Lanckoroński Wespazjan h. Zadora (ok. 1612–1677), biskup kamieniecki. Pochodził z gałęzi Lanckorońskich osiadłej na Włodzisławiu. Był synem Samuela, kasztelana sądeckiego, i Zofii Firlejówny, podskarbianki kor., bratem Pakosława Kazimierza (zob.). Jesienią 1628 roku przebywał w Würzburgu i zapewne studiował na tamtejszym uniwersytecie jezuickim. Przypuszczalnie tam także ukończył studia filozoficzne i w r. 1630 wstąpił do nowicjatu prowincji dolnoreńskiej jezuitów w Trewirze. W r. 1641 był profesorem egzegezy biblijnej i doradcą rektora w jezuickim kolegium św. Piotra w Krakowie. Przygotowywał się wówczas do prowadzenia kursu filozofii. Dn. 21 VIII 1642 r. otrzymał w Krakowie dymisję z zakonu; jako ksiądz świecki uzyskał beneficjum plebańskie w Bobrownikach koło Kozienic w woj. sandomierskim. W r. 1645 był sekretarzem królewskim, w r. 1647 przebywał w Padwie. W r. 1659 otrzymał nominację na kanonika oraz kustosza sandomierskiego i tego jeszcze roku na dożywotniego administratora opactwa witowskiego. W drugiej połowie 1659 r. król mianował L-ego rezydentem w Wiedniu. L. zajmował się tam m. in. przysyłaniem informacji i rozpowszechnianiem w 1661 r. „Merkuriusza Polskiego” za pośrednictwem polskiego drukarza osiadłego w Wiedniu Stanisława Mateusza Kocmyrzowskiego (Kośmierzyńskiego). Prowadził L. z jego pomocą z ramienia polskiego dworu akcję na rzecz reformy państwa, a w szczególności elekcji za życia króla właśnie przy pomocy „Merkuriusza”. Toteż w tym czasie, zwłaszcza w l. 1660–1 utrzymywał L. szeroką korespondencję z czołowymi polskimi senatorami i ministrami. W r. 1669 król Michał Korybut Wiśniowiecki rozpoczął starania w Rzymie o biskupstwo kamienieckie dla L-ego. Proces informacyjny zamknięto 25 XI t. r. i tegoż dnia król wystawił dokument prezentujący L-ego na to biskupstwo. Sakrę biskupią otrzymał prawdopodobnie z początkiem 1670 r., ale dopiero w r. 1671, w przewidywaniu wojny tureckiej, zjawił się w Kamieńcu Podolskim.
W kwietniu 1672 r. posłował L., wraz z referendarzem kor. Janem Małachowskim, od króla Michała do hetmana Jana Sobieskiego z pojednawczym listem. Z końcem lipca 1672 r. przebywał już w Kamieńcu, ale zamyślał «wymknąć się», rzekomo dla zebrania posiłków, bo «tu ani głowy, ani praesidium nie masz»; pozostał jednak, choćby dlatego, że miał odwrót odcięty, i przetrwał całe oblężenie. Brał aktywny udział, jako jedyny senator obecny w Kamieńcu, w działalności 6-osobowej rady wojennej, chociaż do niej formalnie nie należał. Na naradzie w nocy 19/20 VIII podjęto na jego wniosek projekt o zabieganie u Turków o 4-tygodniowe zawieszenie broni, aby umożliwić sobie wysłanie poselstwa do króla i hetmana z wezwaniem o odsiecz. L. załamał się ostatecznie, zresztą nie on jeden, 26 VIII, kiedy to w obliczu nieuchronnego upadku Starego Zamku i braku nadziei na rychłą odsiecz oraz kapitulanckiej postawy Mikołaja Potockiego, starosty gen. podolskiego, organizacyjnego zwierzchnika obrony twierdzy, przeprowadził uchwałę ludności miasta o konieczności poddania się Turkom. Ten akt małoduszności L-ego nie był oczywiście niczym chwalebnym, ale też nie stanowisko biskupa zadecydowało o tak szybkim upadku twierdzy. Gorzej, że w późniejszych listach L. oczerniał bezpodstawnie niektórych zasłużonych obrońców, pomawiając np. majora artylerii Hejkinga o wysadzenie prochów tylko z powodu rzekomej obawy przed karą za nieporządki w cekauzie. Po kapitulacji wyjechał do Lwowa, nie szukając nawet porozumienia z hetmanem Janem Sobieskim dla obmyślenia dalszej obrony kraju.
Nie wiadomo, czy L. był przy królu pod Gołębiem i Lublinem jesienią 1672 r., ale w styczniu 1673 r. zaprzysiągł generalną konfederację i od tego czasu pozostał na sejmie pacyfikacyjnym. Dn. 27 I 1673 r. składał L. relację o oblężeniu i upadku Kamieńca usprawiedliwiając poddanie tej twierdzy przewagą Turków, zwłaszcza w artylerii, podminowaniem baszt i zamków, niedostatkiem prochów i żywności oraz skąpą liczbą obrońców. Posłowie «grubo przymawiali… biskupowi… i do brewiarza, nie do rządów, brać się mu kazali». Na konwokacji w 1674 r. w swoim wotum 19 I domagał się L. zabezpieczenia interesów królowej wdowy Eleonory, uchwalenia podatku generalnego szelężnego, czyli dziesiątego szeląga od napojów, przygotowania żołdu i żywności dla wojska oraz przyspieszenia elekcji. Wziął jeszcze udział w elekcji w r. 1674 wraz ze swym województwem podolskim. Zmarł w r. 1677 we Lwowie. Postać L-ego wprowadził H. Sienkiewicz do powieści „Pan Wołodyjowski”.
Podob. sztych M. Sommera w Muz. Narod. w Kr., Oddział Czapskich; – W. Enc. Ilustr., XLII 911–2; Boniecki, XIII 343; Dworzaczek, Genealogia, nr 102; Niesiecki, I 81; – Górski K., Wojna Rzpltej polskiej z Turcją w latach 1672 i 1673, „Bibl. Warsz.” 1890 t. 1 s. 172, 173, 175, 176; Kersten A., Stefan Czarniecki 1599–1665, W. 1963; Korzon T., Dola i niedola Jana Sobieskiego 1629–1674, Kr. 1898 III 114, 144, 226–8; Kubala L., Wojny duńskie i pokój oliwski 1657–1660, Lw. 1922; Lankau J., Prasa staropolska na tle rozwoju prasy w Europie. 1513–1729, Kr. 1960; Lasocki Z., O falsyfikatach w Archiwum skarbca koronnego, „Mies. Herald.” R. 9: 1930 s. 186–7; Przyboś A., Konfederacja gołąbska, Tarnopol 1936; [Rolle] Dr Antoni J., Zdrada kamieniecka (1672), w: Opowiadania historyczne, S. VII, Lw. 1891 s. 12, 60, 64–6; Sternal T., Oblężenie Kamieńca w powieści i historii. (Studium historyczno-literackie), „Przegl. Pol.” R. 24 t. 94, s. 319–20, 322–6, 329–30, 339; Targosz K., Hieronim Pinocci. Studium z dziejów kultury naukowej w Polsce w XVII w., Wr.–W.–Kr. 1967; Woliński J., Oblężenie Kamieńca w 1672 r., Zesz. Nauk. Wojsk. Akad. Polit. WAP. Seria historyczna nr 14, W. 1966 s. 185–6, 190, 193, 195; – Elementa ad fontium editiones, Romae 1962 VII; Ojczyste spominki, Wyd. A. Grabowski, Kr. 1845 II 164, 167, 169–70, 172, 173; Pisma do wieku i spraw Jana Sobieskiego, Wyd. F. Kluczycki, Kr. 1881; Relacja o upadku Kamieńca r. 1672 i ostatnich czynach p. Jerzego Wołodyjowskiego, przez … Stanisława Makowieckiego stolnika latyczewskiego, „Przegl. Powsz.” R. 3: 1886 t. 9 s. 396, 400, 402–3, 407–9, t. 10 s. 53–4, 63–6; Vol. leg., V 276, 302, 334; – Akta procesu informacyjnego w posiadaniu katedry historii Kościoła KUL; Arch. Centr. S. J.: Polonica 11 f. 26; Pol. 44 f. 4, Katalog trzyletni kol. Św. Piotra w Kr. z 1642 r.; Zbiory Zakł. Dok. IH PAN w Kr.: Kartoteka Komitetu Źródeł do Dziejów Życia Umysłowego Polski; – Informacje Bronisława Natońskiego.
Adam Przyboś