Przerębski (Przerembski) Wincenty h. Nowina (ok. 1450–1513), biskup płocki i kujawski, podkanclerzy kor. Pochodził z rodziny, która wzięła nazwisko od wsi Przerąb w parafii Rzejowice w woj. sieradzkim. Był synem Jana (zm. 1480), stolnika, później kaszt. sieradzkiego, bratem kaszt. sieradzkiego Jana (zob.).
O młodości i wykształceniu P-ego brak wiadomości. W r. 1473 był już pisarzem królewskim i posłował od dygnitarzy wielkopolskich do przebywającego w Wilnie Kazimierza Jagiellończyka. W ciągu kilku następnych lat uzyskał scholasterię łęczycką, a w r. 1478 został kanonikiem krakowskim. Podczas pobytu króla na Litwie w l. 1480–4 przebywał stale u jego boku. W l. 1484–8 prowadził księgę skarbową (Liber quitantiarum) Kazimierza Jagiellończyka. Towarzyszył królowi w jego podróżach, m. in. był świadkiem hołdu kołomyjskiego hospodara Stefana mołdawskiego w r. 1485. Następnie udał się jako poseł królewski na zjazd Stanów Prus Królewskich do Elbląga, gdzie 12 XII 1485 przedstawił rezultaty wyprawy mołdawskiej oraz związany z nią wzrost zagrożenia turecko-tatarskiego, po czym domagał się imieniem króla wsparcia finansowego Stanów Pruskich dla Korony. W r. 1486 uzyskał dziekanię kurzelowską, a między 20 III a 2 X 1487 stanowisko sekretarza królewskiego. Dn. 29 V 1488 instalował się (przez prokuratora) na kanonikat gnieźnieński. Za czasów Jana Olbrachta P. awansował nadal w hierarchii kancelaryjnej i kościelnej. Przed r. 1497 został pierwszym sekretarzem kancelarii, 9 II 1495 był już dziekanem kieleckim; starał się wówczas o zamianę tej godności na prepozyturę św. Michała na zamku krakowskim. Starania te widocznie nie dały rezultatu, gdyż P. zatrzymał dziekanię radomską w kolegiacie kieleckiej (przekazał ją później bratankowi Wincentemu).
Po rezygnacji Grzegorza Lubrańskiego z podkanclerstwa w lipcu 1495 i wielomiesięcznym wakansie król powołał P-ego na to stanowisko w r. 1497. Przysięgę na urząd złożył P. 6 III 1497. Po przejęciu ksiąg metrykalnych wyruszył wraz z królem na wyprawę czarnomorską. Z czasów podkanclerstwa P-ego zachowało się 15 dokumentów z jego relacją oraz jedna księga wpisów Metryki Kor. Przeprowadzał również rewizje nadań i uczestniczył w komisjach rozjemczych, powołanych przez króla dla rozgraniczenia dóbr i rozstrzygania sporów majątkowych między szlachtą małopolską i ruską. Jako podkanclerzy zredagował ważne traktaty porozumień polsko-węgierskich w sprawie Mołdawii 13 VII 1498 i 16 IV 1499. W maju 1498 po przeniesieniu J. Lubrańskiego do Poznania mianował król P-ego biskupem płockim, a nominację tę zatwierdził papież Aleksander VI 22 X t.r. Już wcześniej, na początku t.r., zrezygnował P. z kanonii gnieźnieńskiej na rzecz bratanka Wincentego. Biskupstwo płockie objął przez prokuratora 18 XII 1498, ingresu dokonał 7 I 1499. W maju t.r. zrezygnował z podkanclerstwa i odtąd poświęcał wiele uwagi sprawom swojej diecezji. Wg dawniejszych badań miał P. odbyć pięć synodów prowincjonalnych: w październiku (lub na początku listopada) 1499, prawdopodobnie w Pułtusku, 9 IX 1500 w Pułtusku, 19 IV 1501 w Płocku, latem 1502 (bliższych danych brak) i w r. 1503, kiedy to ogłosił swój statut dziesięcinny, określający sposób pobierania dziesięciny przez biskupa i rektorów kościołów parafialnych. Z ostatnich badań Tadeusza Żebrowskiego wynika jednak, iż było tych synodów trzy, a to: w r. 1499 cząstkowy synod we wrześniu w Płocku i w listopadzie w Pułtusku, 19 IV 1501 w Płocku oraz w 1503. Zatwierdził statuty miejscowej kapituły, w trosce o poprawę obyczajów duchowieństwa polecił jej w r. 1500 roztoczyć ściślejszy nadzór nad klerem parafialnym, zadbał o uporządkowanie i opisanie biblioteki katedralnej, a także usprawnił zarząd majątków kościelnych. Przy kolegiacie pułtuskiej P. erygował (1503) kolegium mansjonarzy w oparciu o fundusze ofiarowane przez dziekana kolegiaty Aleksandra z Miszczyn. Z dziekanem kapituły płockiej Mikołajem Mirowskim wiódł spory o rozgraniczenie wysp wiślanych między Jabłonną a Dziekanowem. W r. 1501 wystarał się u króla o przywileje na doroczne jarmarki dla Pułtuska oraz lokowanych przez siebie w r. 1502 miast Broka i Wyszkowa. P. uczestniczył w tym czasie żywo w życiu politycznym i kościelnym kraju. Poświadczona jest jego obecność na synodach prowincjonalnych w l. 1499, 1501, 1510 i 1512. W r. 1501 wziął udział w sejmie piotrkowskim (luty–marzec), a następnie uczestniczył w maju t.r. w radzie królewskiej w Toruniu, której zadaniem było przygotowanie Prus Królewskich do obrony przed Krzyżakami. Z upływem czasu P. coraz częściej czynny był przy rozwiązywaniu różnych spornych problemów polsko-pruskich. Zacieśniły się jego związki z gdańszczanami, którzy np. w grudniu 1501 prosili go o korzystną dla nich interwencje na dworze w sprawie toruńskiego prawa składu i P. istotnie uzyskał u króla obietnicę zapewnienia swobodnej żeglugi na Wiśle. W maju 1502 przebywał w otoczeniu kardynała Fryderyka Jagiellończyka, kierującego praktycznie sprawami Korony podczas nieobecności króla. W grudniu t.r. przebywający na Litwie król polecił panom rady kor. wysłać P-ego, wraz z kanclerzem Krzesławem z Kurozwęk, na sejmik pruski wyznaczony na koniec stycznia 1503 dla zreformowania miejscowych stosunków. Posłowie nie zdołali jednak przybyć na sejmik z powodu zbyt bliskiego jego terminu. Następnie P. brał udział w delegacji od sejmu piotrkowskiego do przebywającego w Wilnie króla (audiencja 30 IV 1503).
Po śmierci Krzesława z Kurozwęk (5 V 1503) król mianował P-ego biskupem kujawskim (przed 21 V 1503), a papież Juliusz II zatwierdził go na tej godności 25 VIII 1503 (diec. kujawską objął przez prokuratora w dn. 27 I 1504). Ponieważ diecezja ta obejmowała Pomorze Gdańskie, P. silniej jeszcze niż dotychczas związał się ze sprawami pruskimi. Niemal natychmiast po nominacji, bo 31 V, król wyznaczył go, wraz z Piotrem Myszkowskim, Mikołajem Kościeleckim i Łukaszem Watzenrodem, na posła na sejmik pruski do Malborka, gdzie mieli oni rozstrzygnąć sprawę obsadzenia urzędów po zmarłym woj. malborskim Mikołaju Bażyńskim, a także skłonić stany pruskie do złożenia przysięgi wierności, uchwalenia podatków i wspólnej narady nad zarządem Prus i sposobami ułożenia stosunków z Zakonem, m. in. także w związku z propozycjami mediacyjnymi księcia Jerzego saskiego w sporze z Krzyżakami. Zadaniem P-ego było również poinstruowanie posła Bartnickiego, wysłanego uprzednio do w. mistrza, o nowych gwałtach krzyżackich dokonanych na granicy prusko-litewskiej. Sprawy te zostały załatwione częściowo tylko na sejmiku malborskim w lipcu t.r. M. in. posłowie dokonali rozdziału urzędów ziemskich między szlachtę pruską. W drugiej połowie 1503 r. przebywał P. w swych dobrach kościelnych. Na sejmie walnym piotrkowskim w r. 1504 król mianował P-ego (14 III) jednym z komisarzy w sporze majątkowym między Janem i Stanisławem ze Sprowy a Stanisławem z Kurozwęk. Potwierdził też król akt Piotra Szafrańca z Pieskowej Skały, który mianował P-ego egzekutorem swojego testamentu i opiekunem swoich dzieci. Następnie towarzyszył P. Aleksandrowi Jagiellończykowi w jego podróży do Prus Królewskich. Podczas zjazdu króla z Radą pruską w Toruniu, 2 IV – 12 V 1504, reprezentował wielokrotnie oficjalny punkt widzenia Korony na sprawy pruskie, kontynuował rokowania w sprawie toruńskiego prawa składu z posłami gdańskimi, którzy nadal szukali jego protekcji. Przebywał następnie z królem w Gdańsku, będąc obecny przy nadaniu temu miastu przywilejów. Podczas kolejnego zjazdu rady Prus Królewskich z Aleksandrem w Malborku, 11–21 VI 1504, apelował do Prusaków w sprawie zaopatrzenia króla i uchwalenia przez nich podatków na walkę z Tatarami i Turkami. Jesienią przebywał w Krakowie, biorąc nadal udział w sądach rozjemczych. P. był obecny na sejmie radomskim w maju 1505. W lipcu przebywał w Prusach, gdzie pośredniczył między radą miasta Gdańska a wojewodą brzeskim Mikołajem Kościeleckim.
Z początkiem 1506 r. P. był w otoczeniu króla w Lublinie. Podczas rokowań posła gdańskiego Ambrożego Storma z Aleksandrem Jagiellończykiem i jego otoczeniem popierał pretensje gdańskie do Szkarpawy i 3 wsi na Mierzei Wiślanej w sporze z bpem Łukaszem Watzenrodem. Kanclerz Jan Łaski radził gdańszczanom zwracać się w tego rodzaju sprawach do P-ego jako znawcy spraw pruskich. Nic więc dziwnego, że Aleksander 3 III 1506 mianował P-ego członkiem kolejnego poselstwa na najbliższy zjazd stanów pruskich w Malborku, a także zlecił mu poselstwo do w. mistrza Fryderyka saskiego i księcia słupskiego Bogusława X (na interwencję gdańszczan z 13 V 1506). Sejmik pruski, na którym P. reprezentował Koronę wraz z Andrzejem Różą Boryszewskim, Ambrożym Pampowskim i Watzenrodem, odbył się w sierpniu–wrześniu 1506. Zadaniem posłów było rozstrzygnięcie przynależności terenów spornych między biskupstwem warmińskim a radą miasta Gdańska (Szkarpawa, Nerynga), a także skłonienie w. mistrza, w oparciu o upomnienie papieża Juliusza II, do wypełnienia warunków pokoju toruńskiego. Delegaci krzyżaccy odrzucili żądania polskie. Sejmik pruski uchwalił, na naleganie posłów polskich, projekt ordynacji pruskiej, która jednak nie mogła wejść w życie z powodu wynikłej niebawem śmierci Aleksandra. P. dołożył starań o przyznanie Mierzei Wiślanej Gdańskowi, jak również korzystnej dla tego miasta swobody żeglugi na Wiśle. Wraz z innymi komisarzami królewskimi przywrócił również radzie m. Gdańska prawo zasiadania w sejmiku pruskim, którego pozbawił ją poprzedni zjazd.
Po śmierci Aleksandra P. uczestniczył w zjeździe elekcyjnym w Piotrkowie w grudniu 1506, gdzie m. in. prowadził dalsze rozmowy z posłami gdańskimi w sprawie Mierzei Wiślanej, Szkarpawy i ordynacji pruskiej, a także obesłania zjazdu z przedstawicielami księstwa pomorskiego w Chojnicach 14 III 1507 i obecności delegatów gdańskich na koronacji Zygmunta. Wziął następnie udział w delegacji sejmu piotrkowskiego, która wyjechała do nowo obranego władcy do Mielnika z zaproszeniem na tron. Podczas koronacji Zygmunta I w Krakowie 25 I 1507 doszło do gwałtownego sporu między P-m a Janem Lubrańskim, bpem poznańskim, o miejsce po prawej stronie króla. Zygmunt I obdarzył rychło P-ego ścisłym zaufaniem, konsultował się z nim w sprawach tatarskich i moskiewskich, ale przede wszystkim zlecał mu nadal pertraktacje w kwestiach dotyczących Prus Królewskich i Zakonnych oraz Pomorza. Kolejną misją tego rodzaju był udział P-ego jako kierownika poselstwa królewskiego w zjeździe stanów Prus Królewskich w Grudziądzu w dn. 30 V – 9 VI 1507. Nalegał tu P. imieniem króla o przyjęcie ordynacji malborskiej z r. 1506, uchwalenie podatków oraz dopilnowanie funkcjonowania sądów ziemskich. Dn. 25 VIII 1507 P. wydelegowany został na odroczony zjazd z przedstawicielami księstwa zachodnio-pomorskiego w Chojnicach.
Na mocy zlecenia królewskiego z 13 III 1508 P. uczestniczył w dn. 28 V – 8 VI 1508 w nowym zjeździe stanów Prus Królewskich w Malborku, gdzie, wobec nieprzeprowadzenia dotychczas reformy sądownictwa, proponował ustanowienie najwyższego sędziego i star. generalnego Prus z oddaniem władzy sądowniczej biskupowi warmińskiemu, a egzekucji wyroków star. malborskiemu. Żądał również zapewnienia królowi środków utrzymania podczas pobytu w Prusach, zgody na założenie królewskiej komory celnej w Gdańsku oraz na wykup przez króla zamku w Tucholi itp. Następne miesiące 1508 i początek 1509 r. spędził P. głównie na terenie swej diecezji, wydając ordynacje i statuty w sprawach kościelnych. W marcu 1509 przybył na sejm piotrkowski. Tutaj wobec poselstwa stanów pruskich domagał się wysłania należnej biskupstwu kujawskiemu dziesięciny z Pomorza. Posłowie gdańscy omawiali z P-m sprawy pozwów cesarskich kierowanych do ich miasta przez sądy i urzędy Rzeszy, apelacji duchownych miejskich do Rzymu, konfliktów z księciem Bogusławem X pomorskim i toruńskiego prawa składu. Dn. 1 VI z Malborka zwrócił się P. – w oparciu o list królewski – do dygnitarzy, szlachty, mieszczan ziem pruskich z żądaniem wypłacenia mu, odmawianej dotychczas przez nich, dziesięciny snopowej. Sprawa dziesięcin z Pomorza Gdańskiego stała się przedmiotem ostrych sporów rycerstwa pomorskiego z P-m na kolejnym zjeździe stanowym pruskim w Malborku (1–6 VI 1509). Dla dalszych rokowań wezwał P. przedstawicieli rycerstwa do Świecia na 4 VI t.r. W Malborku doszło do sporu między P-m a przedstawicielami Gdańska o dobra biskupie leżące pod tym miastem, a także do dalszych dyskusji nad toruńskim prawem składu. Zatargi te nie wpłynęły na pogorszenie tradycyjnie przyjaznych stosunków P-ego z Gdańskiem; o przychylności P-ego zapewniał gdańszczan 25 I 1510 z sejmu piotrkowskiego sekretarz rady miejskiej Ambroży Storm. Jako doświadczony i wielokrotnie sprawdzony znawca spraw pruskich P. został mianowany członkiem delegacji polskiej na zjazd w Poznaniu w dn. 5–24 VII 1510, zwołany dla rozstrzygnięcia z udziałem mediatorów cesarskich i węgierskich długotrwałego sporu o podległość Prus Zakonnych Koronie. P. uczestniczył także w kolejnym sejmie piotrkowskim w styczniu–lutym 1511. T.r. zaostrzył walkę ze szlachtą pomorską o dziesięciny, uciekając się do cenzur kościelnych. Papież Juliusz II mianował go t.r., obok opata pelplińskiego Bartłomieja i arcbpa Łaskiego, komisarzem w sporze między biskupem warmińskim a Gdańskiem o Mierzeję Wiślaną. Atak apoplektyczny 15 VIII 1511 we Włocławku na pół roku wyłączył P-ego z czynnej działalności publicznej. Od lutego do sierpnia 1512 podróżował po dobrach biskupich i wziął udział w synodzie prowincjalnym w Łęczycy.
W działalności kościelnej na terenie diecezji kujawskiej P. wykazywał wiele zaangażowania. Odprawił dwa synody diecezjalne: 26 III 1508 w Gdańsku, cząstkowy, poświęcony głównie sprawom archidiakonatu pomorskiego, i t.r. jesienią we Włocławku oraz w kwietniu 1510 w Bydgoszczy. Dn. 11 III 1506 wydał dekret regulujący sprawę wikariatów w kapitule katedralnej. Otaczał opieką szkołę katedralną. Starał się podnieść dochody kościołów parafialnych, restaurował podupadłe budynki kościelne, wyświęcał duchownych. Archidiakonowi kruszwickiemu zwiększył dochody przez oddanie dziesięciny wsi biskupiej Nowogrody, kapitule włocławskiej odstąpił należący do m. Włocławka młyn Piaseczny wraz z przyległościami. Należąca do kapituły włocławskiej prepozytura św. Michała na zamku krakowskim zamieniona została na kościół parafialny w Gąbinie. Na jego polecenie dobudowano w katedrze we Włocławku wejście boczne od północy wraz z kruchtą i izbą dla świątników (1508), ufundował dla katedry dzwon zwany «Wincentym» (1513). Na mocy testamentu P. przekazał kapitułom włocławskiej i płockiej po tysiąc grzywien; pięćset grzywien zapisał wikariuszom kujawskim, resztę zaś swego majątku bratu Janowi, kaszt. sieradzkiemu, i jego synom (legat ten został wypłacony tylko częściowo w r. 1517).
P. nie posiadał, jak się zdaje, głębszej kultury literackiej czy humanistycznej («litteraturae mediocris fuit»), był natomiast człowiekiem energicznym i praktycznym. Zmarł 20 IX 1513 we Włocławku i pochowany został w miejscowej katedrze.
Podr. Enc. Kośc., XXXIII–XXXIV; Hierarchia Catholica, II 217, III 336; Szostkiewicz, Katalog bpów obrządku łac.; Korytkowski, Prałaci gnieźn.; Niesiecki; Paprocki; Fedorowicz, Dostojnicy i urzędnicy, s. 234; Maurer R., Urzędnicy kancelaryjni królów polskich z lat 1434–1506, Brody 1881 s. 34; – Biskup M., Polska a Zakon Krzyżacki w Prusach w początkach XVI wieku, Olsztyn 1983 s. 153, 184, 190, 194, 204–7, 209, 232, 262, 275; Fijałek J., Ustalenie chronologii biskupów włocławskich; Finkel L., Elekcja Zygmunta I, Kr. 1910; Folwarski H., Erazm Ciołek, biskup i dyplomata, W. 1935 s. 19–20, 102, 108, 113, 124; Górski K., Łukasz Watzenrode. Życie i działalność polityczna, Wr. 1973; Kutrzeba S., Urzędy koronne i nadworne w Polsce, „Przew. Nauk. i Liter.” R. 31: 1903 s. 1164; Liske X., Zjazd w Poznaniu w r. 1510, Rozpr. AU. Wydz. Hist.-Filoz., Kr. 1875 III 250–1, 294; Morawski M., Monografia Włocławka, Włocławek 1933; Nowicki E., Studia nad kancelarią koronną Kazimierza Jagiellończyka, Lw. 1912 s. 162–3; Nowowiejski A. J., Płock, Wyd. 2, [Płock 1931]; Papée F., Aleksander Jagiellończyk, Kr. 1949; tenże, Jan Olbracht, Kr. 1936; tenże, Polska i Litwa na przełomie wieków średnich, Kr. 1904 s. 315; Pociecha W., Geneza hołdu pruskiego (1467–1525), Gdynia 1937 s. 28, 35–36, 42; Rybus H., Królewicz kardynał Fryderyk Jagiellończyk jako biskup krakowski i arcybiskup gnieźnieński, W. 1935 s. 78, 81, 98, 109–10; tenże, Prymas Maciej Drzewicki, W. 1968 s. 13; Subera J., Synody prowincjonalne arcybiskupstw gnieźnieńskich, W. 1981 s. 78–80; Sułkowska-Kurasiowa I., Polska kancelaria królewska w latach 1447–1506, W. 1967 s. 21, 148; – Acta capitulorum, III/1; Acta capitulorum Crac.; Acta Tom., I–III; Akta Aleksandra; Akta grodz. i ziem., VII 167; Akta Stanów Prus Król., I, IV/1, IV/2, V/1, V/2; Cod. epist. saec. XV, III; Cod. Regni Pol. et M. Duc. Lit., I 91, 103, 603, IV 117, 189–90; Concilia Poloniae, Wyd. J. Sawicki, T. 6: Synody diecezji płockiej i ich statuty, W. 1952, Corpus Iuris Pol., III 1, 2, 11, 13, 29, 35, 130, 140, 147; Damalewicz, Vitae Vladislaviensium episcoporum, Cr. 1642 s. 353–5; Decius, De Sigismundi temporibus, 1521, s. 44; Gawarecki W. H., Przywileje, nadania swobody…, W. 1828 s. 17, 266 i n.; Kod. m. Kr., I 316, 370; Materiały do dziejów dyplomacji polskiej z lat 1486–1516, oprac. J. Garbacik, Wr. 1966 s. 49–55, 136; Materiały do dziejów kolegiaty pułtuskiej, Arch. Kom. Hist. Kr. 1916 X; Matricularum summ., I, II, III, IV; Mon. Hist. Dioec. Vladisl., X 38–9; Przybyszewski, Wypisy źródł. do dziej. Wawelu, I–II; Starowolski, Monumenta Sarmatarum; Statuta synodalia dioecesis Wladislaviensis et Pomoraniae, Coll. Z. Chodyński, W. 1890 s. XXIII; Statuty kapituły katedralnej Włocławskiej, Kr. 1916; Teki Pawińskiego, II (Liber quitantiarum…); – Akta Kapituły w Kr.: Acta actorum, II 149; Arch. Kurii Metropol. w Kr.: Offic. Crac., XI 77, XVII 388, 389, 460, 734; – Informacje Tadeusza Żebrowskiego w oparciu o: Arch. Diec. w Płocku: Acta Episcopalia 4 k. 1–200, Acta Cap. Ploc. 50 k. 49–59.
Krzysztof Baczkowski