Szamotulski Wincenty Świdwa h. Nałęcz (zm. 1444), kasztelan międzyrzecki, starosta generalny ruski.
Był synem woj. poznańskiego Sędziwoja Świdwy Szamotulskiego (zob.) i nieznanej z imienia dziedziczki Szamotuł, bratem (najpewniej starszym) Dobrogosta (zob.). Jego siostrą była prawdopodobnie Katarzyna, wydana za mąż za kaszt. poznańskiego Mościca ze Stęszewa (zob.), i być może Krystyna, opatka cysterek w Owińskach.
W źródłach S. pojawił się w r. 1391 w procesach z Żydami poznańskimi o długi zapisane na Szamotułach. Za młodu przebywał na dworze króla Władysława Jagiełły («trzymał mu strzemię», jak informuje pośmiertne epitafium S-ego). Po śmierci ojca (1403) pozostawał zapewne w niedziale z bratem Dobrogostem, który przejął prowadzenie spraw majątkowych. S. wystąpił w czerwcu 1414 jako podczaszy kaliski. T.r. zaciągnął u mieszczan poznańskich dług wynoszący 100 grzywien, zapewne w związku z wyjazdem na sobór w Konstancji; jego obecność tam poświadczyły kronika soborowa Ulryka von Richental oraz wydany w Konstancji 8 VI 1417 list króla rzymskiego Zygmunta Luksemburskiego do nienazwanego władcy, rekomendujący S-ego jako osobę pragnącą zgłębiać tajniki rzemiosła wojennego. Z Konstancji S. wyruszył w dalszą podróż po Europie; wg wspomnianego epitafium dotarł do Hiszpanii, gdzie został pasowany na rycerza. Możliwe, że przybył tam jesienią 1415 w orszaku króla Zygmunta. W kraju był z powrotem w r. 1419; wtedy razem z bratem Dobrogostem kupił części Czempinia. W r. 1420 bracia wspólnie skarżyli się krzyżackiemu wójtowi Nowej Marchii na gwałty wyrządzone mieszczanom z należących do nich Szamotuł i Wronek. Możliwe, że w r. 1421 pojechał S. z jakimś poselstwem, gdyż jego nieobecność w sądzie usprawiedliwiano służbą dla króla. Obaj z bratem występowali w r. 1422 jako starostowie w Wieleniu, królewszczyźnie zastawionej jeszcze ich ojcu. Wspólnie dokonali też w r. 1423 fundacji kolegium mansjonarzy w Szamotułach. Jesienią t.r. eskortował S. króla duńskiego, szwedzkiego i norweskiego Eryka Pomorskiego w jego podróży przez Polskę na Węgry. Prawdopodobnie w nagrodę za to otrzymał star. wschowskie i awans na kaszt. międzyrzecką. W r. 1424 powołano S-ego do komisji, która w imieniu króla prowadziła rozmowy z Krzyżakami w sprawie granicy Polski z Nową Marchią; w protokole komisji nie został jednak wymieniony. W grudniu 1425 brał udział w Grodnie w poświęconym tej samej kwestii spotkaniu Władysława Jagiełły i w. ks. lit. Witolda z wielkim mistrzem Pawłem von Russdorfem. Latem 1427 widać go przy królu Władysławie Jagielle w Haliczu i Drohobyczu na Rusi (w testacji jednego z dokumentów nazwano go Świdwiczem). Podczas odbytego wtedy zjazdu w Haliczu 29 VI t.r. szlachta ruska uznała prawo synów Władysława Jagiełły do sukcesji. W marcu 1428 z rozkazu króla dano S-emu w Krakowie sześć koni, co oznaczało, że udawał się znów w jakieś poselstwo. Latem t.r. uczestniczył w wyprawie Witolda przeciw Nowogrodowi Wielkiemu. Dowodził chorągwią św. Jerzego, a Jan Długosz nazwał go dowódcą wszystkich wojsk; to jego zapewne zasługą było użycie w tej kampanii środków technicznych (zwłaszcza artylerii) na skalę niespotykaną dotąd w tych stronach. Jesienią 1430 pojawił się znów przy Jagielle i Witoldzie, tym razem w Trokach. Dn. 9 IV 1431 król mianował go star. generalnym ruskim, z czym wiązała się rezygnacja za star. wschowskiego (nominacja jego następcy, Macieja Borka z Osiecznej, nastąpiła 9 II 1432). Obejmując nowe starostwo, S. potwierdził specjalnym dokumentem, wydanym 12 IX 1431 w Krasnymstawie, zobowiązanie wierności wobec króla, jego synów i królowej Zofii, co było zgodne z monarszą polityką zabiegów o zapewnienie sukcesji, a w S-m pozwala upatrywać stronnika dworu. Uczestniczył 16 VI 1432 w akcie uznania synów Jagiełły przez szlachtę i królewskie miasta woj. poznańskiego na zjeździe w Poznaniu.
Jako star. generalny ruski odegrał S. ważną rolę w wojnie z w. ks. lit. Świdrygiełłą. Z rozkazu królewskiego poprowadził w r. 1432, wraz z Janem Mężykiem, wyprawę przeciw trzymającemu z ramienia Świdrygiełły zamki podolskie kniaziowi Fedkowi Nieświskiemu; zdobyto Bracław oraz rozbito wojska kniazia w bitwie pod Kopystrzynem, a w rezultacie przywrócono władzę królewską nad prawie całym Podolem. W marcu 1433 na zjeździe w Sandomierzu uczestniczył S. w naradach nad dalszą polityką wobec Czech i Krzyżaków. Był też obecny 27 II 1434 na zjeździe w Nowym Mieście Korczynie, gdzie zatwierdzono ugodę z nowym w. ks. lit. Zygmuntem Kiejstutowiczem. Po śmierci króla Władysława Jagiełły (1 VI 1434) S. pozostawał w stronnictwie dworskim, skupionym teraz wokół królowej Zofii (jego brat Dobrogost związał się z przeciwnym stronnictwem bp. krakowskiego Zbigniewa Oleśnickiego). Na przełomie lutego i marca 1437 spotykał się S. w Krakowie z głównymi stronnikami dworu. W ręce S-ego, jako star. generalnego ruskiego, oraz Jana Wojnickiego z Sienna, ks. Świdrygiełło wydał t.r. Łuck. S. i Wojnicki udali się następnie do w. ks. lit. Zygmunta Kiejstutowicza w sprawie odstąpienia Łucka Litwie (nastąpiło to w r. 1438). Dn. 11 X 1438 uczestniczył S. w zjeździe szlachty ruskiej. W tym okresie rzadko bywał w Wielkopolsce, gdzie tylko kilka razy wystąpił przed miejscowymi sądami we własnych sprawach majątkowych. Niewiele wiemy o jego polityce wewnętrznej na Rusi. Wiadomo, że 18 V 1436 interweniował na zjeździe krakowskim w obronie dwóch Ormian, którym rajcy lwowscy odmawiali dopuszczenia do prawa miejskiego. Do swego herbu przyjmował drobną szlachtę ruską.
Na przełomie l. 1439 i 1440 ustąpił S. ze star. ruskiego. Wiązało się to z przygotowaniami do wyprawy króla Władysława III w celu przyjęcia korony węgierskiej. Dn. 2 XII 1439 w Poznaniu S. wraz z innymi panami wielkopolskimi interweniował u bp. poznańskiego Andrzeja Bnińskiego w sprawie oskarżanego o husytyzm Abrahama Zbąskiego. W licznym gronie polskiego rycerstwa udał się w kwietniu 1440 z królem na Węgry. Jego wysłany przodem oddział zajął Budę, co miało kluczowe znaczenie dla powodzenia sprawy Władysława III. Wdzięczny król powierzył mu wówczas zarząd zamku w Wiszegradzie (Visegrad). Przewidziany we wrześniu t.r. do składu poselstwa na rozmowy z królową węgierską Elżbietą, S. ostatecznie z nim nie pojechał; udał się do kraju, gdzie 5 IX zasiadł na rokach sądowych we Lwowie. Niebawem wrócił jednak na Węgry i 11 XII był już w Budzie. Z własnych środków wystawiał zbrojne zaciągi, pożyczył też królowi pieniądze na dary dla przybywającego na Węgry Świdrygiełły. W czerwcu 1442 brał udział w zbrojnej ekspedycji Wielkopolan pod Gorzów na Górnym Śląsku. Wiosną 1444 prowadził z bratem Dobrogostem poufne, prywatne rozmowy z wysłannikami krzyżackimi. W nagrodę za zasługi Władysław III zapisał S-emu w r. 1441 dwukrotność poczynionych wydatków na poradlnym z Wielkopolski. W r. 1443 otrzymywał S. kolejne sumy na tych dochodach; łącznie osiągnęły one ogromną kwotę 10 tys. fl. Otrzymał też zapisy na wielkopolskim Śremie (odsprzedał go już w r. 1442 Michałowi Lasockiemu), a także na Jaworowie, Szczerzecu (też wkrótce wykupionym) oraz różnych wsiach na Rusi. Na własność dostał od króla (Władysława III lub jeszcze Jagiełły) ruską Tyśmienicę. Król regulował też długi S-ego, czyniąc zapisy na rzecz jego wierzycieli.
Jesienią 1444 uczestniczył S. w wyprawie Władysława III przeciw Turkom. Podczas pochodu przez Bułgarię, już za Nikopolis, zmarł nagle w środku nocy z 20 na 21 X 1444. Ciało S-ego przewieziono zapewne do kraju i pochowano w Szamotułach 1 II 1445, gdzie odbyło się wtedy poświęcone sprawom spadkowym spotkanie rodzinne z udziałem star. wielkopolskiego Wojciecha Malskiego (w powstałych wówczas zapiskach wspomniano o działach majątkowych dokonanych niegdyś przez S-ego i Dobrogosta). Pamięć S-ego uczczono wierszowanym epitafium Marcina ze Słupcy. Podaje ono wiele wiarygodnych szczegółów z życia zmarłego, a także zawiera opis jego wyglądu: wg zapisków był przystojny, nosił długie, kędzierzawe włosy i miał krzaczaste brwi. Z kolei Długosz napisał, że był «rycerzem mężnym i szlachetnym, z natury skłonnym do dowcipów i psot».
Pierwszą żoną S-ego mogła być Agnieszka z Szamotuł (W. Brzeziński), która w r. 1397 zrzekła się praw do wsi Linie i Konin (koło Pniew); niewykluczone, że była ona jednak żoną jego brata Dobrogosta lub, co najbardziej prawdopodobne, tylko mieszczką z Szamotuł, pochodzącą z rodziny szlacheckiej. Na pewno żoną S-ego była Anna, wraz z którą uzyskał on w r. 1426 od papieża Marcina V odpust zupełny na wypadek śmierci i przywilej na słuchanie mszy podczas interdyktu, a w r. 1432 od papieża Eugeniusza IV przywilej na posiadanie przenośnego ołtarza. Pochodzenie Anny nie jest jasne; uznanie jej za córkę Jana z Oleśnicy (S. Gawęda) nie ma oparcia źródłowego. Już jako wdowa, w r. 1445, ufundowała za duszę męża altarię w Szamotułach, uposażając ją czynszem z Turostowa (pow. gnieźnieński); w r. 1450 próbowała tę wieś sprzedać, potem dziedziczyły tam jej wnuczki. Turostowo dostał w r. 1388 od króla Ekhard z Wałdowa (bohater głośnego napadu na zmierzającego do Krzyżaków ks. Geldrii) i to on przypuszczalnie był ojcem Anny. Po owdowieniu Anna rezydowała zapewne głównie w Stobnicy (miasteczko na północ od Szamotuł). Ostatni raz wystąpiła w źródłach w r. 1461, gdy zawarła ugodę kończącą gwałtowne spory z bratankiem męża, Piotrem. S. w małżeństwie z Anną miał córkę Małgorzatę (zob.), wydaną za mąż za ks. mazowieckiego Kazimierza II (zob.), a potem ks. raciborskiego Wacława. Córką S-ego lub jego brata Dobrogosta była też Agnieszka, mniszka w klasztorze cysterek w Owińskach (1433).
Gąsiorowski A., Starostowie wielkopolskich miast królewskich w dobie jagiellońskiej, W.–P. 1981; Katalog dokumentów pergaminowych ze zbiorów Tomasza Niewodniczańskiego w Bitburgu, Red. W. Bukowski, Kr. 2004; Słown. Hist.-Geogr. Ziem. Pol., VIII (Stobnica, Szamotuły); Urzędnicy, I/1, III/1; Wpol. Słown. Biogr., s. 728–9; – Brzeziński W., Koligacje małżeńskie możnowładztwa wielkopolskiego w drugiej połowie XIV i pierwszej połowie XV wieku, s. 191–202 (mszp. z r. 2005 w Uniw. Tor.); Cieplucha Z., Z przeszłości ziemi kościańskiej, Kościan 1929 s. 137–8; Dąbrowski J., Władysław I Jagiellończyk na Węgrzech (1440–1444), W. 1922; Gawęda S., Możnowładztwo małopolskie w XIV i w pierwszej połowie XV wieku, Kr. 1966 s. 96; Gąsiorowski, Urzędnicy zarządu lokalnego, s. 115; Górczak Z., Rozwój majątków możnowładztwa wielkopolskiego w drugiej połowie XV i początkach XVI wieku, P. 2007 s. 362–74; Górska-Gołaska K., Dobra Nałęczów w Wielkopolsce w średniowieczu, „Studia i Mater. do Dziej. Wpol. i Pomorza” T. 15: 1984 z. 2 (30) s. 190; Jasiński K., Rodowód Piastów mazowieckich, P.–Wr. 1998 s. 129–30; Jurek T., Średniowieczne Szamotuły i ich dziedzice, w: Szamotuły. Karty z dziejów miasta, Red. A. Gąsiorowski, Szamotuły 2006 s. 28, 30–2, 41–2; Maleczyńska E., Rola polityczna królowej Zofii Holszańskiej na tle walki stronnictw w Polsce w latach 1422–1434, Lw. 1936 s. 66–7, 109; Nowak Z. H., Współpraca polityczna państw unii polsko-litewskiej i unii kalmarskiej w latach 1411–1425, Tor. 1996 s. 64–5; Pakulski J., Nałęcze wielkopolscy w średniowieczu, Tor. 1982 s. 87; Polaczkówna H., Księga bracka św. Krzysztofa na Arlbergu w Tyrolu, „Mies. Herald.” T. 10: 1931 s. 167; Prochaska A., Dzieje Witolda wielkiego księcia Litwy, Kr. 2008; Sochacka A., Jan z Czyżowa namiestnik Władysława Warneńczyka. Kariera rodziny Półkoziców w średniowieczu, L. 1993 s. 95; Sperka J., Osobiste akty hołdownicze panów polskich z okresu panowania Władysława Jagiełły, w: Społeczeństwo Polski średniowiecznej, W. 2001 IX 221–51; tenże, Szafrańcowie herbu Stary Koń, Kat. 2001; Sułkowska-Kurasiowa I., Doradcy Władysława Jagiełły, w: Społeczeństwo Polski średniowiecznej, W. 1982 II 218; Szweda A., Organizacja i technika dyplomacji polskiej w stosunkach z zakonem krzyżackim w Prusach w latach 1386–1454, Tor. 2009; tenże, Ród Grzymałów w Wielkopolsce, Tor. 2001 s. 93–4; Weyssenhoff-Brożkowa K., Marcin ze Słupcy – poeta polskiego prerenesansu, „Eos” T. 63: 1975 s. 156–7; – Acta capitulorum, II; Akta grodz. i ziem., II, V, VII, XIV, XXII; Akta Unii; Album civium Leopoliensium. Rejestry przyjęć do prawa miejskiego we Lwowie 1388–1783, Wyd. A. Janeczek, P. 2005 I; Die ältesten großpolnischen Grodbücher, Hrsg. J. Lekszycki, Leipzig 1887 I nr 940, 1339, 1417, 2419; Brückner A., Średniowieczna poezja łacińska w Polsce, „Rozpr. AU Wydz. Filol.” T. 16: 1892 s. 328–31; Bull. Pol., IV, V; Caro J., Aus der Kanzlei Kaiser Sigismunds, „Arch. f. Österr. Gesch.” Bd. 69: 1880 s. 157; Cod. Brand., A XVIII 191; Cod. epist. saec. XV, I cz. 1, 2; Cod. epist. Vitoldi; Cod. Pol., I; Długosz, Annales, XI–XII; Index actorum saeculi XV, Wyd. A. Lewicki, Kr. 1888 nr 941; Inventarium omnium et singulorum privilegiorum [...] quaecunque in Archivo Regni in Arce Cracoviensi continentur, Ed. E. Rykaczewski, Lutetiae Parisiorum 1862 s. 283; Kod. katedry i diec. wil., I; Kod. Mpol., IV; Kod. Wpol., V, VII, IX, X; Księga ziemska poznańska 1400–1407, Wyd. K. Kaczmarczyk, K. Rzyski, P. 1960; Mon. Pol. Hist., VI (Philippi Callimachi experientis Historia rerum gestarum in Hungaria et contra Turcos per Vladislaum Poloniae et Hungariae regem); Regesta historico-diplomatica Ordinis Sanctae Mariae Theutonicorum, Hrsg. E. Joachim, W. Hubatsch, Göttingen 1948 I cz. 1 nr 3196, 3715; Podwody kazimierskie 1407–1432, Wyd. S. Krzyżanowski, Arch. Kom. Hist. AU T. 11: 1909–13 s. 434; Sprawozdania z poszukiwań na Wegrzech dokonanych z ramienia Akademii Umiejętności, Kr. 1919 nr 90; Die Staatsverträge des Deutschen Ordens in Preußen im 15. Jahrhundert, Hrsg. E. Weise, Marburg 1970 I; Starod. Prawa Pol. Pomn., II nr 2700; Teki Dworzaczka CD-ROM, Kórnik–P. 1997; Ulrichs von Richental Chronik des Constanzer Concils, Hrsg. M. R. Buck, Tübingen 1882 s. 202; Zbiór dok. mpol., II nr 563, 580–581, III nr 650, VII nr 2128, 2132, VIII nr 2217, 2231–2232, 2276, 2280, 2308, 2315, 2332–2333, 2469; – AP w P.: Księgi Gniezno Gr. 2 k. 10–12, Gniezno Z. 3 k. 1cv, 1w, Poznań Gr. 2 k. 9–90, Kr. 1 k. 26, 57; – IH PAN w P., Pracownia Słown. Hist.-Geogr. Wpol. w Średniowieczu: Kartoteka (Turostowo).
Tomasz Jurek