Radziwiłł Wilhelm (właściwie Fryderyk Wilhelm Paweł) (1797–1870), generał pruski, członek Izby Panów, ordynat nieświeski i ołycki, numizmatyk. Ur. 19 III w Berlinie, był synem Antoniego Henryka (zob.) i Luizy, księżniczki pruskiej, bratem Bogusława Fryderyka (zob.) i Elizy (zob.).
R. uczęszczał do gimnazjów Fryderyka Wilhelma oraz Fryderyka Werdera w Berlinie. Mając 16 lat rozpoczął, na prośbę ojca, służbę wojskową w armii pruskiej. Dn. 5 IX 1813 wszedł w stopniu podporucznika do sztabu III korpusu armii gen. F. W. Bülowa. Odbył kampanię 1813 r. i brał udział w bitwie pod Lipskiem (16–19 X); uczestniczył w działaniach swojego korpusu w Holandii, w zdobyciu szturmem Arnhem (30 XI 1813), w walkach pod Hertogenbosch (25–26 I 1814) i Deurne (2 II), w rozpoczęciu oblężenia Antwerpii (3 II). W kampanii 1814 r. we Francji R. odznaczył się przy zdobyciu (3 III) miasta Soissons, bronionego przez polski Nadwiślański p. piechoty. W t. r. przydzielony został w stopniu sztabskapitana do 2 p. pieszego gwardii, otrzymując w r. 1815 rzeczywistą rangę kapitana i na własną prośbę przydział do IV korpusu armii gen. Bülowa. Awansował (18 III 1816) na majora piechoty i jeszcze w t. r. skierowany został na 3-letnie studia do szkoły wojennej w Berlinie.
Dn. 26 I 1821 R. otrzymał nominację na stanowisko dowódcy batalionu w 19 p. piechoty stacjonującym w Poznaniu, 30 III 1829 awansował na podpułkownika. Prośba R-a, poparta przez króla pruskiego, o pozwolenie wzięcia udziału w wojnie rosyjsko-tureckiej spotkała się z odmową Petersburga. Wówczas R., przebywając na urlopie we Włoszech, udał się do Grecji i Stambułu, a do Berlina powrócił w r. 1830. Dn. 30 III 1831, w czasie utrzymywania w stanie pogotowia, wprowadzonego w związku z wydarzeniami powstania listopadowego w Król. Pol., zmobilizowanych jednostek armii pruskiej, otrzymał dowództwo stacjonującego we Wrocławiu 11 p. piechoty, a 30 III 1832 mianowany został pułkownikiem. W związku z planami małżeńskimi uzyskał 13 IV 1832 urlop bezterminowy, który 25 IV 1833, z uwagi na śmierć ojca i konieczność zajęcia się sprawami majątkowymi, został przedłużony na czas nieokreślony, z uwolnieniem z obowiązków dowódcy pułku. R. razem z bratem Bogusławem stał się właścicielem dóbr przygodzickich w Ks. Pozn., ordynacji nieświeskiej, ołyckiej i dóbr mirskich w zaborze rosyjskim. W prezencie ślubnym dostał od ojca pałac w Berlinie. Pozostając nadal poza czynną służbą, przydzielony został w marcu 1834 do 11 p. piechoty, po czterech latach otrzymał komendę nad 6 brygadą Landwehry stacjonującą w Berlinie, rok później (30 III 1839) nominację na stopień generał-majora, a 31 III 1846 nominację na stopień generała-lejtnanta.
W przededniu wojny z Danią 1848 r. R. został 6 III t. r. mianowany dowódcą 6 dywizji w Brandenburgu, 19 IV przeznaczony do komenderowania oddziałami pruskimi w Holsztynie. W czasie kampanii znajdował się w bitwach pod Schleswig (23 IV) i Düppel (28 V). Przeszedł 16 IX t. r. na stanowisko komendata twierdzy Torgau. Przygotowania armii pruskiej do interwencji przeciwko powstaniu palatyńsko-badeńskiemu spowodowały przeznaczenie R-a 2 V 1849 na dowódcę 2 kombinowanej dywizji ruchomej koncentrującej się koło Halle, w połowie maja dywizja ta została jednak rozwiązana, a sam R. powrócił ponownie na stanowisko komendanta Torgau, z którego uwolniony został 10 XII 1850, nie otrzymując tymczasowo żadnego przydziału służbowego. Do czynnej służby R. powrócił w r. 1852 i objął komendę IV korpusu armii w Magdeburgu. Dn. 10 IX 1853 otrzymał tytularną godność szefa 27 p. piechoty stacjonującego w Magdeburgu, 12 VII 1855 stopień generała piechoty. W lecie 1856 towarzyszył księciu pruskiemu Fryderykowi Wilhelmowi w jego podróży na uroczystości koronacyjne Aleksandra II w Moskwie. W l. n. R. mianowany został kolejno komendantem III korpusu armii w Berlinie (1858), przy mobilizacji armii 1859 r. gubernatorem wojskowym prowincji Brandenburgii, 1 VII 1860 – przy reorganizacji armii pruskiej – szefem korpusu inżynierów i saperów oraz I generalnym inspektorem twierdz. W karierze wojskowej pomagały R-owi bliskie stosunki z Fryderykiem Wilhelmem IV i Wilhelmem I (był zwłaszcza zaprzyjaźniony z tym ostatnim). Niemniej uważany był za dobrego dowódcę i za sprawnego organizatora, o czym świadczyło nadanie wschodniopruskiemu batalionowi pionierów nr 1 nazwy «Fürst Radziwill», którą nosił do r. 1918. Z powodu zawału serca, który R. przeszedł w r. 1864, poprosił on o uwolnienie z pełnionych obowiązków, co nastąpiło 18 V 1866 z pozostawaniem nadal w dyspozycji króla.
Polityką zajmował się R. znacznie mniej niż wojskiem, choć niekiedy widać było u niego próby kontynuowania polityki ojca, mającej na celu zbliżenie Polaków zaboru pruskiego do władz, zwłaszcza do dynastii. Czuł się przede wszystkim oficerem pruskim, ale nie uważał, by sprzeczne to było z polskością; po polsku mówił i pisał, choć z pewną trudnością, Polaków chętnie przyjmował w swoim pałacu w Berlinie, wychowanie dzieci powierzył Polakom. W r. 1838, choć obcy społeczeństwu polskiemu, był udziałowcem Bazaru. W r. 1841 z racji posiadania hrabstwa przygodzickiego uzyskał wraz z bratem Bogusławem miejsce w sejmie prowincjonalnym poznańskim, z czego korzystali kolejno. Na sejmie 1845 r. wypowiadał się przeciwko ostro sformułowanemu przez Antoniego Kraszewskiego adresowi do króla potępiającemu rządy pruskie i domagającemu się ustępstw, ale nie głosował przeciw niemu; starał się łagodzić opozycję i przyczynił się do przyjęcia adresu w formie łagodniejszej. Przy wyborze arcybiskupa gnieźnieńskiego i poznańskiego (1844) podjął się roli komisarza-pełnomocnika króla, lecz potrafił się przeciwstawić Fryderykowi Wilhelmowi (być może z inspiracji Rzymu) w dążeniu do ingerencji rządu w sprawę wyboru. Po wyborze Leona Przyłuskiego odczytał list królewski, podkreślający rolę arcybiskupa jako reprezentanta ludności polskiej. W lecie 1846 przyczynił się do zwolnienia Cypriana Norwida z więzienia w Berlinie. W marcu 1848 jako przedstawiciel Fryderyka Wilhelma IV rozmawiał z delegacją arcybpa Przyłuskiego, obiecując życzliwość króla w zamian za rezygnację z żądania samodzielności politycznej, z którym to żądaniem liczył się poważnie. Na sejmie w kwietniu 1848 (obradującym wyjątkowo w Berlinie) głosował wraz z większością przeciw włączeniu W. Ks. Pozn. do Związku Niemieckiego, był bowiem za związkiem ziem polskich z Prusami, ale nie z Niemcami. W Izbie Panów dzierżył miejsce dziedziczne (od 3 II 1847) i parę razy wystąpił w sprawach polskich. W r. 1860 nawoływał, aby sejm kierował się zasadami chrześcijańskimi w polityce wobec Polaków. W r. 1862 interpelował (2 II) i przemawiał (4 III) w obronie «starego» (polskiego) ziemstwa kredytowego. Był to okres największego zainteresowania R-a sprawami politycznymi. Pozostawał wówczas w kontaktach z Adamem Czartoryskim. Gdy z Hotelu Lambert wyszła w jesieni 1860 inicjatywa poruszenia sprawy polskiej jednocześnie w trzech zaborach, R. 6 IV 1861 wystosował memoriał do Wilhelma I, poddający krytyce politykę administracji pruskiej na ziemiach polskich i domagający się utrzymania odrębności Polaków, zapewnienia rozwoju języka, używania go w szkole, administracji i sądownictwie. Krążyły wówczas pogłoski, że R. zostanie namiestnikiem W. Księstwa.
R. kolekcjonował rysunki i medale; prowadził w tych sprawach korespondencje ze zbieraczami polskimi. Katalog jego zbiorów był opublikowany dwukrotnie: w r. 1848 i 1869 w Berlinie. Był też R. prezesem Tow. Numizmatycznego w Berlinie. Zmarł 5 VIII 1870 w Berlinie, pochowany został w Antoninie. Był odznaczony wysokimi orderami pruskimi za zasługi w boju lub z okazji awansów wojskowych: Krzyżem Żelaznym II kl. (1814), Orderem Orła Czerwonego II kl. z gwiazdą (1833) i I kl. z liśćmi dębowymi (1840), orderem «Pour le Mérite» (1848), tytułem rycerza Orderu Orła Czarnego (1856) i brylantami do tegoż Orderu (1861) oraz licznymi odznaczeniami zagranicznymi, m. in. rosyjskimi orderami Św. Włodzimierza IV kl. (1814), Św. Anny II kl. z brylantami (1826) i I kl. (1843), bawarskim Orderem św. Huberta (1825), austriackim Krzyżem Wielkim Orderu Leopolda (1852), był rycerzem zakonu maltańskiego.
R. żonaty był dwukrotnie: 23 I 1825 ze swoją siostrą stryjeczną, Heleną Radziwiłłówną (10 VII 1805 – 26 XII 1827), córką Ludwika Mikołaja i 4 VI 1832 z Matyldą Clary i Aldringen (13 I 1806 – 4 XI 1896). Z drugiego małżeństwa miał 9 dzieci; synów: Antoniego Wilhelma (zob.), Janusza Fryderyka (ur. 1843) i Wilhelma Adama (1845–1911) oraz córki: Elżbietę (1834–5), Matyldę (ur. 1836), zamężną za ks. Hugo Windisch-Graetzem, nieliniowym generałem-majorem wojsk austriackich, Ludwikę (1838–1876), Leontynę (1839–1857), Elizę (1841–1868) i Eufemię (1850–1877), żonę Michała Rzyszczewskiego, oficera wojsk włoskich.
Wojtkowski, Bibliogr. historii Wpol.; Borkowski, Almanach, s. 101; Żychliński, XI 179–80; Rocznik dla archeologów, numizmatyków i bibliografów polskich 1870, Kr. 1873 s. 247; Katalog korespondencji Działyńskich, Zamoyskich i rodzin spokrewnionych ze zbiorów Biblioteki Kórnickiej XVII–XX w., Wr. 1972; Trachsel C. F., Catalogue de monnaies et medailles polonaises composent le Cabinet numismatique de Son Atlesse le Prince Guillaume Radziwiłł, Berlin 1866; – Deutschland und Polen, München i Berlin 1933 s. 222–3; Ebertz G., Hundertjährige Geschichte des Grenadier-Regiments König Friedrich III (2. Schlesisches) Nr 11. – 1808–1908, Stuttgart 1908 s. 240, 529; Gentzen F. H., Grosspolen im Januaraufstand, Berlin 1958; Handbuch der neuzeitlichen Wehrwissenschaften, Berlin-Leipzig 1937 II 599; Handelsman M., Adam Czartoryski, W. 1950 III; Karwowski, Hist. W. Ks. Pozn., I (tu błędnie Ferdynand Wilhelm Władysław); Kętrzyński W., Przyczynki do historii ostatniego sejmu poznańskiego z 1845 r., Lw. 1908; Laubert M., Die Adressfrage auf dem Posener Provinziallandtag 1845, „Deutsche Blätter in Polen” (P.) R. 7: 1930; Nowakowski T., Die Radziwills. Die Geschichte einer grossen europäischen Familie, München 1967 (poza indeksem s. 416); Priesdorff K., Soldatisches Führertum, Hamburg [b.r.w.] V 388–93 (tu reprod. portretu R-a w mundurze generalskim); Zieliński Z., Kościół katolicki w W. Ks. Pozn. w latach 1848–1865, L. 1973; Żychliński L., Historia sejmów W. Ks. Pozn., P. 1867 I–II; Żychliński, Kronika rodzin; – Hutten-Czapski B., Sześćdziesiąt lat życia politycznego i towarzyskiego, W. 1938 I–II; Motty M., Przechadzki po mieście, W. 1957 I–II; Potocka M., Z moich wspomnień, Londyn 1983; Protokoły posiedzeń Koła Polskiego w Berlinie, P. 1956 I; – [Radziwiłłowa] Luise de Prusse, 45 années de ma vie, Paris 1911; B. Ossol.: rkp. 12811 III s. 177, 6004 II s. 403–405; H. St. Archiv w Merseburgu: Memorial z 6 IV 1861, Rep. 89 H, a. Preussen 20, t. III, k. 135 nn.
Adam Galos i Zbigniew Zacharewicz