Potrzebski Wiktor Franciszek, pseud. Corda (1880–1944), ksiądz, działacz niepodległościowy i społeczny, pedagog, kapelan Armii Krajowej. Ur. 30 VII w miasteczku Ślesin w pow. konińskim, był synem Jana (ur. 1859), rolnika, i Elżbiety z Sieradzińskich.

Po ukończeniu gimnazjum w Kaliszu P. wstąpił do Seminarium Duchownego we Włocławku, gdzie w czerwcu 1904 otrzymał święcenia kapłańskie. Na pierwszą placówkę skierowany został do Koła. Tu jak wielu młodych wikariuszy diecezji kujawsko-kaliskiej związał się z ruchem niepodległościowym. Miał być członkiem, czy też aktywnym sympatykiem Narodowego Związku Robotniczego (NZR), szczególnie czynnym wśród miejscowych rzemieślników i propagatorem założenia szewskiej spółdzielni branżowej. «Zwolniony z wikariatu w Kole przez rząd» w końcu 1907 r. przeniósł się do Galicji. W r. 1908 rezydował przy kościele Św. Anny we Lwowie i w tym czasie wydał broszurę pt. O współdzielczości czyli kooperacji (Lw. 1909). W l. 1907–10 zamieszczał w warszawskim tygodniku „Sztandar” i jego kolejnych przekształceniach: „Nowy Sztandar”, „Głos Bezpartyjny”, „Chwila Bieżąca”, „Tygodnik Bezpartyjny dawny Sztandar” artykuły i korespondencje nadsyłane z Koła, następnie zaś z Galicji, sygnowane pełnym nazwiskiem, bądź inicjałami W.P. W r. 1910 mianowany został prefektem szkół męskich: ludowej i wydziałowej w Dolinie. Rychło dał się poznać jako energiczny i pomysłowy działacz zabiegający o skupienie inteligencji polskiej w Dolinie i okolicy w Tow. Szkoły Ludowej (TSL). Został przewodniczącym Koła TSL w Dolinie, a w kwietniu 1910 wiceprzewodniczącym Zarządu Okręgowego TSL w Stryju. Rozbudował w Dolinie czytelnię z pięcioma wypożyczalniami terenowymi. Doświadczenia z tej działalności opisał w artykule Praca w czytelni TSL („Przew. Oświat.” 1910 z. 12). Był także członkiem Wydziału Ligi Pomocy Przemysłowej we Lwowie.

Od 20 VIII 1913 P. był prefektem szkoły ludowej i wydziałowej w Monasterzyskach (pow. buczacki). Tu również przystąpił do działalności niepodległościowej. Znany terenowy działacz Drużyn Bartoszowych (DB) Leon Ordyniec, miejscowy wikary ks. Edward Szczerbowski i P. byli twórcami i organizatorami DB o nazwie «Folwarki» (od nazwy osiedla fabrycznego przyległego do Monasterzysk i zamieszkałego przez ludność polską). P. został wkrótce jej naczelnikiem, a nadto mianowany został przez Radę Naczelną DB jednym z członków tzw. Komitetu Mężów Zaufania, tj. kierownictwa całej Chorągwi Buczackiej DB. P. był rzecznikiem rozbudowy szkolenia wojskowego, własnym sumptem zaopatrując Drużynę «Folwarki» w broń ćwiczebną. Niemniej wielki wkład pracy wniósł w działalność artystyczno-oświatową, jako organizator, reżyser i scenograf przedstawień teatralnych (m. in. inscenizacja „Betleem Polskiego” L. Rydla i montażu scenicznego „Dla Ojczyzny …”). Pisywał też systematycznie w l. 1913/14 w tygodniku DB pt. „Dzwon”. W okresie bezpośrednio poprzedzającym wybuch pierwszej wojny światowej P. był rzecznikiem jedności działania i konieczności udziału nawet ograniczonego kontyngentu DB w czynie zbrojnym. W sierpniu 1914 odprawił osobiście w stroju liturgicznym dwie grupy z DB «Folwarki» na koncentrację do Legionu Wschodniego. W latach wojny nominalnie pozostawał P. na stanowisku prefekta w Monasterzyskach. W r. 1918 przebywał w Rozdole koło Stryja, a następnie praktycznie zarządzał małą parafią Sokołówka koło Bóbrki (u boku sędziwego proboszcza).

W styczniu 1922 powrócił P. do macierzystej diecezji kujawsko-kaliskiej (włocławskiej) i objął na krótko stanowisko prefekta gimnazjum w Bełchatowie. We wrześniu t. r. przeniesiony został do Piotrkowa Trybunalskiego i pełnił tam obowiązki prefekta oraz wykładowcy propedeutyki filozofii w Seminarium Nauczycielskim Żeńskim im. Królowej Jadwigi oraz w Prywatnym Gimnazjum Żeńskim Heleny Trzcińskiej (od r. 1926 Zrzeszenia Nauczycieli Szkół Średnich). Był również od 19 VIII 1922 rektorem kościoła szkolnego zwanego popularnie kościołem «Panien» (Nativitatis BMV olim Dominices), dawnego Dominikanek. W r. 1926 w wyniku ostatecznego określenia granic nowej diecezji łódzkiej Piotrków znalazł się w jej obrębie, a P. stał się kapłanem tejże diecezji. Dn. 7 VII 1927 P. na krótko mianowany został rektorem kościoła Św. Franciszka Ksawerego (od r. 1928 ponownie księży Jezuitów) i tym samym prefektem Gimnazjum Męskiego im. Bolesława Chrobrego. W okresie swej działalności w Piotrkowie dał się P. poznać jako wybitny organizator i kierownik młodzieżowych obozów wędrownych we Wschodnich Karpatach. W zasadzie obozy te odbywały się pod patronatem miejscowego hufca Związku Harcerstwa Polskiego, niemniej P. dołączał również ubogą młodzież spoza harcerstwa. Pierwszy taki obóz wyruszył już w r. 1924. Wrażenia z tych organizowanych w trudnych powojennych warunkach wędrówek ogłosił P. w książeczce pt. Listy wakacyjne 1926 r. (Piotrków Trybunalski 1926), w których znajdowały się także krytyczne uwagi o polityce gospodarczej rządu na tych terenach.

W sierpniu 1928 P. został inkardynowany do archidiecezji wileńskiej, o co sam zabiegał. Od r. szk. 1928/9 do 1934/5 P. pozostawał na stanowisku prefekta Seminarium Nauczycielskiego w Trokach z przydziałem do miejscowego kościoła parafialnego Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny. Z początkiem r. szk. 1935/6 przeniesiony został do Grodna z przydziałem do kościoła farnego i pracował jako prefekt w I Państwowym Gimnazjum i Liceum im. Adama Mickiewicza przez dwa lata, by w r. szk. 1937/8 objąć stanowisko dyrektora tegoż liceum. Była to nominacja niemal bez precedensu w szkołach państwowych zwłaszcza przy równoległym istnieniu szkolnictwa wyznaniowego. Tu P. był także animatorem wodniackich drużyn harcerskich oraz szkolnych zespołów artystycznych. W r. 1936 wydał broszurę: W rocznicę odzyskania Niepodległości (Grodno 1936), która swą formą literacką i ogólnymi treściami odbiegała od tego rodzaju okolicznościowych publikacji. P. posiadał dar szybkiego rozpoznawania wartości i cech charakteru osób, z którymi się stykał, był też znakomitym mówcą. Po ustaniu działań wojennych 1939 r. uruchomił ponownie liceum, które istniało do chwili rozwiązania go 10 XII 1939 przez władze Radzieckiej Białorusi. Na przełomie 1939/40 r. P. był już w Warszawie, gdzie został kapelanem klasztoru SS. Loretanek przy ul. Sierakowskiego na Pradze. Utworzył też niezwłocznie komplet gimnazjalny pomyślany przede wszystkim dla młodzieży z Grodna, która w wyniku wojny znalazła się w Warszawie. Z biegiem lat dołączała do nich również młodzież warszawska. Komplety zorganizowane i kierowane przez P-ego były reaktywowaniem I Państwowego Gimnazjum i Liceum im. A. Mickiewicza z Grodna z siedzibą w Warszawie i do wybuchu powstania przeprowadziły pięciokrotnie egzaminy maturalne, wydając ok. 40 świadectw dojrzałości. P. występujący pod nazwiskiem Józef względnie Władysław Orłowski wykładał język polski i historię.

P. zaangażował się również w konspirację wojskową. W październiku 1942 został kapelanem terenowego oddziału Armii Krajowej (AK) «Vistula», z którego rozwinął się następnie batalion «Kiliński». P. był najpierw kapelanem II kompanii, potem batalionu, a do powstania warszawskiego wyszedł już jako kapelan IV Rejonu I Obwodu (Śródmieście) Okręgu Warszawskiego AK. W czasie powstania warszawskiego pełnił wszelkie obowiązki, jakie przypadały kapelanowi powstańczemu. Zginął 4 IX 1944 na rogu ul. Szpitalnej i Przeskok wraz z częścią sztabu IV Rejonu w czasie kolejnej zmiany miejsca postoju. Miejsce to upamiętnia tablica na ścianie domu Szpitalna 4, grób P-ego zaś znajduje się na cmentarzu Komunalnym (dawny Wojskowy) na Powązkach (kwatera A-25-18-15).

Nazwisko P-ego wyryte jest na tablicy zgrupowania «Kiliński» (w prawym krużganku kościoła Św. Antoniego przy ul. Senatorskiej, przy środkowym ołtarzu lewej nawy znajduje się również wielkie zdjęcie P-ego), na tablicy poległych kapelanów WP w kościele Garnizonowym przy ul. Długiej w Warszawie (w błędnej pisowni jako POTRZEBOWSKI) oraz na tablicy rektorów kościoła «Panien» w Piotrkowie przy ul. Rycerskiej.

Fot. w Materiałach Red. PSB; – Łoza, Czy wiesz kto to jest?; Zagórowski, Spis nauczycieli; Catalogus Ecclesiarum et Cleri Archidioecesis Vilnensis 1929–39; Catalogus Ecclesiarum et utriusque Cleri tam Saecularis quam Regularis Dioecesis Vladislaviensis seu Calisiensis 1905–25; Catalogus Universi Venerabilis Cleri Saecularis et Regularis Archidioecesis Leopoliensis Ritus Latini 1909–18; Elenchus Cleri Saecularis et Regularis Dioecesis Lodzensis 1926–8; Spisok duchovenstva Vloclavskoj ili Kujavsko-Kališskoj Eparchii 1904; – Drużyny Bartoszowe 1908–1914, Lw. 1939 s. 254–5 (reprod. portretu), 372; Graliński T., Necrologium Sacerdotum Dioecesis Lodzensis, „Wiad. Diec. Łódzkie” 1951 nr 1 s. 29, nr 8–9 s. 211, 1954 nr 10–12 s. 276; Jacewicz W., Woś J., Martyrologium polskiego duchowieństwa rzymsko-katolickiego pod okupacją hitlerowską w latach 1939–1945, W. 1977 z. 2 (błędnie jako POTRZEBOWSKI); Ordyniec L., Chorągiew Buczacka Drużyn Bartoszowych, W. 1939 s. 22–5 (reprod. portretu), 30; Podlewski S., Panteon chwały polskiego duchowieństwa. Ks. Kapelan „Corda”, „Za i Przeciw” 1966 nr 45 s. 11 (fot.); tenże, Wierni Bogu i Ojczyźnie, W. 1971; Rudzińska H., Rudziński A., Gajdowski L., W Śródmieściu podziemnej Warszawy. Jak powstał IV Rejon 1 Obwodu AK, „Kierunki” 1982 nr 3 s. 6–7; Szołdrski W., Martyrologium duchowieństwa polskiego pod okupacją niemiecką, w: Sacrum Poloniae Millennium, Rzym 1965 XI; W miejscu śmierci żołnierzy AK, „Słowo Powsz.” 1979 nr 201 (fot.); – Dziennik Urzędowy Min. Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, 1929 nr 7 s. 327; Informator Kościoła Katolickiego w Polsce, W. 1937; Sprawozdanie z działalności Towarzystwa Szkoły Ludowej za r. 1911, Kr. 1912 cz. 2 s. 17–18, 41; Schematyzm Nauczycielski Polskiego Towarzystwa Pedagogicznego z Kalendarzem Informacyjnym na r. 1914, Lw. 1914 XXVII s. 2; Szematyzmy Król. Galicji, 1910–14; – „Kron. Diec. Kujawsko-Kaliskiej” 1908 nr 3 s. 91, 1921 nr 1–2 s. 30, 1922 nr 5–6 s. 185, nr 7–9 s. 365; „Przegl. Bibliogr.” 1910 nr 1 s. 3; „Przew. Oświat.” 1910 s. 366, 462–5; „Wiad. Archidiec. Wileńskie” 1928 nr 15–16, s. 229, 1934 nr 15 s. 212; „Wiad. Diec. Łódzkie” 1926 nr 1 s. 48, 80, 1927 nr 2 s. 104; – Arch. Państw. w W.: Akta Komisji Weryfikacyjnej Kuratorium Okręgu Szkolnego Warszawskiego t. 63 k. 21–64; – Kronika kościoła PP. Dominikanek w Piotrkowie (rkp.); Mater. red. PSB: Kserokopia aktu chrztu P-ego z paraf. rzymskokatol. w Ślesinie; – Informacje ks. Tadeusza Pecolda z Piotrkowa, ks. Antoniego Woronieckiego z Łodzi, Reginy Augustowskiej, Bohdana Ciszewskiego, Feliksa Przyłubskiego, Heleny Sawko, Stanisława Stupkiewicza, Adama Wilantowicza, Andrzeja Zajączkowskiego z Warszawy.

Marek Getter