Smochowski Witalis, pseud. Mieczysław Sosnowski (1796–1888), aktor, dyrektor teatru. Ur. 28 IV (1796, m.in. wg nagrobka, 1793 – m.in. wg „Słown. Teatru Pol.”) w Demidowie koło Brzeżan, pochodził z rodziny szlacheckiej, był synem Piotra (zm. ok. 1841 w wieku 113 lat), dzierżawcy jednego z większych kluczy galicyjskich.

Edukację rozpoczął S. w Brzeżanach, potem przeniósł się do gimnazjum we Lwowie, a następnie zapisał na dwuletni kurs filozoficzny przygotowujący do studiów uniwersyteckich. Nauki nie ukończył, ponieważ za namową Jana Nepomucena Nowakowskiego, a wbrew woli ojca, który się go wyrzekł, postanowił poświęcić się aktorstwu. Debiutował w teatrze lwowskim za dyrekcji Jana Nepomucena Kamińskiego 26 VI 1811 w roli Pastucha w „Cudzie mniemanym” Wojciecha Bogusławskiego (w nekrologu „Gaz. Narod.” 1888 nr 19 mylna data 25 VII 1811 i rola Pana Młodego). Do r. 1823 występował pod pseud. Mieczysław Sosnowski. Wyjeżdżał z zespołem na letnie gościnne występy do Krakowa (1820, 1824, 1829) oraz innych miast Galicji (m. in.: Kamieniec Podolski, Stanisławów, Tarnopol, Tarnów). W r. 1821 (sierpień) i 1830 (maj i lipiec) próbował sił w Teatrze Narodowym w Warszawie. W czasie pierwszego tam pobytu wystąpił w czterech rolach, m. in. jako Otello w tragedii W. Shakespeare’a i Lionel w „Dziewicy Orleańskiej” F. Schillera. Za drugim razem odegrał m. in. Warnera w „Trzydzieści lat życia szulera” V. Ducange’a, J. F. Beudina i P. P. Goubauxa, oraz tytułową rolę w tragedii V. Alfieriego „Saul”. Recenzenci ganili jego kresową wymowę i przesadę w deklamacji, toteż nie udało mu się uzyskać angażu w stolicy. W l. 1831–42 należał wraz z J. N. Kamińskim do komitetu współzarządzającego teatrem lwowskim. Latem 1845 ówczesny dyrektor teatru Stanisław Skarbek wysłał go wraz z Bogumiłem Dawisonem do Paryża i Niemiec dla obserwacji teatrów. S. wyjeżdżał też do Wiednia i był znany w tamtejszym środowisku teatralnym. W r. 1854 bezskutecznie ubiegał się o dyrekcję teatru lwowskiego.

W styczniu 1855 (po śmierci J. N. Kamińskiego) objął S. stanowisko kierownika artystycznego i reżysera sceny polskiej we Lwowie. Latem t. r. występował z zespołem w Czerniowcach. W r. 1856 z funduszu emerytalnego teatru lwowskiego dla aktorów polskich otrzymał emeryturę. W r.n. wspólnie z J. N. Nowakowskim objął dyrekcję tamtejszego teatru. Sezon rozpoczął 2 X przedstawieniem „Zemsty” Aleksandra Fredry, występując w swej popisowej roli Rejenta oraz fragmentem „Rozbitków” w przekładzie Kornela Ujejskiego. W sezonach letnich organizował wyjazdy do Czerniowiec (1858, 1859), Tarnowa (1860, 1861), Krakowa (1862) oraz Stanisławowa i innych miast Galicji Wschodniej (1863). W roli Rejenta w „Zemście” 26 VI 1861 obchodził jubileusz 50-lecia pracy artystycznej. W uznaniu zasług dla lwowskiej sceny otrzymał wówczas od aktorów złoty pierścień oraz wieniec laurowy, został też honorowym członkiem Tow. Gospodarczego i Kasyna Lwowskiego. W r. 1864 nie przyjął oferty przedłużenia kontraktu złożonej przez Wydz. Krajowy, ani też propozycji Juliusza Pfeiffra, Karola Królikowskiego i Józefa Rychtera prowadzenia dyrekcji w spółce. Zakończył dyrekcję oraz swoją karierę aktorską również przedstawieniem „Zemsty” 18 III t.r. W kilka lat później, 10 II 1871 raz jeszcze pojawił się na scenie w roli Franciszka Moora w V akcie „Zbójców” F. Schillera w przedstawieniu amatorskim na dochód rodaków, ofiar wojny francusko-niemieckiej. Należał do komisji społecznej, czuwającej nad szkołą dramatyczną działającą we Lwowie w l. 1869–71. Jesienią 1871 został przewodniczącym komisji teatralnej Wydz. Krajowego powołanej do oceny dyrekcji Adama Miłaszewskiego. Był również w Komitecie Założycieli Akcyjnego Tow. Przyjaciół Sceny Narodowej, który objął dyrekcję lwowskiego teatru 1 IV 1872. Pełnił przez miesiąc funkcję kierownika artystycznego, później ustąpił na rzecz Bolesława Ładnowskiego. W marcu 1873 zrezygnował z działalności w Komitecie.

S. należał do wybitniejszych aktorów epoki. Miał doskonałe warunki sceniczne – zwracano uwagę na jego wyraziste rysy, duże bystre oczy, świetną postawę, rozpisywano się o sile głosu. Początkowo powierzano mu role «czarnych charakterów», nikczemników, intrygantów i wojskowych w dramatach. Grał m. in. Sukanina w „Strelicach” J. Babo (1814), Rycerza Lazarrę w „Blance de Montfaucon” A. Kotzebuego (1814), Purgancjusza w „Roszku Cymbałku” M. Stegmayera (1814), Marinelliego w „Potwarcach” A. Kotzebuego (1817), Horejkę w „Hajdamakach na Ukrainie” w przeróbce J. N. Kamińskiego z T. Körnera (1819). Stopniowo poszerzał repertuar o role w tragediach. Grał Guzmana w „Alzyrze” Woltera (1818), Tezeusza w „Fedrze” J. Racine’a (1819), Kmitę w „Barbarze Radziwiłłównie” Alojzego Felińskiego (1819). Jednak do najwybitniejszych jego kreacji należały: Saul w tragedii V. Alfieriego (1819), Franciszek Moor w „Zbójcach” (1819), Wurm, a później Prezydent w „Intrydze i miłości” F. Schillera (1819), Makbet w tragedii Shakespeare’a (1825) – wychwalane przez krytykę i gorąco przyjmowane przez widownię, pozostały w repertuarze S-ego do końca jego kariery zawodowej. Niekiedy zarzucano mu nazbyt wyrazisty sposób gry, ceniono go jednak na ogół wysoko za staranność opracowywania ról, znakomitą dykcję, talent deklamatorski oraz dążenie do realizmu, podkreślano zarazem iż aktor «nie gonił za drobiazgami realistycznymi, lecz za to przejmował się na wskroś danym charakterem» („Gaz. Narod.” 1888 nr 19).

W l. dwudziestych i trzydziestych S. stworzył także swe najlepsze kreacje w repertuarze Fredrowskim. Był pierwszym Rejentem w „Zemście” (17 II 1834), grał także Karola („Nowy Don Kiszot”, 26 III 1824), Majora („Pan Geldhab”, 5 X 1824), Czesława („Odludki i poeta”, 10 XI 1826), Czesława („Przyjaciele”, 24 XI 1830), Ludmira („Pan Jowialski”, 22 VI 1832), Albina („Śluby panieńskie”, 15 II 1833), Maciusia („Dyliżans”, 22 III 1833), Zdzisława („Ciotunia”, 16 VI 1834), Jana Dorębę („Gwałtu, co się dzieje”, 2 III 1835), Doktora Hugo („Dożywocie”, 12 VI 1835). Chociaż nie był aktorem, specjalizującym się w repertuarze komediowym, zasłynął jako współtwórca (wraz z J. N. Nowakowskim) stylu fredrowskiego naśladowanego przez następne pokolenia aktorskie. Był zresztą zaprzyjaźniony z Fredrą i korzystał z jego wskazówek przy opracowywaniu ról, pisarz zaś z myślą o nim stworzył wiele postaci scenicznych. Największe sukcesy odnosił w l. czterdziestych. Uznano go za następcę Antoniego Benzy: «jedyny on do ról bohaterskich i charakterystycznych w tragedii» twierdził Karol Estreicher, zauważając jednak, że S. nie dorównywał poprzednikowi. Jan Dobrzański przyznał S-emu wyższość w ukazywaniu namiętności, lecz stwierdzał, iż nie udaje mu się «delikatne cieniowanie uczuć łagodnych». W tym czasie S. wzbogacił repertuar m. in. o role w sztukach Józefa Korzeniowskiego: Fabio w „Umarłych i żywych” (1842), Hrabia w „Oknie na pierwszym piętrze” (1844) oraz – najbardziej z nich udana – Antoś Rewizorczuk w „Karpackich góralach” (1844). Podobał się również w utworach Shakespeare’a jako Klaudiusz w „Hamlecie” (1840), Edmund w „Królu Learze” (1841) oraz Shylock w „Kupcu weneckim”. Entuzjazm budziła jego gra w roli Ingomara w „Synu puszczy” F. Halma (1842), Huga w „Przewinie” A. Müllnera (1844) oraz w tytułowej roli w tragedii „Sampierro” F. Halma (1845).

W czasie swej dyrekcji S. nie pokazywał się już w nowym repertuarze, przypominał jedynie widzom dawniejsze najlepsze role, m. in. w „Makbecie”, „Zbójcach”, „Intrydze i miłości”, „Panu Geldhabie”. Krytyka lwowska niezmiennie pełna była pochwał, natomiast Estreicher, omawiając jego występy w Krakowie w r. 1862, był bardziej wstrzemięźliwy: «S. już całkowicie zszedł z pola i mógł uzyskiwać pochwały tylko na podstawie tradycji gry z lat dawniejszych». Oceny jego wspólnej dyrekcji z J.N. Nowakowskim były bardzo krytyczne. «Wielbiono ich jako artystów, potępiano jako dyrektorów» – pisał Władysław Zawadzki. Pretensje dotyczyły polityki personalnej i repertuaru, zarzucano im kierowanie się jedynie chęcią zysku. Istotnie w repertuarze dominowały wznowienia melodramatów (np. K. Birch-Pfeiffer) oraz przestarzałych sztuk narodowych i wodewili (L. A. Dmuszewskiego, J. N. Kamińskiego, A. Felińskiego), ale dyrektorzy wprowadzili też (dzięki naciskom prasy, głównie „Dzien. Liter.”) na polskie sceny dramaty Juliusza Słowackiego („Mazepa”, 13 XII 1861 oraz prapremiery „Marii Stuart”, 27 I 1862, „Balladyny”, 7 III 1862, „Lilli Wenedy”, 24 VI 1863). Ich zasługą były też polskie prapremiery „Króla Ryszarda III” Shakespeare’a w przekładzie Józefa Paszkowskiego (29 I 1864) oraz opery Stanisława Dunieckiego „Korylla” (18 V 1859), a także lwowska premiera „Flisa” Stanisława Moniuszki (14 III 1860) i „Wilhelma Tella” Schillera (20IV 1864). W zespole debiutowali, grający wcześniej w prowincjonalnych miasteczkach, Helena Modrzejewska (1862) i Wincenty Rapacki (1863), gościnnie występowali m. in. Feliks Benda (1863), Józef Rychter i Aleksandra Rakiewiczowa (1864). S. sporadycznie tłumaczył sztuki z francuskiego. W r. 1852 za przekład „Powieści królowej Nawarry” E. Scribe’a i E. Legouvégo otrzymał nagrodę Tow. Kasynowego we Lwowie. Zmarł 21 I 1888 we Lwowie i został pochowany na cmentarzu Łyczakowskim.

Od r. 1823 S. był żonaty z Wiktorią Celińską (zm. 1835) z Warszawy. Miał z nią czworo dzieci: Witalisa Wojciecha (1828–1894), który w l. sześćdziesiątych był współwydawcą „Gazety Narodowej” (w r. 1864 był więziony «za podburzanie»; chodziło zapewne o jakieś wykroczenie prasowe), Ludwika, właściciela dóbr ziemskich, Karolinę (zm. 1867), występującą na scenie lwowskiej w l. czterdziestych, zamężną za Janem Dobrzańskim (zob.), Celestynę (1827–1915), żonę Jakuba Czapelskiego, matkę Tadeusza (zob.). Po śmierci pierwszej żony ożenił się powtórnie z Emilią (zm. 1873).

Słown. Teatru Pol. (bibliogr., ikonogr.); PSB (Nowakowski Jan Nepomucen); Maresz B., Spis lwowskich egzemplarzy teatralnych z lat 1800–1848, „Pam. Teatr.” 1986 z. 4; Medyński A., Ilustrowany przewodnik po cmentarzu Łyczakowskim, Lw. 1937; Nicieja S., Cmentarz Łyczakowski we Lwowie, Wr. 1989 s. 370 (fot. grobu); – Cepnik H., Słowacki na scenie lwowskiej, „Scena Lwow.” 1932/3 z. 1 s. 16–21; [Dobrzański J.] D…, Nowiny lwowskie, „Gaz. Lwow.” 1842 nr 72 s. 465–6; Estreicher K., Teatra w Polsce, Wyd. 2, W. 1953 II–III; Got J., Teatr i teatrologia, Kr. 1994 s. 176–7; Got J., Orzechowski E., Repertuar teatru krakowskiego 1845–1865, Cz. I: Teatr polski, W. 1974; Hahn W., Shakespeare w Polsce, Wr. 1958; Jabłoński Z., Teatr lwowski J. N. Kamińskiego na gościnnych występach w Krakowie, „Roczn. B. PAN w Kr.” R. 10: 1964; Lasocka B., Teatr we Lwowie w latach 1815–1830. Antrepryza Jana Nepomucena Kamińskiego, w: Teatr polski od schyłku XVIII wieku do roku 1863. Lata 1773–1830, W. 1993 s. 369–411 (bibliogr.); Maresz B., Występy gościnne w teatrze polskim. Z dziejów życia teatralnego Krakowa, Lwowa i Warszawy, Kr. 1997; Maresz B., Szydłowska M., Lwowska premiera „Wilhelma Tella”, „Pam. Teatr.” 1988 z. 3–4; Marszałek A., Lwowskie przedsiębiorstwa teatralne lat 1872–1886, Kr. 1999; Szczerbiński J., Kapłani i rzemieślnicy (aktorzy lwowscy 1831–1864), w: Inteligencja polska XIX i XX wieku, W. 1987 V 65–108; Szwankowski E., Repertuar teatrów warszawskich 1814–1831, W. 1973; Teatr polski we Lwowie, Pod red. L. Kuchtówny, W. 1997; Warzenica-Zalewska E., Teatr Skarbkowski we Lwowie w latach 1864–1890, w: Teatr polski od 1863 r. do schyłku XIX wieku, W. 1982 s. 509–93; Żywot W. J., W łasce i niełasce Melpomeny, Kr. 1982; – Zawadzki W., Pamiętniki życia literackiego w Galicji, Kr. 1961; – „Dzien. Liter.” 1859 nr 26, 27; „Gaz. Lwow.” 1842 nr 76, 144 (J. Dobrzański); „Gaz. Narod.” 1865 nr 40; „Kur. Codz.” 1873 nr 181; – Nekrologi z r. 1888: „Dzien. Pol.” nr 22, „Echo Muzycz., Teatr. i Artyst.” nr 226, „Gaz. Lwow.” nr 18, „Gaz. Narod.” nr 19, „Przegl. Polit.” nr 19; – B. Jag.: Oddz. Dok. Życia Społ., sygn. 224666 V Afisze teatralne; L’vivs’ka deržavna naukova biblioteka im. V. Stefanyka we Lw.: Oddz. Sztuki, Afisze teatralne.

Mariola Szydłowska