urzędu departamentowego kuratora szkolnego. W autobiografii określił tę epokę jako «czas nieustannej walki». W r. 1815 przygotował, sygnowany też przez Potockiego, Projekt do urządzenia hierarchii akademicznej w Krajach Księstwa Warszawskiego (A. Winiarz przypisuje go Lipińskiemu). Podkreślając znaczenie szkół publicznych i utrzymując ich dotychczasowy podział (elementarne, podwydziałowe i wydziałowe), proponował dodanie nowych kategorii: departamentowych i kadeckich, przyznających dyplomy magistra, oraz głównych i fakultetowych, przyznających dyplomy doktorskie. Wszystkie typy szkół proponował podzielić na: poczynające, przygotowujące praktycznie i udoskonalające. Postulował ponadto powołanie instytutów praktycznych i szkół technicznych. Nad całością placówek miał czuwać Dyrektor Edukacji Publicznej oraz różnego typu dozory. S. nadal utrzymywał w tym okresie kontakt z TPN; zgłoszony 4 XII 1814, został wybrany 8 I 1815 na członka czynnego Towarzystwa.
Po proklamowaniu Król. Pol. Dyrekcja Edukacji Narodowej została 6 VII 1815 rozwiązana. S. działał odtąd nieformalnie w Wydz. Oświecenia Narodowego i na jego polecenie opracował Projekt tymczasowej Organizacji Oświecenia Narodowego i Spraw Wyznań Religijnych; wstępnie zaakceptowany na sesji organizacyjnej 10 VII t.r., został odrzucony jednak przez Rząd Tymczasowy. Po złożeniu władzy przez Rząd powierzono S-emu, wraz z innymi członkami b. Dyrekcji Edukacji i b. Wydz. Oświecenia, prace nad organizacją powstałej 25 IX Komisji Rządowej Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego (KRWRiOP). Dn. 7 I 1817 został S. mianowany członkiem czynnym KRWRiOP jako referent do administracji funduszów. Opracował t.r. projekt emerytur dla nauczycieli, bardzo dla nich niekorzystny; wniesiony przez Potockiego (który się z projektem nie zapoznał) do Rady Stanu, został ośmieszony przez Kajetana Koźmiana. W TPN wszedł S. w tym czasie, wraz z Dominikiem Krysińskim, Antonim Gliszczyńskim i Janem Hoffmanem, w skład deputacji, mającej dla Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych i Policji zbierać wiadomości o systemie cechowym. Staszic skłonił go wtedy do napisania rozprawy Uwagi o cechach, odczytanej 17 VI 1816 na posiedzeniu wydziałowym („Roczniki TPN” T. 13: 1820). S. proponował w niej przekształcenie cechów w korporacje zawodowe oraz działające przy nich szkoły rzemieślnicze. Modyfikując swe wcześniejsze przekonania, wskazywał, że likwidacja cechów w słabo uprzemysłowionym Królestwie grozi ruiną gospodarczą. Pogląd ten został ostro skrytykowany przez recenzentów, Krysińskiego i Hoffmana, którzy uznali go za przestarzały i niezgodny z zasadami ekonomii politycznej. Dyskutowano nad rozprawką S-ego na posiedzeniach 26 IX 1817 oraz 1, 7 i 28 VI 1818.
W r. 1816 został S. członkiem Krakowskiego Tow. Naukowego, a 6 II 1820 członkiem korespondentem TPN. Wszedł do Delegacji do urządzenia Królewskiego Uniw. Warsz.; otrzymawszy zadanie opracowania etatu uczelni, zgłosił projekt, który przyjęto 28 XII 1816. W r. 1818 został członkiem Rady Ogólnej Uniwersytetu. Współtworzył statut uczelni, a następnie (razem ze Staszicem, Prażmowskim, Samuelem Bogumiłem Lindem i Józefem Sierakowskim) został członkiem Deputacji do jego skontrolowania (kolejne partie statutu współredagował jeszcze w sierpniu 1821). Obok Prażmowskiego, Jana Węgleńskiego i Jana Żochowskiego został również członkiem Deputacji ds. Zniesionych Instytutów Duchownych, powołanej 3 IV 1819, a kierowanej przez Potockiego. Opracował z Prażmowskim projekt tymczasowej administracji dóbr poklasztornych, przyjęty 11 V t.r. przez KRWRiOP; zakładał on utworzenie funduszu religijnego ze skasowanych majątków pozakonnych i podawał propozycje rozwiązania spraw bytowych osób ze skasowanych zgromadzeń oraz z ich dóbr. Dn. 8 V 1820 przedstawił S. Projekt do urządzenia seminariów diecezjalnych. Uwagi nad dotychczasowym stanem seminariów. Dokonując analizy sytuacji ekonomicznej szkolnictwa kościelnego, zaproponował ujednolicenie programów nauczania, kryteriów naboru i wymagań wobec profesury, a także dopasowanie liczby placówek do liczby diecezji; postulował przy tym, by regensów seminariów mianował minister, a nie, jak dotychczas, biskupi. W październiku t.r. Potocki powołał S-ego do zespołu, który miał opracować nowy statut KRWRiOP, konkurencyjny wobec projektu osób powołanych przez Namiestnika Józefa Zajączka. Już po dymisji Potockiego wystąpił S. 20 V 1821 z projektem urządzenia na Uniw. Warsz. osobnego wydz. teologicznego dla studentów ewangelików. Gdy Deputacja ds. Zniesionych Instytutów Duchownych została przez Namiestnika 21 V t.r. rozwiązana, uczestniczył odtąd, obok Staszica, Prażmowskiego i prymasa abp. Szczepana Hołowczyca, w osobnych sesjach KRWRiOP, omawiających sprawy dotąd nierozpatrzone. Jako członek czynny (obok Staszica i Lindego) zasiadł t.r. w Radzie Ogólnej Wychowania Publicznego KRWRiOP. Oznaczało to jego degradację w hierarchii zreorganizowanej KRWRiOP; on sam twierdził, że «przestał mieć wpływ czynny na sprawy edukacyjne».
S., zwłaszcza w czasie mniejszego zaangażowania w służbę publiczną, zajmował się pracami historycznymi. Już w r. 1816 napisał dla TPN Uwagi […] nad rozprawą W. Skorochoda Majewskiego o śledzeniu początku narodów słowiańskich (W. 1902). W r. 1819 opublikował Zdanie o piśmie Zoriana Dołęgi Chodakowskiego pod tytułem O Słowiańszczyźnie przedchrześcijańskiej („Pam. Warsz.” T. 14, osobno Kr. 1835). Zaprzeczając poniekąd swym tezom z r. 1809, krytycznie oceniał koncepcję Chodakowskiego (właśc. Adama Czarnockiego) twierdząc, iż chrześcijaństwo zachodnie było tylko jednym z wielu czynników powodujących zanikanie kultury słowiańskiej (obok niego wymieniał np. brak trwałych zabytków pisanych i budowli kamiennych); uważał, że obyczaje dawne (w tym i politeistyczne wierzenia) musiały ustąpić przed oświeconym i niosącym cywilizację chrześcijaństwem zachodnim. W r. 1820 wydał swe najważniejsze dzieło Śledzenie początku narodów słowiańskich (W., wygłoszone w TPN dopiero 24 I 1824, „Rozmaitości Warsz. TPN” T. 17: 1824). Pracy tej patronowała jeszcze XVIII-wieczna myśl Herdera, lecz miała też ona cechy nowatorskie: krytycyzm, bogatą erudycję, zastosowanie metody topograficznej i retrogresywnej, analizę źródeł językowych i materialnych oraz wnioskowanie z milczenia źródeł. Kierowany pobudkami patriotycznymi, narodowymi i słowianofilskimi, wykorzystując przekazy bizantyjskie i łacińskie, próbował S. ustalić na mapie hipotetyczną kolebkę Słowian i uznał, że znajdowała się ona między Karpatami a Bałtykiem. Utożsamiał Słowian z Wenedami, a podkreślając ich autochtonizm, odżegnywał się od prób wyprowadzania ich genealogii od innych ludów. Analizował środowisko geograficzne i jego wpływ na stan i zajęcia mieszkańców. Na tle porównawczym opisał pierwotny ustrój Słowian, ich religię, obyczaje i cechy charakteru, idealizując ich humanitaryzm i brak agresji. Przeciwstawiał się popularnej teorii podboju i uznawał jednorodność szlachty i ludu. Prawie nie uwzględniając historii wydarzeniowej ludów słowiańskich, pozostał raczej etnografem, a zwłaszcza antropologiem, którego ustalenia okazały się szczególnie cenne. Dn. 30 IV 1822 odczytał w TPN rozprawę O charakterach pisma runicznego u dawnych barbarzyńców europejskich z domniemaniem o stanie ich oświecenia („Pam. Warsz.” T. 3: 1822, osobno pt. O charakterach pisma runicznego, W. 1822, „Rozmaitości Warsz. TPN” T. 16: 1823). Powołując się na bogatą podstawę źródłową oraz naukowe piśmiennictwo niemieckie (Herder) i polskie (Jan Potocki, Ignacy Benedykt Rakowiecki) opisał rodzaje materiałów piśmiennych oraz analizował wpływ alfabetu greckiego i fenickiego na powstanie znaków runicznych bretońskich, celtyberyjskich, irlandzkich, germańskich i słowiańskich. Interesował się zależnością alfabetu od charakteru życia danego ludu oraz stopnia jego rozwoju cywilizacyjnego; za jedną z przesłanek wynalazku pisma uważał handel. Podkreślał «równość» cywilizacyjną Słowian jako pośredników w handlu Zachodu ze Wschodem, dowodząc, że mała liczba zabytków słowiańskiego piśmiennictwa nie musi dowodzić jego braku. Śledzenie początku narodów słowiańskich wzbudziło w TPN dyskusję, w której głos zabrali m.in. Linde, Prażmowski i Walenty Skorochód-Majewski. Słowianoznawcze prace S-ego zyskały uznanie międzynarodowe, poświadczone m.in. listami do niego uczonych czeskich: Pavla Jozefa Šafařika i Vaclava Hanki oraz słoweńskiego badacza Jerneja Kopitara.
Uzbierawszy niewielki kapitał jeszcze we Lwowie, potem oszczędzając diety urzędnicze w Dreźnie, w końcu odkładając zarobki z pracy w organach edukacji narodowej, doszedł S. do znacznego majątku osobistego. Fundusz 36 tys. zł przeznaczył na stypendia dla uczącej się młodzieży, a w r. 1824 stworzył stypendium prywatne 24 tys. złp. na edukację «młodzieńców z familii testatora» na Uniw. Warsz., ulokowane na dobrach Krupki. Za pracę urzędniczą otrzymał od cara Aleksandra I Order św. Stanisława III kl. Uhonorowano go także srebrnym medalem uniwersyteckim. We wspomnieniach Eugeniusza Skrodzkiego pozostał jako «staruszek o czerstwej i rumianej twarzy», ubrany w «wiecznie białą chustkę na szyi i surdut szaraczkowy», człowiek małomówny, skromny i dobroczynny, stroniący od towarzystwa, mający cechy «mnicha benedyktyna żyjącego przymusowo wśród świata». Do końca życia utrzymywał, przynajmniej korespondencyjne, kontakty ze Sczanieckim, który na jego ręce wysyłał dla TPN znaleziska archeologiczne. Dn. 11 III 1827 obrano S-ego, wraz z Prażmowskim, Janem Wincentym Bandtkiem i Ludwikiem Platerem, dożywotnim administratorem TPN; przekazano mu też uprawnienia władz zarządu do sprawowania pieczy nad majątkiem towarzystwa. Zmarł 9 lub 10 VI 1827 w Warszawie, został pochowany 11 VI na cmentarzu Świętokrzyskim (obecnie nieistniejący).
S. był żonaty z Julianną z Pawłowiczów (zm. 1848); przed śmiercią mieszkała ona w Warszawie przy ul. Przejazd. Jedyny syn S-ego, Przemysław, żył jeszcze w r. 1848.
Prace S-ego z dziedziny słowianoznawstwa, w tym jego nowatorskie ujęcia antropologiczne, długo nie znajdowały zrozumienia w kraju; przeważały opinie o idealizacji Słowian. Dorobek ten został natomiast doceniony za granicą. Już w r. 1826 ukazał się przekład Śledzenia początku narodów słowiańskich na język rosyjski (Issledovanije načala narodov slovianskich), dokonany przez L. Ordyńskiego, a opublikowany w petersburskim piśmie „Severnyj Archiv”. W r. 1846 wydano w Moskwie nowe tłumaczenie tej pracy, dokonane przez Justina Belawskiego (w serii „Čtenija v Impieratorskom obščestvie po istorii i drevnostiach rossijskich pri Moskovskom Universitetie”; t.r. ukazało się w Moskwie drugie wydanie, opatrzone wstępem O. M. Bodianskiego). W Czechach szczególne zainteresowanie S-m wykazywał Šafařik, który w r. 1828 opublikował pracę „Über die Abkunft der Slaven nach Lorenz Surowiecki”. Wkład S-ego w rozwój słowianoznawstwa podkreślali jeszcze w XX w. L. Niederle (1902), W. A. Francev (1906) i V. Jagić (1910). W kraju niekompletne wydanie Dzieł S-ego opublikował w r. 1861 w Krakowie Józef Turowski. Listy S-ego (m.in. do Lindego i Bandtkiego) ogłosił w Warszawie w r. 1904 Teodor Wierzbowski („Materiały do dziejów piśmiennictwa polskiego”, II). W r. 1957 Joanna Grzywicka i Aleksander Łukaszewicz opracowali Wybór pism S-ego (W.), zawierający także jego prace dotąd niepublikowane. Imieniem S-ego nazwano jedną z ulic w Warszawie (na Ursynowie).
Podob. w zbiorach Muz. Narod. w W.; – Bednarz A., Krajewska J., Uniwersytet Warszawski 1816–1831, 1862–1869. Materiały bibliograficzne, W. 1939; Chodynicki, Dykcyonarz, III; Enc. gosp., II 351; Enc. Org.; Enc. Warszawy; Estreicher; Estreicher w. XIX; Nowy Korbut; PSB (Sczaniecki Ludwik); Pol. Enc. Szlach., IX; Wójcicki, Cmentarz Powązkowski; Wpol. Słown. Biogr.; – Barańska A., Między Warszawą, Petersburgiem i Rzymem. Kościół a państwo w dobie Królestwa Polskiego, L. 2008; Bentkowski F., Wiadomość o życiu i pismach Wawrzyńca Surowieckiego Radcy w komisji rządowej wyznań religijnych i oświecenia publicznego…, „Roczniki TPN” T. 21: 1830 s. 134–57; Bieliński, Uniw. Warsz., I–III; Bronowski F., Wawrzyniec Surowiecki jako badacz dawnej słowiańszczyzny, „Zesz. Nauk. Uniw. Łódz.”, S. I, 1956 z. 3; Bruchnalski W., Stulecie Gazety Lwowskiej 1811–1911, w: Czasopiśmiennictwo galicyjskie 1773–1811, Lw. 1911; Deszczyńska M., „Historia sacra” i dzieje narodowe. Refleksja historyczna lat 1795–1830 nad rolą religii i Kościoła w przeszłości Polski, W. 2003; Dzieduszycki M., Przeszłowieczny dziennik lwowski, „Przew. Nauk. i Liter.” 1875; Dzieła Wawrzyńca Surowieckiego (Z wiadomością o życiu i pismach autora, z kartą geograficzną i tablicą runicznego pisma), Wyd. K. J. Turowski, Kr. 1861; Fleszar M., Studia z dziejów geografii ekonomicznej w Polsce od poł. XVIII w. do r. 1848, W. 1956; tenże, Wykłady W. Surowieckiego z geografii ekonomicznej Polski w Szkole Głównej Prawa i Administracji w 1811/1812 r., „Przegl. Geogr.” T. 29: 1957 z. 2; tenże, Zarys historii geografii ekonomicznej w Polsce do r. 1939, „Prace Geogr.” T. 30: 1962; Francev V. A., Pol’skoje slavjanovedenije konca XVIII i piervoj četverti XIX st., Praha 1906; Gella A., Wawrzyniec Surowiecki, Wr. 1958; Gliński W., Komisja Rządowa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego wobec wspólnot religijnych w Królestwie Polskim 1815–1820, W. 2002; Głąbiński S., Historia ekonomiki polskiej, Lw. 1939 II; Górski J., Polska myśl ekonomiczna a rozwój gospodarczy 1807–1830. Studia nad początkiem zacofania gospodarczego, W. 1963; Grabski S., Historia Towarzystwa Rolniczego, W. 1904 I–II; Grochulska B., Lata 1807–1818 w: Dzieje Uniwersytetu Warszawskiego, Red. S. Kieniewicz, W. 1981 s. 27–30; Grotowski Z., Statyści polscy początków XIX stulecia, Kr. 1923; Grzywicka J., Łukaszewicz A., [wstęp do:] Wybór pism, W. 1957; Hensel W., [wstęp do:] Śledzenie początku narodów słowiańskich, W.–Kr. 1964; Iłowiecki M., Okręty na oceanie czasu. Historia nauki polskiej do 1945 roku, W. 2001; Jagić V., Istorija slavianskoj filologii, Pet. 1910; Janowski M., Polska myśl liberalna do 1918 roku, Kr. 1990; Jedlicki J., Jakiej cywilizacji Polacy potrzebują: studia z dziejów idei i wyobraźni XIX wieku, W. 1988; Kipa E., Materiały do dziejów organizacji kościoła katolickiego w Królestwie Polskim 1815–1820. Dymisja S. K. Potockiego, „Teki Arch.” 1954 z. 3; Kirkor-Kiedroniowa Z., Włościanie i ich sprawa w dobie organizacyjnej i konstytucyjnej Królestwa Polskiego, Kr. 1913; Klarnerówna Z., Słowianofilstwo w literaturze polskiej l. 1800–1848, W. 1926; Kołodziejczyk E., Słowianofilstwo Warszawskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk (1800–1832), „Świat Słowiański” T. 2: 1909; Kraushar, Tow. Warsz. Przyj. Nauk., II, III; Lehr-Spławiński T., Zarys dziejów słowianoznawstwa polskiego, Kr. 1948; Leśnodorski B., Szkoła Prawa i Nauk Administracyjnych w Księstwie Warszawskim, w: Studia z dziejów Wydziału Prawa Uniwersytetu Warszawskiego, W. 1963; Łukaszewicz A., Z zagadnień teorii ekonomicznej w pracach Wawrzyńca Surowieckiego, „Ekonomista” 1956 nr 4; Maślanka J., Literatura a dzieje bajeczne, Wr. 1984; tenże, Zorian Dołęga Chodakowski, jego miejsce w kulturze polskiej i wpływ na polskie piśmiennictwo romantyczne, Wr. 1956; Michalski J., Kołłątaj a Warszawskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, „Pam. Liter.” R. 42: 1951 z. 3/4; Niederle L., Slovanské starožitnosti, Praha 1902; Pietkiewicz Z., Ekonomiści w Polsce, „Dod. Mies. Przegl. Tyg.” 1885 z. 8; Serejski M. H., Zarys historii historiografii polskiej, cz. 1 (od poł. XVIII w. do r. 1860), Ł. 1954; [Skrodzki E.] Wielisław, Wieczory piątkowe i inne gawędy, Oprac. M. Opałek, „Bluszcz” 1875 nr 32 s. 25 i n.; Stankiewicz W., Historia myśli ekonomicznej, W. 2007; Starożytności słowiańskie, W. 1907; Suchodolski B., Rola Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk, W. 1953; Topolski J., W sprawie poglądów ekonomicznych okresu panowania folwarku pańszczyźnianego „Ekonomista” 1953 nr 1; Voblyj K. T., Očerki po istorii pol’skoj fabričnoj promyšlennosti, Kiev 1909 I; Winiarz A., Szkolnictwo Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego (1807–1831), L. 2002; Wójcicki K. W., Historia literatury polskiej, W. 1860 III; Zweig F., Liberalizm polskiej myśli ekonomicznej, Kr. 1937; – Pamiętniki Ludwika Sczanieckiego, Wyd. S. Sczaniecki, P. 1863 s. IV, 97; – Nekrologi z r. 1827: „Kur. Warsz.” nr 155, „Monitor Warsz.” nr 89; – AGAD: Teki W. Skimborowicza, sygn. XXIV, 1/31 (Autobiografia), sygn. XXIV, 1/32 (Mowa miana przy zaprowadzeniu Szkoły Admin. dn. 1 października 1811 r. o statystyce), sygn. XXIV, 1/33, Centr. Władze Wyznaniowe Król. Pol., sygn. 117, 178, TPN, sygn. 54, Arch. Wilanowskie, list do S. K. Potockiego, sygn. 271; B. Jag.: sygn. 1874, 3468; B. Nauk. PAU i PAN w Kr.: sygn. 680 (m.in. wykład w Szkole Prawa 1812 r., plan statystyki Ks. Warsz., egzamin uczniów ze statystyki); B. Ossol.: sygn. 5257/III.
Martyna Deszczyńska