Szokalski Wiktor Feliks, pseud. i krypt.: Dr. W. Sz., Ein Mähre, (W.S.), *** (1811–1891), uczestnik powstania listopadowego, działacz emigracyjny, lekarz, profesor okulistyki Szkoły Głównej Warszawskiej.
Ur. 15 XII w Warszawie. Jego ojciec Antoni (ok. 1788–1820), dzierżawca Sadkowa (pow. radomski), ukończył studia prawnicze w Berlinie, a następnie pracował przy regulacji granicy Ks. Warsz., po czym zatrudnił się jako urzędnik ministerium skarbu Ks. Warsz. w Warszawie i Radomiu; był wolnomularzem. Matka, Justyna z Rogozińskich (1793–1871), siostra Antoniego Wincentego Rogozińskiego (zob.), nauczycielka żeńskiej szkoły benonitów w Warszawie, po owdowieniu wyszła za mąż za Józefa Kowszewicza (1787–1838), lekarza powiatowego w Miechowie, a następnie lekarza sztabowego w powstaniu listopadowym; po jego śmierci osiadła w Paryżu, gdzie w l. 1845–54 pracowała jako dyrektorka Inst. Panien Polskich.
S. uczył się w r. 1819 w szkole wojewódzkiej w Radomiu. Po śmierci ojca kontynuował od r. 1820 naukę w szkole pijarów w Warszawie. Wkrótce potem przeniósł się do Liceum Warszawskiego, kierowanego przez Samuela Bogumiła Lindego; należał do szkolnego kółka literackiego, gdzie zaprzyjaźnił się z Zygmuntem Krasińskim, Leonem Łubieńskim i Konstantym Gaszyńskim. W r. 1827 zdał maturę, po czym za namową ojczyma zapisał się 30 IX 1828 na Wydz. Lekarski Uniw. Warsz. Słuchał wykładów m.in. farmaceuty Adama Kitajewskiego, botanika Michała Szuberta i filozofa Krystyna Lacha-Szyrmy. Po wybuchu powstania listopadowego, w r. 1830, przerwał studia i jako ochotnik wstąpił do batalionu akademickiego, dowodzonego przez Lacha-Szyrmę. Gdy batalion przekształcono w oddział gwardii honorowej, został przydzielony do służby sanitarnej w Szpitalu Ujazdowskim. Potem był podlekarzem w 13. pp, a następnie pracował w szpitalach garnizonowych kolejno w Zakroczymiu i Modlinie. Należał do założonego w czasie powstania przez Stanisława Jachowicza Tow. Wychowania Dzieci po Poległych Rycerzach Polskich. Z powodu choroby wrócił na krótko do Warszawy, po czym objął stanowisko lekarza batalionowego w 17. pp i wraz z nim walczył w obronie Warszawy, na Woli i Mokotowie; za udział 6 IX 1831 w walkach pod Królikarnią został wyróżniony pochwałą. Po kapitulacji Warszawy 7 IX t.r. wraz z korpusem gen. Macieja Rybińskiego przekroczył 5 X granicę pruską. Dn. 4 X otrzymał Złoty Krzyż Virtuti Militari. Uzyskawszy zgodę naczelnego lekarza armii Karola Kaczkowskiego, uczestniczył w składzie 7. pp w tworzeniu wojskowego szpitala dywizyjnego w Tczewie, pod zarządem ojczyma S-ego. W Malborku zaprzyjaźnił się z poznanym tam Julianem Szotarskim, po czym odbył z nim drogę do Tczewa.
Pod koniec marca 1832 wyjechał S. na Zachód; przebywał z Szotarskim we Frankfurcie nad Odrą, Lipsku, Jenie i Grünbergu w Hesji. Zachorował na tyfus i zatrzymał się w Giessen w Księstwie Heskim. Po otrzymaniu trzyletniego stypendium na tamtejszym uniwersytecie kontynuował od maja t.r. studia medyczne. Uczęszczał na wykłady zoologa K. Vogta oraz chemika J. von Liebiga. Na podstawie rozprawy o fizjologii twarzy nieboszczyka De facie hippocratica (Giessen 1834) uzyskał 10 IX 1834 stopień doktora medycyny, chirurgii i akuszerii. Przeniósł się wtedy do Grünberga, gdzie bezpłatnie (cudzoziemiec nie mógł otrzymywać zapłaty) praktykował jako lekarz powiatowy; na jego utrzymanie łożył wówczas wuj Rogoziński. Równocześnie w l. 1834–6 był słuchaczem medycyny na uniwersytetach w Heidelbergu i Würzburgu. Wkrótce po śmierci wuja wyjechał do Paryża, a w podziękowaniu za pracę otrzymał od mieszkańców Grünberga 300 złr. Do Paryża przybył w r. 1837 i zatrudnił się w prywatnej klinice okulistycznej J. Sichela jako bibliotekarz, a po pewnym czasie również asystent. Sporządzał tam wypisy z czasopism medycznych oraz prowadził prace z zakresu anatomii patologicznej oczu. Dn. 18 XII 1839 złożył na Sorbonie pracę dyplomową (we Francji nie uznano jego doktoratu z Giessen) La diplopie unioculaire ou la double vision d’un oeil (Paris 1839) i na jej podstawie otrzymał stopień doktora medycyny. W tym czasie opublikował rozprawę o daltonizmie Essai sur les sensations des couleurs dans l’état physiologique et pathologique de l’oeil („Annales d’Oculistique” T. 2: 1839, T. 3: 1840, wyd. osobne, Paris 1841, po niemiecku, Giessen 1841), w której zdolność rozróżniania kolorów uznał za zjawisko fizjologiczne, a nie fizyczne; napisał też artykuł o fizjologii chorób oczu De l’influence des muscles obliques de l’oeil sur la vision et de leur paralysie („Annales de la Société de Médecine de Gand” T. 7: 1840). W r. 1839 odszedł z pracy w klinice Sichela i od r. 1840 wykładał jako docent oftalmologię w szkole lekarskiej w Paryżu. T.r. został członkiem paryskiego Tow. Medyko-Praktycznego; w Towarzystwie wygłosił odczyt o kołtunie De la plique polonaise, dans l’état actuel de la science („Bulletin de la Société de Médecine Pratique de Paris” 1844 nr 40, wyd. osobne, Paris 1844, po niemiecku, „Archiv für physiologische Heilkunde” R. 4: 1845), przedstawiając go jako objaw choroby. Należał do organizatorów Tow. Lekarzy Niemieckich w Paryżu i w l. 1844–8 pełnił funkcję jego prezesa. Od r. 1844 był lekarzem dobroczynności w VII okręgu m. Paryża. Uczestniczył w kongresie medycznym zorganizowanym w Paryżu w r. 1845, z którego opublikował sprawozdanie (Neun Briefe über den medizinischen Congrès in Frankreich, „Archiv für physiologische Heilkunde” R. 5: 1846). Jako jeden z pierwszych zajął się histologią chorób rogówki i w r. 1846 ogłosił pracę Von den Trübungen der Hornhaut in histologischer Hinsicht mit Bezug auf Augenpraxis (tamże). Razem z S. Funarim redagował czasopismo „L’Esculape”, a publikował w: „Archives Générales de Médecine”, „Examinateur Médicale Paris”, „Gazette Médicale de Paris” i „La Revue Médicale de Paris” oraz „Prager Vierteljahrschrift für praktische Heilkunde”.
W r. 1837 wstąpił S. do założonego przez Joachima Lelewela Zjednoczenia Emigracji Polskiej i był jego pełnomocnikiem do przeprowadzenia zmian w działaniu Komisji Korespondencyjnej. Przyczynił się do wydania w Paryżu „La Pologne Historique, Litteraire, Monumentale et Pittoresque” (tzw. „La Pologne Pittoresque”, 1837–8 I–II, 1842 III). Wszedł w r. 1839 w skład komisji do urządzenia w Paryżu obchodów rocznicy powstania listopadowego; współpracował też z Komisją Funduszów Emigracji Polskiej. Jednak pod wpływem Narcyza Olizara ok. r. 1843 znalazł się w kręgu ks. Adama Jerzego Czartoryskiego i był uczestnikiem wtorkowych przyjęć w Hotelu Lambert. W organie czartoryszczyków „Trzeci Maj” (R. 6 nr 38–39) opublikował w październiku 1845 artykuł O narodowości na drodze nauk przyrodzonych i o wpływie emigracji na naturalne potrzeby kraju, w którym zarzucił emigracji niedostrzeganie konieczności rozwoju techniki i nauk ścisłych na rzecz kraju. T.r. został członkiem Tow. Literackiego w Paryżu; na jego posiedzeniu 3 VI 1847 wygłosił odczyt O zasadach organicznych przyszłej polskiej społeczności („Trzeci Maj” R. 8: 1847 nr 27, 28, wyd. osobne, Paryż 1847), postulując stopniowe zniesienie pańszczyzny przez upaństwowienie gruntów, oddanie chłopom ziemi w wieczyste użytkowanie oraz nacjonalizację handlu i bankowości w celu wyeliminowania dominacji gospodarczej Żydów (uważał ich za główny hamulec rozwoju gospodarczego Polski). Pod pseud. Ein Mähre wydał materiały o rabacji galicyjskiej pt. „Memoiren und Aktenstücken aus Galizien im Jahre 1846...” (Leipzig 1847), a na zlecenie Czartoryskiego opisał przebieg tych wydarzeń w Wadowicach (Galizische Ereignisse beschrieben von einem Mähren, Leipzig 1848). Jako lekarz współpracował z Inst. Panien Polskich, kierowanym przez matkę, oraz Tow. Dobroczynności Dam Polskich i Szkołą Polską Narodową. W okresie paryskim poznał m.in. Adama Mickiewicza i Juliusza Słowackiego.
W grudniu 1847 przeniósł się S. do Alise Sainte-Reine w Burgundii, gdzie został kierownikiem miejscowego szpitala; dzięki finansowemu wsparciu Czartoryskiego zorganizował tam oddział chirurgiczny oraz przyszpitalne przytulisko dla inwalidów polskich. Równocześnie pracował jako lekarz Tow. Kolei Żelaznej Paryż–Lyon. Na początku Wiosny Ludów, 11 IV 1848, udał się z polecenia Czartoryskiego do Niemiec; wygłaszał mowy na zgromadzeniach w Kolonii, Moguncji i Wiesbaden oraz założył propolskie komitety, m.in. w Giessen, Grünbergu i Hamburgu. Po powrocie 3 V t.r. do Francji złożył 7 V sprawozdanie ze swej misji (B. Czart., rkp. 5467 s. 577–616). T.r. przedłożył rozprawę O ośrodkach mózgowych funkcji wzrokowej i wygrał konkurs na nowo utworzoną Katedrę Okulistyki UJ; nie uzyskał jednak akceptacji władz austriackich. W wyniku bankructwa Tow. Kolei Żelaznej utracił oszczędności i popadł w kłopoty finansowe. Dodatkowe dochody uzyskiwał jako korespondent naukowych czasopism niemieckich, m.in. „Allgemeine Medizinische Central-Zeitung” (1849) i „Neue Zeitung für Medizin und Medizinal-Reform” (1849–50). W „Archiv für physiologische Heilkunde” (R. 8: 1849) ogłosił rozprawę Über den Einfluss des fünften Nervenpaares auf das Sehvermögen, w której przedstawił nowatorską teorię funkcjonowania zmysłu wzroku, polegającą na korelacji reakcji świetlnych z odczuwaniem napięcia mięśniowego. W r. 1851 przeniósł się do Savigny, gdzie zorganizował szpital, ochronkę oraz gminy sanitarne. Ponownie ubiegał się bezskutecznie o posadę na UJ, pisząc w tym celu konkursową pracę O wpływie usposobień na formy zapalne oka („Roczn. Tow. Nauk. Krak.” T. 21: 1852 nr 1, wyd. osobne, Kr. 1852). W Akad. Med. w Paryżu wygłosił w r. 1853 odczyty Trois observations au sujet des ulcérations cancereuses sur le dos de la main („Bulletin de l’Académie”, „L’Union Médicale” oba 1853) oraz De l’usage physiologique des poiles sur la peau de l’homme et de l’influence de leur suppression sur la santé („Bulletin de l’Académie” 1853, „L’Union Médicale” 1854).
W lipcu 1852 wrócił S. do Warszawy; decyzją Rady Administracyjnej Król. Pol. z 25 IX 1853 przywrócono mu prawa cywilne. W warszawskim „Tygodniku Lekarskim” (R. 7: 1853 nr 48–49, 52, R. 8: 1854 nr 2, 6, 10–11, 31, 33, 36, 44, 46–47, R. 9: 1855 nr 11, 25–27, 29) opublikował cykl artykułów pt. Listy do doktora Majera, profesora fizjologii przy Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie. O patrzeniu, czyli o macaniu okiem, w stanie zdrowia i choroby (wyd. osobne Listy o patrzeniu i spoglądaniu czyli o macaniu okiem w stanie zdrowia i choroby, pisane do dra J. Majera, W. 1856). Po złożeniu egzaminu przed Radą Lekarską Król. Pol. objął 8 IV 1854 funkcję bezpłatnego konsultanta, następnie lekarza etatowego, a od 5 IV 1856 lekarza naczelnego Inst. Oftalmicznego im. ks. Edwarda Lubomirskiego w Warszawie. Zajmując się nadal zagadnieniami higieny, stwierdził wbrew swemu wcześniejszemu stanowisku, że kołtun jest wynikiem niewłaściwej higieny, a nie choroby („Tyg. Lek.” R. 10: 1856 nr 11). Opublikował też pracę Hodowanie pijawek lekarskich pod względem utrzymania, sztucznego rozmnażania, połowu, przewozu, przechowywania zapasów i najoszczędniejszego ich użytku, zwłaszcza w szpitalach i dobroczynnych zakładach (W. 1857, wyd. 2, W. 1860). Od r. 1857 należał do Tow. Lekarskiego Warszawskiego i 17 XI t.r. objął w nim funkcję dożywotniego sekretarza; spowodował powołanie w Towarzystwie w r. 1859 komisji słownikowej opracowującej polskie nazwy lekarskie, a także założenie Kasy wsparcia dla podupadłych lekarzy oraz pozostałych po nich wdów i sierot. Uczestniczył w organizowaniu powstałej w Warszawie w r. 1857 Akad. Medyko-Chirurgicznej; przy obsadzie jej katedr współpracował z inspektorem służby zdrowia Teodorem Cycurynem. W l. 1859–62, w zastępstwie Henryka Hoyera, wykładał w Akademii fizjologię i opublikował podręcznik Fizjologia wykładana w warszawskiej medyko-chirurgicznej akademii [...] w 1859/60 r. (W. 1859). Interesował się halucynacjami wzrokowymi i ogłosił artykuł Kilka przykładów fantazyjnych objawów wzrokowych u ociemniałych („Tyg. Lek.” R. 12: 1858 nr 38). Wydał też dwutomowe dzieło Fantazyjne objawy zmysłowe (T. 1: Sny, widzenia i przywidzenia, Kr. 1861, T. 2: Senne marzenia, Kr. 1863), w którym wyjaśniał zjawiska hipnozy, snu i halucynacji, a także podał zarys psychologii ogólnej, podbudowanej metafizyczną koncepcją człowieka i jego pozycji wśród istot żywych; praca ta wywarła wielki wpływ na Juliana Ochorowicza. Po włączeniu w r. 1862 Akademii jako Wydz. Lekarskiego do Szkoły Głównej Warszawskiej został S. powołany 1 II t.r. na p.o. profesora okulistyki, a 1 X objął Katedrę Okulistyki i Otiaryki. Równocześnie kontynuował pracę w Inst. Oftalmicznym. Opracował dla Instytutu zasady przeprowadzania konkursu na stanowisko lekarza (1861), otworzył poradnię chorób słuchu (1862) oraz prowadził (12 IV 1862 – 30 VI 1864) Klinikę Oczną dla studentów Szkoły Głównej, przeniesioną następnie do szpitala Świętego Ducha. Od r. 1860 należał do współpracowników „Encyklopedii powszechnej” Samuela Orgelbranda, a od r. 1863 wchodził w skład redakcji „Pamiętnika Towarzystwa Lekarskiego Warszawskiego”. Brał udział w spotkaniach literackich, organizowanych przez redaktorów „Biblioteki Warszawskiej” i „Gazety Warszawskiej”, podczas których poznał m.in. Józefa Ignacego Kraszewskiego, Jadwigę Łuszczewską, Wincentego Pola, Władysława Syrokomlę i Narcyzę Żmichowską.
S. nie wierzył w powodzenie działań rewolucyjnych; był przeciwnikiem powstania styczniowego i nie wziął w nim udziału. W l. 1865–8 należał do Rady Lekarskiej Król. Pol., w której zajmował się sprawami higieny miejskiej i urządzeń sanitarnych, a także reorganizacji szpitali. Na podstawie obserwacji urazów doznawanych przy pracy na roli napisał sprawozdanie O częstych u nas skaleczeniach przy użytku machin rolniczych i ich następstwach („Pam. Tow. Lek. Warsz.” T. 54: 1865 nr 1). Był współzałożycielem ukazującego się w l. 1866–72 dwutygodnika „Klinika”, na który ofiarował 100 rb.; pismo redagował wspólnie z Zygmuntem Dobieszewskim. Kontynuując badania nad narządem słuchu, wygłaszał na ten temat odczyty w Tow. Lekarskim Warszawskim: 31 VI 1866 O ruchach małżowiny ucha i powstawaniu wrażeń podmiotowych słuchu podczas faradyzacji ucha i 2 XI 1869 Podwójne słyszenie. Nadal badał też choroby oczu, opowiadając się za ich statystycznym ujęciem, m.in. w Liście prof. Szokalskiego o statystyce chorób ocznych, zebranej w ciągu lat dziesięciu w Instytucie Oftalmicznym Warszawskim („Klinika” T. 1: 1866 nr 4). Na zamówienie Józefa Majera opracował pierwszy polski podręcznik okulistyki Wykład chorób przyrządu wzrokowego u człowieka (W. 1869–70 I–II, po rosyjsku, Moskwa 1878), za którego tom pierwszy Tow. Naukowe Krakowskie przyznało mu w r. 1869 nagrodę w wysokości 1 tys. złr. Doprowadził do wybudowania wg projektu Henryka Marconiego nowej siedziby Inst. Oftalmicznego przy ul. Smolnej (otwarta 12 X 1870). Po zamknięciu Szkoły Głównej Warszawskiej w r. 1869 i utworzeniu w jej miejsce Cesarskiego Uniw. Warsz. z rosyjskim językiem wykładowym, S. został w r. 1871 zdegradowany do stanowiska adiunkta, po czym podał się do dymisji i odszedł z uczelni.
W r. 1873 został S. członkiem powstałej w Krakowie Akademii Umiejętności. W l. 1876–7 pełnił funkcję prezesa Tow. Lekarskiego Warszawskiego. Przyczynił się do założenia pracowni naukowej Towarzystwa oraz zainicjował 22 II 1876 organizowanie posiedzeń biologicznych; wygłaszał odczyty z nauk medycznych, historii medycyny, przyrody i etyki, m.in. Stanowisko naukowe Ciołka (Vitelliona) w średniowiecznej optyce („Ateneum” T. 4: 1877 nr 2–3). Należał do redaktorów „Encyklopedii ogólnej wiedzy ludzkiej” (W. 1872–7), wydawanej przez „Tygodnik Ilustrowany” i „Wędrowca”. Z okazji 25-lecia pracy w Inst. Oftalmicznym otrzymał 8 IV 1879 wykonane przez Władysława Walkiewicza tableau ze swym portretem i wizerunkami piętnastu polskich okulistów, a w Tow. Lekarskim Warszawskim odsłonięto 15 XI 1882 jego olejny portret autorstwa Leopolda Horowitza. W r. 1879 został odznaczony Orderem św. Anny II kl. Był w r. 1881 założycielem, m.in. z Tytusem Chałubińskim, Karolem Dobrskim i Henrykiem Dobrzyckim, Kasy Pomocy dla Osób Pracujących na Polu Nauki im. dr. Józefa Mianowskiego (Kasy im. Mianowskiego). Należał do twórców i został członkiem redakcji wydawanego od r. 1882 w Warszawie tygodnika przyrodniczego „Wszechświat” oraz współtworzył t.r. „Pamiętnik Fizjograficzny”. Brał udział w Zjazdach Lekarzy i Przyrodników Polskich; na III Zjeździe w Krakowie (21–25 VII 1881) wygłosił przemówienie inauguracyjne oraz przewodniczył obradom. Z jego inicjatywy zorganizowano wtedy I Zjazd Okulistów Polskich jako jedną z sekcji zgromadzenia. Na IV Zjeździe w Poznaniu (2–4 VI 1884) wygłosił odczyty O badaniu i obserwacji przyrodniczej porównawczo u nas i w innych krajach („Dziennik IV Zjazdu Lekarzy i Przyrodników Polskich w Poznaniu”, P. 1884 nr 2) oraz O Jędrzeju Śniadeckim, a mianowicie o wpływie teorii jestestw organicznych na ogólny ustrój biologii społecznej (tamże, nr 4); uczestnicy Zjazdu uczcili wtedy 50-lecie jego pracy zawodowej. Dn. 25 X t.r. również Tow. Lekarskie Warszawskie urządziło S-emu jubileusz. Z tej okazji wydano „Książkę jubileuszową dla uczczenia 50-letniej działalności naukowej prof. dra Szokalskiego” (Red. J. Talko, W. 1884), ogłoszono konkurs w „Gazecie Lekarskiej” na pracę „O naukowym znaczeniu prac prof. Szokalskiego” oraz dedykowano S-emu numer „Medycyny” (T. 12: 1884 nr 44) i rocznik „Pamiętnika Fizjograficznego” (T. 4: 1884); z uniw. w Giessen otrzymał S. powtórny dyplom lekarski.
Od l. siedemdziesiątych publikował S. prace poświęcone filozofii przyrody. Inspirując się teorią jestestw organicznych Jędrzeja Śniadeckiego, ogłosił artykuł Kwestia X w organizacji roślin i zwierząt („Wiek” R. 3: 1875 nr 166, 170–172, 174–175), w którym przedstawił koncepcję istnienia nieznanego czynnika «x» – duchowej, podobnej do jaźni siły twórczej, zespalającej oraz kształtującej życie i rozwój organizmu. Problematykę tę podjął także w książce Początek i rozwój umysłowości w przyrodzie (W. 1885). Opierając się na psychologii i fizjologii porównawczej, rozwinął w niej koncepcję stopniowej ewolucji psychiki w świecie organicznym, aż do powstania uczuć wyższego rzędu; dowodził, że inteligencja zawarta jest nawet w pojedynczym atomie i przedstawiając trzy fazy jej ewolucji omówił kolejno problem czynnika duchowego «x» u roślin i zwierząt, a następnie prawa rozwoju oraz pierwsze przejawy inteligencji w przyrodzie. Pisząc o człowieku i znaczeniu ludzkiej mowy dla powstania społeczeństwa, przeciwstawił się teorii mechanistycznej, zastosowanej do funkcjonowania organizmów żywych, opowiedział się natomiast za teoriami dynamicznymi, opartymi na pojęciu sił twórczych. Książka S-ego była szeroko dyskutowana w środowisku naukowym, m.in. przez Adama Mahrburga („Kraj” 1885 nr 9, 11, 14), Józefa Karola Potockiego („Przegl. Tyg.” 1885 nr 6–7) oraz Jana Władysława Dawida, z którym S. toczył polemikę („Prawda” R. 5: 1885 nr 12–13, 19–20). W r. 1887 otrzymał S. doktorat honorowy UJ. Był prezesem pierwszej wystawy higienicznej zorganizowanej 21 V – 11 VII t.r. w Ujazdowie. Pełnił funkcję przewodniczącego sekcji przyrodniczej Tow. Ogrodniczego Warszawskiego.
S. opublikował ponad dwieście prac w różnych językach (polskim, niemieckim, francuskim i rosyjskim), głównie z zakresu okulistyki, fizjologii, higieny, historii medycyny i przyrodoznawstwa. Jako praktyk wprowadził do polskiej okulistyki badania oftalmoskopowe, badanie pola widzenia, dobieranie szkieł oraz racjonalne leczenie jaskry. Stworzył warszawską szkołę okulistyczną; do jego uczniów należeli m.in. Bolesław Gepner, Stanisław Kośmiński, Maurycy Likiernik, Zygmunt Kramsztyk, Walenty Hieronim Kamocki i Emil Wolfring. Był członkiem ponad trzydziestu towarzystw naukowych, m.in. we Francji (Montpellier), Belgii (Bruksela), Holandii (Amsterdam) oraz w krajach niemieckich, Czechach i na Węgrzech. S. zmarł 6 I 1891 w Warszawie, został pochowany na cmentarzu Powązkowskim (kw. 20).
W zawartym w lipcu 1841 w Giessen małżeństwie z Ludwiką (Louisą) Langsdorf (1814–1879), córką Wilhelma, naczelnika Górnej Hesji (Oberhessen), miał S. syna Karola (ur. 1841), inżyniera, żonatego ze Stanisławą Kapuścińską, oraz córkę Malwinę Albertynę (ur. 1845).
W czerwcu 1893 w kościele św. Aleksandra w Warszawie odsłonięto pomnik S-ego autorstwa Jana Woydygi i tablicę pamiątkową, ufundowane przez Tow. Lekarskie Warszawskie. Obszerne fragmenty pisanych od r. 1889 wspomnień S-ego wydano pt.: Z pamiętników prof. Szokalskiego (Oprac. Z. Kramsztyk, „Krytyka Lek.” 1897 nr 7–8, 1898 nr 9–10, 1899 nr 8–12, 1900 nr 8–9, 1901 nr 3, 6), Wspomnienia z przeszłości (Oprac. A. Wrzosek, Wil. 1914 I–II, wyd. 2, Wil. 1921 I–II) oraz Pamiętniki Wiktora Szokalskiego (Oprac. R. Wierzbicki, „Arch. Hist. i Filoz. Med.” T. 2: 1925 z. 1–2, T. 3: 1925 z. 1–2, T. 4–5: 1926 z. 1–2, T. 6: 1927 z. 1–2).
Portret przez Antoniego Rogozińskiego w Gł. B. Lek.; – Album biograficzne Polaków w. XIX, II; Bibliogr. filozofii pol., II, III; Bibliogr. historii Pol. XIX w., II cz. 2, 3 vol. 1–2 ; Bibliogr. Warszawy, III, VII; Biogr. Lexikon d. hervorr. Ärzte; Dictionnaire encyclopédique des Sciences Médicales, Paris 1885 XV; Estreicher w. XIX, IV; Filoz. w Pol. Słown.; Gąsiorowski L., Zbiór wiadomości do historii sztuki lekarskiej w Polsce od czasów najdawniejszych aż do najnowszych, W. 1855 IV; Gerber, Studenci Uniw. Warsz.; Konopka, Pol. bibliogr. lek. XIX w.; Kośmiński, Słown. lekarzów; Lorentowicz J., La Pologne en France, Paris 1941 III; Nowy Korbut, IX; PSB (Rogoziński Antoni , Gepner Bolesław, Majer Józef); Słown. biologów; Słown. pseudonimów, IV; Słownik psychologów polskich, P. 1992; Szenic, Powązki, III; Więckowska, Zbiory batignolskie; – Barykiewicz B., Szkoła Główna Warszawska (1862–1869). Cesarsko-Królewska Warszawska Medykochirurgiczna Akademia, Kr. 1901 II; Bieliński, Uniw. Warsz., II; Bilikiewicz T., Zagadnienie życia w świetle zasad psychologii porównawczej, Kr. 1928; Demel M., Pedagogiczne aspekty warszawskiego ruchu higienicznego, 1864–1914, Wr. 1964; Dębowski J., Człowiek i przyroda w polskiej myśli filozoficznej XVI–XIX wieku, Olsztyn 1997; Dobrzycki H., Profesor Wiktor Feliks Szokalski, „Medycyna” T. 19: 1884 nr 44 s. 726–37; tenże, Rys naukowo-społecznej działalności prof. Wiktora Feliksa Szokalskiego, ze szczególnym uwzględnieniem Jego zasług położonych dla Warszawskiego Towarzystwa Lekarskiego, „Pam. Tow. Lek. Warsz.” T. 41: 1895 nr 1 s. 128–45; Eisenbach A., Z dziejów Wielkiej Emigracji wobec kwestii żydowskiej 1832–1849, W. 1976; Gadon L., Z życia Polaków we Francji. Rzut oka na 50-cio letnie koleje Towarzystwa Historyczno-Literackiego w Paryżu 1832–1882, Paryż 1883; Giedroyć F., Służba zdrowia w dawnym wojsku polskim, W. 1927; Handelsman M., Adam Czartoryski, W. 1948 I; Hist. Nauki Pol., IV cz. 1–3; Jaruga N., Formacje wojskowe akademików warszawskich w roku 1830–1831, w: Studia z dziejów Warszawy 1830–1831, W. 1937; Kasparek N., Prusy Wschodnie w polskiej myśli politycznej lat 1795–1847, Olsztyn 1995; Konarska B., Polskie drogi emigracyjne, emigranci polscy na studiach we Francji 1832–1848, W. 1986; Kramsztyk Z., Rzut oka na naukową działalność prof. Szokalskiego, „Gaz. Lek.” R. 19: 1884 nr 42; tenże, Streszczenie niektórych dawniejszych rozpraw prof. Szokalskiego, tamże R. 19: 1884 nr 43 s. 824–35; Krass J., Życie umysłowe w Krakowie w latach 1848–1870, Kr. 1977; Kronika życia i twórczości Mickiewicza, Paryż, Lozanna czerwiec 1834 – październik 1840, Oprac. M. Dernałowicz, W. 1996; Lisowski W., Ludzie zasługi niepospolitej. Wybitni polscy lekarze XIII–XX w., W. 1983 (fot.); Malinowski A., Prof. dr Wiktor Szokalski, „Tyg. Ilustr.” 1884 nr 103 s. 394–5 (ilustr.); Melanowski W. H., Dzieje Instytutu Oftalmicznego im. Edwarda ks. Lubomirskiego w Warszawie 1823–1944, W. 1948; tenże, Rys dziejów okulistyki w Polsce, W. 1948; Meloch M., Warszawa w przededniu wybuchu powstania listopadowego, w: Studia z dziejów Warszawy 1830–1831, W. 1937; Ostrowska T., Polskie czasopiśmiennictwo lekarskie w XIX wieku, W. 1973; Pezda J., Ludzie i pieniądze. Finanse w działalności Adama Jerzego Czartoryskiego i jego obozu na emigracji w latach 1831–1848, Kr. 2003; Płonka-Syroka B., Recepcja doktryn medycznych przełomu XVIII i XIX wieku w polskich ośrodkach akademickich w latach 1784–1863, Wr. 1990; Rederowa D., Polski emigracyjny ośrodek naukowy we Francji, Wr. 1972; taż, Wielka Emigracja wobec spraw nauki w kraju, „Kult. i Społ.” R. 14: 1970 nr 4 s. 132–3; [Rogowicz J.] J. R., 25-ta rocznica objęcia obowiązków lekarza tutejszego Instytutu Oftalmicznego przez prof. Szokalskiego, „Medycyna” T. 7: 1879 nr 15 s. 238–40; 700 lat myśli polskiej. Filozofia i myśl społeczna w latach 1865–1895, Oprac. A. Hochfeldowa, B. Skarga, W. 1980 I; Sulimierski F., Wiktor Feliks Szokalski, „Tyg. Ilustr.” T. 8: 1871 nr 189 (ilustr.); Szostakowski S., Z kart Wielkiej Emigracji. Prasa obozu arystokratyczno-konserwatywnego w latach 1832–1848, Olsztyn 1974; Szwejcerowa A., O Towarzystwie lekarzy niemieckich w Paryżu, „Arch. Hist. Med.” R. 42: 1979 z. 3 s. 326; Talko J., Feliks Szokalski, „Kłosy” R. 24: 1879 nr 728 (ilustr.); tenże, Prof. dr Szokalski i jego działalność, tudzież zebranie materiałów do historii oftalmologii w Polsce od najdawniejszych czasów aż do dni naszych, W. 1884; Tomkowski J., Mój pozytywizm, W. 1993; Veritate et scientia. Księga pamiątkowa w 125-lecie Poznańskiego Towarzystwa Przyjaciół Nauk, Red. A. Gąsiorowski, P. 1982; Wierzbicki R., Działalność naukowa Szokalskiego na polu okulistyki, P. 1927; tenże, Społeczna działalność Wiktora Szokalskiego, „Arch. Hist. i Filoz. Med.” T. 4: 1926 z. 2 s. 34; tenże, Życiorys Wiktora Szokalskiego, tamże T. 4: 1926 z. 2 s. 210–32; Zarys dziejów nauk przyrodniczych w Polsce, W. 1963; Zembrzuski L., Studia medyczne Wiktora Szokalskiego 1828–1837, „Klinika Oczna” R. 26: 1956 nr 2; Złota księga medycyny warszawskiej, Red. M. Krawczyk, W. 2009 (ilustr.); – Adam Mickiewicz, Listy, dedykacje, notaty, Oprac. S. Pigoń, W. 1964 s. 71, 75; Kośmiński S., Wykaz rzeczy zawartych w 72 tomach Pamiętnika Towarzystwa Lekarskiego Warszawskiego z lat 1837–1876, W. 1877; Roman Rogiński. Powstaniec 1863. Zeznania i wspomnienia, Oprac. S. Kieniewicz, W. 1983; Starnawski J., Juliusz Słowacki we wspomnieniach współczesnych, Wr. 1956; Wykaz oryginalnych prac lekarskich polskich za czas od r. 1831 do r. 1890 włącznie, W. 1897; – „Biesiada Liter.” T. 7: 1879 nr 173 s. 262 (reprod. portretu); „Dzien. Prawn.” T. 47: 1853 nr 143 s. 144–5, 336–7; – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne z r. 1891: „Annales d’Oculistique” T. 105 nr 3–4 s. 203–6 (B. Wicherkiewicz), „Ateneum” T. 1 s. 430–1, „Biesiada Liter.” T. 31 nr 3 s. 39, „Czas” nr 5, 6, „Dzien. dla Wszystkich” nr 4, 6, 8, „Gaz. Lek.” R. 26 nr 2 s. 23–5 (Z. Kramsztyk), nr 3 s. 57–8, „Gaz. Lwow.” nr 6, „Gaz. Pol.” nr 4, 6, 8, „Gaz. Warsz.” nr 6, 8, 9, „Kraj” nr 9, „Kron. Lek.” R. 12 nr 1 s. 61–2, „Kur. Codz.” nr 7, „Kur. Lwow.” nr 9–10, „Kur. Warsz.” nr 9, 10, „Medycyna” T. 19 nr 3 s. 33–6 (G. Fritsche), „Now. Lek.” R. 3 nr 2 s. 53–7 (B. Wicherkiewicz), „Prawda” R. 11 nr 2 s. 20, „Przegl. Lek.” R. 30 nr 2 s. 17, nr 6 s. 88–9 (A. Fabian), „Przegl. Wet.” R. 6 nr 2 s. 45, „Roczniki Tow. Przyjaciół Nauk Pozn.” T. 18 s. 477–84 (B. Wicherkiewicz), „Rola” nr 2, „Tyg. Ilustr.” nr 55 s. 33–4 (H. Dobrzycki), „Wędrowiec” R. 29 nr 3 s. 38–9 (reprod. portretu), „Wiad. Farmac.” R. 18 nr 3 s. 73–4, „Wiek” nr 4, „Wszechświat” T. 10 nr 2 s. 17, nr 3 s. 33–5 (A. Fabian), „Zdrowie” T. 7 nr 1, „Ziarno” R. 3 nr 4, „Życie” R. 5 nr 3 s. 33–4; – B. Czart.: rkp. 2093 t. 3, rkp. 5325, 5334, 5337, 5341, 5467, 5479 t. 2, rkp. 5598, 6684 (dot. także matki S-ego), rkp. 6697 t. 4 (dot. syna, Karola), rkp. 7230 t. 1, rkp. 7243; B. Pol. w Paryżu: rkp. 453/11, 510/2, 921–923 (dot. także matki S-ego), rkp. 1393/2, 1394/1, 1458/1; Gł. B. Lek.: Fragmenty spuścizny S-ego.
Agata Barzycka-Paździor