Starzeński Wiktor Wacław (1826–1882), ziemianin, marszałek szlachty guberni grodzieńskiej, działacz polityczny.
Ur. 26 IX w Strabli (pow. bielski), był wnukiem Michała Hieronima (zob.), synem Macieja Ignacego i Marianny (Marii) z Baworowskich (dane o rodzicach w życiorysie Michała Hieronima), bratem stryjecznym Kazimierza Władysława (zob.). S. dziedziczył austriacki tytuł hrabiowski otrzymany przez Starzeńskich w r. 1780, potwierdzony przez Heroldię Król. Pol. w r. 1819 oraz przez cara Mikołaja I w l. 1849 i 1853.
Początkowo mieszkał S. z rodzicami i rodzeństwem (siostrami Adelajdą i Gabrielą oraz bratem Adolfem) w Hnilicach koło Zbaraża w Galicji. Po wybuchu powstania listopadowego, ojciec S-ego wsparł je finansowo (18 XII 1830 złożył na Skarb Publiczny 18 tys. złp.), a starszy brat, Adolf wziął w nim udział jako porucznik artylerii, m.in. w bitwach o Olszynkę Grochowską, pod Iganiami i Ostrołęką. Po śmierci Adolfa, który 4 V 1837 zginął w Nagórzanach w pojedynku z płk. Mikołajem Kamieńskim, Starzeńscy przenieśli się do Strabli w granicach Cesarstwa Rosyjskiego.
W młodości S. podróżował po Europie, był m.in. w Austrii, Włoszech, Szwajcarii, Francji i Niemczech. Od r. 1842 kształcił się w Kolegium OO. Jezuitów we Fryburgu w Szwajcarii, gdzie należał do sodalicji mariańskiej oraz na uniw. w Monachium. Po powrocie z zagranicy, w r. 1846, przebywał w Petersburgu załatwiając po śmierci ojca sprawy procesowe i nawiązując kontakty z arystokracją rosyjską. Zafascynowany armią, wstąpił do p. kawalergardów gwardii cesarskiej w stopniu junkra (wg innej wersji do dragonów, gdzie awansował do stopnia kapitana). W gwardii dosłużył się szybko stopnia sztabsrotmistrza, ale karierę wojskową porzucił dla kobiety, z którą wyjechał do Włoch i którą tam prawdopodobnie poślubił. Po powrocie do Petersburga został zdegradowany i zesłany w r. 1847 na Kaukaz do griebieńskiego liniowego p. kozackiego (tureckie wojsko kozackie). W ciągu dwóch lat doszedł w nim do stopnia chorążego i funkcji setnika, a za odwagę w walce z kaukaskimi góralami został odznaczony srebrnym Orderem św. Jerzego. We wrześniu 1849 otrzymał cztery miesiące urlopu, później przedłużonego, a w maju 1850 zgodę na zwolnienie ze służby i powrót do gub. grodzieńskiej; ustanowiono jednak nad nim tajny nadzór policyjny.
S. osiadł w dziedzicznej Strabli, gdzie znajdował się pałac z galerią portretów rodzinnych, dużą biblioteką i rodzinnym archiwum oraz ogród włoski z alejami cisowymi i wiązowymi. Był ponadto właścicielem leżących nieopodal tego majątku folwarków: Doktorce i Wiktorzyn, a także wsi Niewodnica Nargilewska (pow. białostocki) oraz Baczki (gub. warszawska). W trzydziestoletnią dzierżawę wziął klucz ordynacji Krasińskich na Litwie. W r. 1853 ożenił się w Wiedniu z Marią Aurorą de Bezzi, córką Aloisa, konsula austriackiego w Madrycie; małżonkowie przebywali w Wiedniu do urodzin syna, Wiktora w r.n. Po powrocie do Strabli zajął się S. gospodarowaniem i działalnością publiczną. Ambitny, o «szerokiej naturze», zabiegał o popularność wśród szlachty, a dzięki swym koneksjom z arystokracją rosyjską, uważany był za osobę wpływową. W r. 1856 został wybrany na marsz. powiatowego szlachty białostockiej. W l.n. uczestniczył w przygotowywaniu projektów reformy uwłaszczeniowej. Zaprzyjaźniony z Andrzejem Zamoyskim, stojącym na czele Tow. Rolniczego, w którym działali bracia stryjeczni S-ego, Henryk Jędrzej i Kazimierz Władysław (zob.) był jego nieformalnym reprezentantem na Litwie, usiłującym przenieść z Król. Pol. wzory działalności organicznej. W maju 1860 współinicjował utworzenie Tow. Rolniczego Litewskiego, do czego ostatecznie nie doszło. W r. 1861 objął po Kalikście Orzeszce obowiązki marsz. gubernialnego grodzieńskiego, pełniąc nadal funkcję marsz. powiatowego białostockiego.
Krytykując represyjną politykę administracji rosyjskiej, postulował S. tworzenie w guberniach lit. towarzystw naukowych i gospodarczych, zwłaszcza Tow. Kredytowego, reaktywowanie Uniw. Wil. i wileńskiego okręgu naukowego, przywrócenie Statutu Litewskiego, zaprzestanie dyskryminacji Kościoła katolickiego, dopuszczenie większej liczby Polaków do stanowisk w administracji. Prawdopodobnie wysuwał też postulat administracyjnego wyodrębnienia Litwy i nadania jej statusu podobnego do Król. Pol. Memoriały i projekty reform przedstawiał najpierw gen.-gubernatorowi wileńskiemu W. Nazimowowi, a potem, wobec jego niechęci, już bezpośrednio władzom w Petersburgu. Pismo skierowane w marcu 1861 do ministra spraw wewnętrznych P. Wałujewa i ministra wojny D. Milutina pozostało bez odpowiedzi, następne jednak z sierpnia t.r. spowodowało telegraficzne zaproszenie S-ego na rozmowę. Ostatecznie zdobył S. oparcie w Petersburgu w osobach Wałujewa i naczelnika żandarmerii W. Dołgorukowa, jednak w Wilnie Nazimow ostrzegał przed nim jako przed politykiem niebezpiecznym, blokując jego starania o utworzenie tamże Tow. Kredytowego oraz pisma „Przegląd Rolniczy”. Własne memoriały przedstawiał S. w Petersburgu we wrześniu 1861 oraz w lutym i maju 1862.
W maju 1862 uczestniczył S. w zjeździe szlachty lit. w Wilnie. Był już wtedy jednym z przywódców obozu «białych» na Litwie, a z racji reprezentowania w nim orientacji na porozumienie z władzami nazywany był «Wielopolskim Litwy»; blisko współpracował z mieszkającym w Wilnie Aleksandrem Oskierką. Program S-ego znany był szlachcie lit. z krążących odpisów; jeden z jego memoriałów, prawdopodobnie z lutego t.r., został częściowo ogłoszony w „Czasie” (1862 nr 95). W lipcu dostał S. od naczelnika rządu cywilnego Król. Pol. Aleksandra Wielopolskiego zaproszenie na rozmowy do Warszawy. Propozycję objęcia stanowiska prezydenta Warszawy odrzucił ze względu na obowiązki marsz. gubernialnego grodzieńskiego, przyjął natomiast od Wielopolskiego, uzgodnioną z namiestnikiem Król. Pol. w. ks. Konstantym (rozmawiał z nim 9 VIII), misję poufnej mediacji z Hotelem Lambert. Ok. 18 VIII wyjechał do Paryża, by przekonać Władysława Czartoryskiego o potrzebie ugody z caratem; nie jest jednak wykluczone, że w tajemnicy przed Wielopolskim (wg D. Fajnhauza) usiłował uzgodnić koordynację działań szlachty lit. z polityką Hotelu Lambert; o takiej roli S-ego przekonany był III Oddział na podstawie doniesień wywiadu. Wałujew uważał, że S. «wyznaczył sobie na Litwie, z pewnymi różnicami, rolę markiza Wielopolskiego w Królestwie Polskim» („Archivnyje materialy Muravjovskogo muzeja...”, s. 164) i starał się za jego pośrednictwem podtrzymać dialog z litewskimi «białymi». Dlatego, mimo żądań Nazimowa, Wałujew odmówił ukarania S-ego, ale zalecił jego obserwację.
Po powrocie na Litwę uczestniczył S. w dwóch kolejnych zjazdach szlacheckich w Wilnie: we wrześniu i listopadzie 1862. W 2. poł. listopada t.r. udał się do Moskwy na spotkanie cara Aleksandra II z gubernialnymi marszałkami szlachty; przy tej okazji wręczył kolejny memoriał Wałujewowi i Dołgorukowowi. Z dn. 2 na 3 XII (z 20 na 21 XI st.st.) został przyjęty przez cara; uznając trwały charakter panowania rosyjskiego na Litwie i odwołując się do argumentów panslawistycznych, dowodził, że poprzez polityczne i kulturalne koncesje władze pozyskają elity na Litwie, a tym samym spowodują osłabienie tendencji radykalnych w imperium. Postulował przywrócenie instytucji z czasów Aleksandra I, zakładanie banków, towarzystw kredytowych, rolniczych, naukowych i literackich oraz konsultowanie się Komitetu Zachodniego z przedstawicielami polskiego społeczeństwa zaproszonymi lub wybranymi w drodze wyborów. W odpowiedzi car obiecał konsultacje Komitetu Zachodniego ze społeczeństwem oraz rozważenie przywrócenia instytucji z czasów Aleksandra I, natomiast przeciwny był reaktywowaniu Uniw. Wil. i nadaniu Litwie autonomii. W liście pisanym po wizycie do brata, w. ks. Konstantego, wyrażał car sceptycyzm wobec linii politycznej S-ego, na co namiestnik odpowiedział, że S. jest «Polakiem rozsądnym. Rozumie, że Litwa nigdy nie może powrócić do Polski, ale pragnie dla Litwy większej prowincjonalnej samodzielności». W grudniu przybył S. do Warszawy na rozmowy z w. ks. Konstantym. Tuż przed świętami Bożego Narodzenia uczestniczył tam, jako delegat Grodzieńszczyzny, w ogólnokrajowym zjeździe «białych»; niespodziewanie poparł wówczas program Jakuba Gieysztora prowadzenia zarówno prac organicznych, jak i bliskich «czerwonym» przygotowań do powstania.
Wkrótce po wybuchu powstania styczniowego S. przeniósł się do Grodna. W listach do ministra Wałujewa obwiniał rządzących o podburzanie włościan przeciw ziemianom. Po ogłoszeniu przez władze tzw. poprawki do ukazów uwłaszczeniowych (1 III 1863), likwidującej w trybie natychmiastowym zależność chłopów od dworu i poprawiającej warunki nabycia przez nich ziemi, ale zlecającej wykonanie reformy naczelnikom wojennym, a nie marszałkom szlachty, oraz pod wpływem wezwania Rządu Narodowego, aby Polacy porzucili służbę na rzecz państwa rosyjskiego, 16 III 1863 (4 III st.st.) podał się do dymisji z funkcji marsz. gubernialnego grodzieńskiego; dymisja została przyjęta 9 IV t.r. (28 III st.st). Z datą 16 III rozesłał list cyrkularny Do marszałków powiatowych (przedr. następnie przez prasę zagraniczną, m.in. „Journal Débats” nr z 25 III i galicyjski „Czas” nr 67), w którym krytykował politykę caratu i stwierdzał bankructwo polityki ugody: «tłumiąc w sercu najdroższe dla każdego Polaka uczucia, usiłowałem w ciągu dwóch lat ubiegłych, doprowadzić naród do szczerego pojednania z Koroną, w nadziei, że wyjednać zdołam te właśnie instytucje i reformy, które każdy, nawet najbardziej umiarkowany obywatel, poczytuje za żywotne i konieczne» (AGAD, Arch. Starzeńskich, rkp. 26). W ślad za S-m podali się na Litwie do dymisji marszałkowie powiatowi i gubernialni oraz pośrednicy mirowi (ogółem ok. 250 osób). W odpowiedzi gen.-gubernator Nazimow wszczął dochodzenie przeciw S-emu i odmówił mu zgody na wyjazd do Warszawy. Pozwolenie na podróż do chorej matki w Warszawie otrzymał S. od Wałujewa; wykorzystał to do przedstawienia powodów swej dymisji w. ks. Konstantemu. Na rozkaz nowego gen.-gubernatora wileńskiego M. Murawjowa 5 VI (24 V st.st.) dokonano rewizji w mieszkaniu S-ego w Grodnie, a następnie aresztowano go i przewieziono do Wilna, gdzie uwięziony został w cytadeli, a potem na Antokolu. Podczas śledztwa przypisywano S-emu niemal kierowniczą rolę w pierwszej fazie powstania styczniowego na Litwie. S. zaprzeczał temu i deklarował się jako zwolennik ugody polsko-rosyjskiej warunkowanej autonomią kulturalną; powołując się na rozmowy z carskimi ministrami, konsekwentnie twierdził, że list ukazał się bez jego wiedzy (ale nie przeczył swego autorstwa). O łaskę dla syna zabiegała za pośrednictwem dygnitarzy rosyjskich Marianna Starzeńska; w wyniku nacisków Hotelu Lambert interweniował na polecenie swego rządu ambasador brytyjski w Petersburgu lord F. Napier, a w listopadzie ks. Ch. Morny (wg syna S-ego, z inicjatywy Napoleona III). W rezultacie tych starań oraz pod wpływem życzliwych S-emu dygnitarzy rosyjskich (m.in. Wałujewa i Dołgorukowa) został skazany jedynie na rok więzienia, a następnie na «osiedlenie» w gub. permskiej; wyrok zatwierdził car 3 XI 1863 (22 X st.st.). Dn. 4 XII t.r. (22 XI st.st) został S. uwięziony w twierdzy w Bobrujsku, gdzie zezwolono mu na kontakty z żoną i dziećmi (otrzymały zgodę na zamieszkanie tamże). W r. 1864 w wyniku zabiegów matki, zmieniono miejsce zsyłki z gub. permskiej na położoną w łagodniejszym klimacie gub. woroneską, ale z powodu zaawansowanej ciąży żony S-ego, odroczono wykonanie tej decyzji. Od 8 III 1865 do wiosny r.n. przebywał S. z rodziną w gub. woroneskiej – kolejno w Bobrowie (pow. niżnodiewicki), Woroneżu i pow. ziemliańskim (15 wiorst od Woroneża), gdzie zamieszkał na dłużej; w swym domu organizował spotkania dyskusyjne miejscowych zesłańców. W wyniku kolejnych interwencji matki, został w czerwcu 1867 ułaskawiony z możliwością zamieszkania w Król. Pol.; na jego powrót do gub. grodzieńskiej nie wyraził zgody następca Murawjowa, gen.-gubernator wileński K. Kaufman. S. z rodziną zamieszkał u matki w Warszawie.
W rezultacie popowstaniowych represji majątki S-ego na Grodzieńszczyźnie zostały przymusowo sprzedane. Strablę z przyległymi folwarkami kupiła w grudniu 1867 zaprzyjaźniona ze S-m księżna Aleksandra Oboleńska (w r. 1870 wydzierżawiła ten majątek na 12 lat dymisjonowanemu płk. Adamowi Smulskiemu, a w r. 1874 pod jego zastaw zaciągnęła na 30 lat pożyczkę u S-ego); po śmierci księżny w r. 1876 arendator doprowadził majątek do ruiny – prawdopodobnie wówczas zaginęły najstarsze portrety rodzinne i wartościowe meble. Korespondencja hetmana Jana Klemensa Branickiego, którą w r. 1881 opracowywał Klemens Kantecki, została wkrótce potem przekazana do Poznańskiego Tow. Naukowego. Po r. 1867 był S. właścicielem tylko Baczek w Król. Pol.
S. do czerwca 1868 pozostawał pod ścisłym nadzorem policyjnym, potem pod «sekretną» obserwacją. W r. 1869 przeniósł się do Galicji i osiadł w Dukli, majątku szwagra, Cezarego Męcińskiego, męża siostry, Gabrieli (1821–1849). Przez kilka lat zajmował się na Podkarpaciu interesami naftowymi i należał do Polskiego Tow. Naftowego. W r. 1875, po śmierci chorej na gruźlicę żony, wrócił z dziećmi do Warszawy; dopiero wówczas otrzymał zgodę na zamieszkanie w guberniach lit. w dowolnym miejscu. W raporcie III Oddziału z r. 1876 stwierdzono jednak, że S. jest «przepojony polskim patriotyzmem i nienawiścią do wszystkiego co rosyjskie, nie zasługuje na żadne zaufanie i wymaga stałej obserwacji» (Gosudarstvennyj archiv Rossijskoj Federacii w Moskwie, F. 109 l eksp. op. 1863 nr 23 čast’81 k. 153v). W listach kierowanych do władz oraz w korespondencji prywatnej krytykował S. politykę represji i rusyfikacji Litwy, był jednak wierny swemu programowi ugody z Rosją w zamian za gwarancję swobodnego rozwoju narodowego Polaków. Za zgodą min. spraw wewnętrznych, od r. 1877 otrzymywał corocznie paszport, umożliwiający zamieszkanie w Petersburgu i gub. petersburskiej; dzięki temu mógł przebywać u syna, Wiktora, służącego w gwardii cesarskiej. Zmarł nagle na serce 31 V lub 1 VI 1882 w Petersburgu, na statku parowym płynącym po Newie. Został pochowany w rodzinnej Strabli.
W małżeństwie z Marią Aurorą de Bezzi (1834–1875), córką Aloisa Valesi, miał S. ośmioro dzieci, synów: Andrzeja Wiktora Mariana (1854–1920), właściciela odkupionej w r. 1897 Strabli, szambelana (1899) i kamerjunkra (1905) dworu rosyjskiego, urzędnika Min. Spraw Wewnętrznych Rosji, ożenionego w r. 1886 z Marią Zuzanną Benisławską (1869–1939), Macieja Maurycego Mariana (1855–1909), mieszkającego od r. 1882 w Stanach Zjednoczonych, żonatego z Anną Klug, Waldemara Włodzimierza Mariana (1859–1904), ożenionego z Ireną Głowińską, Mariana Kazimierza (1865–1943), prawnika, zamiłowanego ichtiologa, członka Krajowego Tow. Rybackiego w Krakowie, założyciela Polskiego Tow. Wędkarskiego, którego był prezesem, właściciela Rudy (pow. nowomiejski), żonatego od r. 1890 z Aleksandrą Marią Lasocką (1868–1951), Adama Grzegorza (1872–1925), właściciela Boczanicy na Podolu, ożenionego w r. 1909 z Adaminą Czosnowską (1882–1976), Aleksandra Tadeusza (1874–1923), doktora prawa na UJ, po r. 1920 doradcę prawnego w Lidze Narodów w Genewie, mieszkającego stale w Davos w Szwajcarii, żonatego od r. 1915 z Holenderką Romelią Joanną Rutgers van der Loeff, oraz córki: Zofię Ludwikę (6 X 1866 – 25 V 1919), żonę od r. 1912 swego krewnego Leonarda Starzeńskiego, syna Leopolda Eugeniusza (zob.), zamordowaną z mężem przez Ukraińców w majątku Podkamień (pow. rohatyński), i Marię Gabrielę (1868–1894), żonę od r. 1893 Juliusza Tarnowskiego.
Fot. portretu w: Gieysztor J., Pamiętniki, Wil. 1921 I; Reprod. karykatury S-ego (ok. 1861), fot. S-ego z dziećmi (ok. 1870), fot. synów S-ego, Mariana i Andrzeja Wiktora, w: Zamoyski A., The Noble House of Starzeński, London 1997 s. 124, 131, 155, 157; – Borkowski, Almanach; Mater. do biogr., geneal. i herald. pol., VI 314–16; Zamoyski A., The Noble House of Starzeński, London 1997; Żychliński, VII; – Słown. Geogr. (Strabla); – Beynar L., Działalność Aleksandra Oskierki w Wilnie w latach 1861–1863, w: Księga pamiątkowa Koła Historyków Słuchaczy Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie, 1923–1933, Wil. 1933; Briancev P. D., Pol’skij miatež 1863 goda, Vil’na 1892 s. 155–7, 208–9; Fajnhauz D., 1863. Litwa i Białoruś, W. 1999; tenże, Śladami Wielopolskiego. Wiktor Starzeński i jego projekty ugody polsko-rosyjskiej na Litwie i Białorusi (1861–1863), „Przegl. Hist.” T. 85: 1994 z. 3 s. 241–53; Głębocki H., Fatalna sprawa. Kwestia polska w rosyjskiej myśli politycznej 1856–1866, Kr. 2000; Handelsman M., Adam Czartoryski, W. 1950 III cz. 2; Hościławicz J., Zespół pałacowy w Strabli, jego dzieje i konserwacja, „Biul. Konserwatorski Woj. Białostockiego” 1996 s. 10–11; Kieniewicz S., Między ugodą a rewolucją. Andrzej Zamoyski w latach 1861–1862, W. 1962; tenże, Powstanie styczniowe, W. 1983; Koberdowa I., Wielki Książę Konstanty w Warszawie 1862–1863, W. 1962; Mościcki H., Pod berłem carów, W. 1924; Przyborowski W., Dzieje 1863 roku, Kr. 1902 III 19–21, 198; Skałkowski A. M., Aleksander Wielopolski w świetle archiwów rodzinnych. 1871–1877, P. 1947 III; Smirnov A. F., Vosstanije 1863 goda v Litve i Belorussii, Moskva 1963; Staliunas D., Litewscy biali i władze carskie przed powstaniem styczniowym: między konfrontacją a kompromisem, „Przegl. Hist.” T. 89: 1998 z. 3 s. 383–401; Stankiewicz Z., Dzieje wielkości i upadku Aleksandra Wielopolskiego, W. 1967; Szpoper D., Między caratem a snem o Rzeczypospolitej. Myśl polityczna konserwatystów polskich w guberniach zachodnich Cesarstwa Rosyjskiego w latach 1855–1862, Gd. 2003; – Lista członków czynnych Towarzystwa Rolniczego w Królestwie Polskim w roku 1859, W. 1859 s.71; – Archivnyje materialy Muravjovskogo muzeja, odnosiaščiesja k pol’skomu vosstaniju 1863–1864 gg. v predelach Severo-Zapadnogo Kraja. Čast’ pervaja: perepiska po političeskim delam graždanskogo upravlenija s 1 janvara 1862 g. po maj 1863 g., Sost. A. I. Milovidov, Vil’na 1913; Berg, Zapiski o powstaniu, III 161; Bieleckij A., Sbornik dokumentov Muzeja Grafa M. N. Muravieva, Vil’na 1906 I; Czartoryski W., Affaires de Pologne. Esposé de la situation suivi de documents et de pièces justificatives, Paris, décembre 1863 s. 18–19, XIII–XIV; tenże, Pamiętnik 1860–1864, Wyd. H. Wereszycki, W. 1960; Diariusz Sejmu z l. 1830–1831, Wyd. M. Rostworowski, Kr. 1907 I (dot. ojca S-ego); Gieysztor J., Pamiętniki, Wil. 1921 I–II; Iz zapisok Ivana Akimoviča Nikotina, „Russkaja Starina” 1902 nr 10 s. 77–9; Koresp. namiestników Król. Pol., I–III; [Łubieński K.], Konstanty Ireneusz Pomian hrabia Łubieński, biskup sejneński, Kr. 1898 s. 18; Milutin D. A., Vospominanija 1860–1862, Moskva 1999; tenże, Vospominanija 1863–1864, Moskva 2003; Murawiow M., (Wieszatiel): Wspomnienia, Oprac. Z. Podgórzec, W. 1990; Raporty polityczne konsulów generalnych Francji w Warszawie1860–1864, Oprac. I. Koberdowa, Wr. 1965; Ratch V., La question polonaise dans la Russie Occidentale. Matériaux pour servir a l’histoire de l’insurrection de 1863, Paris 1868 s. 119–24, 176–82, 218–23, 246–7, 254–64; Ruch rewol. na Litwie 1861–2; Sztakelberg J. I., Archiv Russkoj Stariny, w: K stoletii geroičeskoj bor’by za našu i vašu svobodu. Sbornik statjej i materjalov o vosstanii 1863, Red. V. A. Djakov, I. S. Miller, S. M. Falkovič, Moskva 1964; tenże, Fond Valujeva, w: Russko-polskije revolucionnye svjazi 60-ch godov i vosstanije 1863 g., Moskva 1962; Valujev P., Dnevniki P. A. Valujeva ministra vnutriennich diel, Moskva 1961 I–II; Vladimir Ivanovič Nazimov. Očerk iz novejšej letopisi Severo-Zapadnoj Rossii, „Russkaja Starina” 1885 kn. 3 s. 559–64; – „Gwiazda. Kalendarz Pet. Ilustr.” na r. 1883, s. 111 (red. H. Gliński); „Okólnik Rybacki” 1907 nr 93 s. 148 (dot. syna, Mariana); – Nekrologi z r. 1882: „Czas” nr 137 (L. Dębicki), „Kur. Warsz.” nr 133; – AGAD: Arch. Starzeńskich, sygn. 4, 5, 23–6, 33–5, 41, Inwentarz Zespołu Arch. Starzeńskich, Oprac. J. Czarnecka (W. 1971, mszp.); B. Czart.: rkp. 5719/III, k. 17, rkp. 6761 (kopia memoriału S-ego dla Aleksandra II z listopada 1862), rkp. 6762, 6975 (dot. dymisji S-ego); B. Jag.: rkp. 9678 IV (Akt przyjęcia do Kongregacji Mariańskiej we Fryburgu Szwajcarskim, 1844); B. Kórn.: rkp. 2521 (mater. biogr. dot. S-ego); B. Narod.: rkp. IV 8724 („Dziennik” Edwarda Romera, 1861) k. 93v, rkp. IV 8389 (relacja Henryka Fredry o pojedynku Adolfa Starzeńskiego z Mikołajem Kamieńskim); B. Nauk. PAU i PAN w Kr.: rkp. 7246; B. Ossol.: rkp. 13128/III k. 60 (wiersz z r. 1839 Marcina Smarzewskiego „Wspomnienie po odjeździe z Balic Adeli i Gabrieli panien Starzyńskich ślicznie śpiewających i grających...”); Gosudarstvennyj archiv Rossijskoj Federacii w Moskwie: F. 109 1 eksp. op. 1862 nr 407 k. 3 (niewykorzystane), op. 1863 nr 23 čast’81 (akta dot. śledztwa wobec S-ego, jego zesłania, koresp. S-ego z władzami rosyjskimi), op. 1850 nr 210, F. 945 (dot. Dołgorukowa) op. 1 nr 107 (listy Wałujewa); Institut rossijskoj literatury Rossijskoj Akademii Nauk w Pet.: F. 3 op. 20 nr 93 k. 97–8v (list S-ego do ks. J. A. Oboleńskiego, 1881), F. 265 (red. „Russkoj Stariny”) op. 10 nr 47 k. 5–18 (odpis memoriału S-ego z listopada 1862 z uwagami Aleksandra II); Lietuvos centrinis valstybės archyvas w Wil.: F. 378 (kancelaria gen.-gubernatora wil.) oddz. polit. op. 1861 nr 92 (akta dot. wyjazdów S-ego do Petersburga, Warszawy, Paryża i jego dymisji, 1861–3), F. 378 oddz. ogólny op. 1864 nr 2302 (listy Morny’ego i M. Murawiowa w sprawie S-ego); Lietuvos mokslų akademijos biblioteka w Wil.: Zespół 138 rkp. 1777 („Dziennik” Romera, 1862) k. 142v–3, 160–v; Rossijskij gosudarstvennyj istoričeskij archiv w Pet.: F. 1282 op. 3 nr 766 (akta dot. dymisji S-ego), F. 908 op. 1 nr 632 (listy S-ego do Wałujewa – niewykorzystane), F. 908 op. 1 nr 149 (mater. dot. petycji S-ego, m.in. k. 1–8 odpis memoriału S-ego dla Wałujewa z listopada 1862, z uwagami Aleksandra II), nr 240, 386, 496, 502 (koresp. Wałujewa), nr 441 (listy Nazimowa do Wałujewa), F. 908 op. 2 nr 31 (koresp. Wałujewa – niewykorzystane); Rossijskij gosudarstvennyj voenno-istoričeskij archiv w Moskwie: F. 484 op. 1 nr 9 k. 314–16 (memoriał S-ego dla Wałujewa przesłany Milutinowi, marzec 1861).
Henryk Głębocki