Kolski Witold, właściwe nazwisko Bernard Cukier, pseud. Gustaw, Otto, Paweł, Podolski, W. Floriański, Witek, Witold Kolski, Zenon (1902–1943), prawnik, publicysta, działacz komunistyczny. Ur. 25 IV w Łodzi, w rodzinie drobnomieszczańskiej, syn Hermana i Estery z Lajchtungów. W r. 1911 rozpoczął naukę w Szkole Handlowej Kupiectwa Łódzkiego (przemianowanej po r. 1918 na Szkołę Realną Męską Zgromadzenia Kupców w Łodzi). Szkoła ta, założona w okresie rewolucji 1905 r., miała wybitnie polski charakter. Jako uczeń należał w r. 1918 do koła młodzieżowego Socjaldemokracji Królestwa Polskiego i Litwy (SDKPiL), przekształconego po powstaniu Komunistycznej Partii Robotniczej Polski (KPRP) na koło młodzieży KPRP. W związku z powstaniem w ciągu 1919 r. kilku innych kół młodzieży komunistycznej na terenie Łodzi koło, do którego należał K., przekształciło się w tzw. Koło Centralne. Po r. 1919 działał K. w organizacji młodzieżowej «Młoda Komuna», kierowanej przez Komitet Łódzki KPRP. W lipcu 1920 r. – podczas wojny polsko-radzieckiej – zgłosił się ochotniczo do wojska polskiego; służył w 31 p. piechoty strzelców kaniowskich. W r. 1921 złożył egzamin dojrzałości we wspomnianej szkole i przeniósł się do Warszawy, gdzie wstąpił na Wydział Prawa i Nauk Politycznych Uniw. Warsz. W czasie studiów na Uniw. Warsz. rozwinął ożywioną działalność w szeregach akademickiego Związku Niezależnej Młodzieży Socjalistycznej (ZNMS). We władzach ZNMS środowiska warszawskiego był K. jednym z wybitniejszych działaczy frakcji komunistycznej. Brał też udział w organizowaniu Związku Młodzieży Komunistycznej w Polsce (ZMK) i uczestniczył w I Zjeździe ZMK (17 III 1922 r. w Warszawie).
Już jako student okazał się K. utalentowanym publicystą; pisywał artykuły i współpracował z pozostającą pod wpływami KPRP prasą legalną i nielegalną (m. in. w l. 1923–4 wchodził w skład zespołu redakcyjnego czasopisma kulturalno-społecznego „Nowa Kultura”). W 75 rocznicę wydania Manifestu Komunistycznego napisał popularną broszurę pt. Manifest Komunistyczny – jego powstanie, treść, znaczenie (W. 1923). Praca ta dotarła do wielu bibliotek i czytelni robotniczych i zyskała sobie dużą popularność w środowisku robotniczym i w kołach postępowej inteligencji. W tym czasie bardzo blisko i ściśle współpracował K. z Janem Hemplem, ówczesnym kierownikiem Wydziału Kulturalno-Oświatowego przy Komitecie Centralnym (KC) KPRP. Po rozłamie, jaki nastąpił w grudniu 1923 r. w szeregach ZNMS, akademicka młodzież komunistyczna i komunizująca utworzyła ZNMS «Życie». K. został przewodniczącym warszawskiego oddziału tej organizacji. W n. r. przeszedł do pracy w Komunistycznej Partii Polski (KPP). Jako członek Wydziału Propagandy i Agitacji Komitetu Warszawskiego (KW) KPP obsługiwał dzielnicowe organizacje partyjne, występował na licznych wiecach oraz wygłaszał odczyty wśród członków radykalnych związków zawodowych na terenie Warszawy. Nadal pozostawał w kontakcie ze środowiskiem młodzieży akademickiej. W lutym 1925 r. przy ZNMS «Życie» na Uniw. Warsz. utworzone zostało z jego inicjatywy koło samokształceniowe p. n. «Seminarium», celem pogłębienia wśród lewicowej młodzieży akademickiej znajomości marksizmu i problematyki międzynarodowego ruchu robotniczego. Dn. 24 IV 1925 r., w związku z rozwiązaniem tego koła przez policję, został K. aresztowany i osadzony w więzieniu śledczym na Pawiaku. Z braku dowodów obciążających po kilku tygodniach zwolniono go z aresztu. Po zwolnieniu wszedł w skład Wydziału Zawodowego KW KPP. W listopadzie t. r. złożył końcowe egzaminy na uczelni, uzyskując dyplom magistra praw, a w styczniu n. r. podjął studia doktorskie w Seminarium Ekonomicznym prof. Tadeusza Brzeskiego (Wydział Prawa Uniw. Warsz.). W dn. 5–6 VI 1926 r. wziął udział w obradach II (III) Zjazdu ZNMS «Życie» w Krakowie, wygłaszając obszerne przemówienie w dyskusji nad referatem politycznym Stanisława Bilskiego. Na zjeździe tym został wybrany członkiem Centralnego Komitetu Wykonawczego ZNMS «Życie».
We wrześniu 1926 r. KC KPP skierował K-ego do Krakowa na stanowisko jednego z redaktorów ukazujących się tam legalnie czasopism: „Robociarz” (organ PPS-Lewicy) i „Głos Pracy” (organ zawodowy PPS-Lewicy). Oba pisma wydawane były oficjalnie przez PPS-Lewicę, jednakże w porozumieniu i przy poparciu KPP. K. stał się faktycznie naczelnym redaktorem i wydawcą tych czasopism. Jednocześnie kontynuował podjęte w Warszawie studia nad pracą doktorską, uczęszczając na seminarium prof. Adama Krzyżanowskiego na UJ. Podczas 7-miesięcznego pobytu w Krakowie K. nawiązał ścisłe kontakty z krakowskim ZNMS «Życie» i wszedł wkrótce do Zarządu tej organizacji, na początku 1927 r. należał do grona założycieli Organizacji Niezależnej Młodzieży Ludowej «Orka» na UJ, a od lutego t. r. wchodził w skład Komitetu Miejscowego PPS-Lewicy. Ponadto wygłaszał często odczyty w środowisku robotniczym i akademickim oraz występował na zgromadzeniach i wiecach ludowych w Krakowie, a nawet w Zagłębiu Dąbrowskim. Dn. 5 IV 1927 r. został aresztowany wraz z innymi członkami kolegium redakcyjnego „Robociarza”. Dn. 16 V rozpoczął K. w więzieniu głodówkę, domagając się przyśpieszenia śledztwa lub wypuszczenia na wolność. Z braku materiału obciążającego wypuszczono go na wolność 30 V 1927 r.
Zaraz po zwolnieniu powrócił do Warszawy. W dn. 27–28 VII 1927 r. wziął udział w V Zjeździe Stowarzyszenia Wolnomyślicieli Polskich w Warszawie, na którym wystąpił z przemówieniem w imieniu ZNMS «Życie». Niebawem wszedł w skład Centralnego Wydziału Zawodowego i Centralnej Redakcji przy KC KPP. Przez pewien czas był sekretarzem redakcji nielegalnego pisma „Czerwony Sztandar” (centralnego organu KPP) oraz członkiem Komitetu Okręgowego KPP Warszawa-Podmiejska. Ponadto działał na terenie różnych dzielnic Warszawy jako instruktor KW KPP. W toczących się wtedy ostrych sporach wewnątrzpartyjnych opowiadał się po stronie «mniejszościowców». Dn. 27 VIII 1928 r. został po raz trzeci aresztowany i wyrokiem Sądu Okręgowego w Warszawie z 19 XII 1929 r. skazany na 6 lat więzienia. Na rozprawie w Sądzie Apelacyjnym (23 VII 1930) został uniewinniony, na co decydujący wpływ miało wycofanie uprzednio złożonych zeznań przez prowokatora podczas jego konfrontacji z oskarżonym. Po rozprawie znalazł się K. na wolności. Na jesieni 1930 r. prawdopodobnie wyjechał do ZSRR.
W styczniu 1931 r., po licznych aresztowaniach wśród działaczy Komunistycznej Partii Zachodniej Ukrainy (KPZU), KC KPP oddelegował K-ego do pracy na terenie zachodniej Ukrainy (ówczesne południowo-wschodnie województwa państwa polskiego). W związku z tym K. wszedł w skład Sekretariatu Krajowego (SK) KC KPZU i przez kilka miesięcy działał w szeregach tej partii pod pseud. Paweł. W tym czasie uczestniczył m. in. w Plenum KC KPZU, III Plenum KC KPP (14–25 VII 1931 r.) i w I Zjeździe Komunistycznego Związku Młodzieży Zachodniej Ukrainy. We wrześniu t. r. wyjechał przez Gdańsk do Berlina, a stamtąd do Moskwy. Prawdopodobnie w styczniu 1932 r. powrócił do kraju. Po powrocie został dokooptowany do SK KC KPP. (Członkiem SK pozostawał z przerwami do 1934). Jednocześnie powierzono mu funkcję kierownika obwodu węglowego (obejmującego Zagłębie Dąbrowskie, Górny Śląsk i część woj. krakowskiego). Przez pewien czas przebywał na Górnym Śląsku (używając pseud. Otto). Zamieszkiwał wtedy w Zabrzu (znajdującym się wówczas po stronie niemieckiej), skąd kierował działalnością partyjną całego obwodu węglowego.
W związku z aresztowaniem w kwietniu 1932 r. Wacława Kwiatkowskiego, ówczesnego sekretarza KC KPP w kraju, K. objął jego funkcję. Niebawem wyjechał raz jeszcze do ZSRR, gdzie uczestniczył w obradach VI Zjazdu KPP (8–18 X 1932 r. pod Mohylewem na Białorusi). Na zjeździe występował pod pseud. Zenon. Jako uczestnik zjazdu wziął czynny udział w przygotowywaniu projektu nowego programu partyjnego, a w toku dyskusji zjazdowej wygłosił obszerny referat o stosunkach na Górnym Śląsku. Na zakończenie obrad VI Zjazdu dokonano wyboru nowego kierownictwa partyjnego; K. został wybrany zastępcą członka KC KPP. Wkrótce powrócił do kraju, wchodząc ponownie w skład SK KC KPP. Jednym z głównych zadań, jakie w tym czasie spełniał, było systematyczne przesyłanie informacji i sprawozdań SK do Biura Politycznego (BP) KC KPP, urzędującego za granicą. (Przesyłki te określane były kryptonimem partyjnym jako «Listy z domu»). W r. 1933 (prawdopodobnie w maju) wyjechał na krótko do Kopenhagi, gdzie mieściła się w tym czasie baza BP KC KPP. Następnie kierował przez kilka miesięcy (przypuszczalnie do października 1933) placówką KC KPP w Gdańsku, stanowiącą ogniwo pośrednie między BP a SK. W początkach 1934 r. przybył do Warszawy. Nadal wchodził w skład SK. W maju t. r. wyjechał na Górny Śląsk. Dzięki temu uniknął przypadkowo aresztowania, bowiem 27 V policja dokonała licznych aresztowań i uwięziła prawie wszystkich członków SK. Za K-m władze policyjne rozesłały listy gończe, poszukując go na terenie całej Polski. W r. 1935 przebywał K. w Związku Radzieckim. Uczestniczył tam jako delegat z głosem doradczym w obradach VII Kongresu Międzynarodówki Komunistycznej (25 VII–20 VIII 1935 w Moskwie). Po kongresie wszedł w skład redakcji „Nowego Przeglądu” (teoretycznego organu KPP). W związku z tym przebywał przez kilka miesięcy w Pradze czeskiej, skąd wyjeżdżał na krótko do Paryża.
Intensywna działalność organizacyjna i odpowiedzialne stanowiska w aparacie partyjnym nie przeszkadzały K-emu w zajmowaniu się pracą publicystyczną. W l. 1933–6 należał on do grona najwybitniejszych publicystów KPP. Ogłosił w tym czasie wiele artykułów w komunistycznej prasie polskiej (ni. in. w „Czerwonym Sztandarze” i „Nowym Przeglądzie”) oraz międzynarodowej („Rundschau”). Artykuły jego obejmowały szeroki wachlarz zagadnień politycznych i społecznych; omawiał w nich sytuację polityczną w Polsce i za granicą, kreślił obraz masowych walk strajkowych klasy robotniczej w kraju, poddawał analizie politycznej działalność KPP, opowiadał się jako konsekwentny rzecznik koncepcji jednolitofrontowej. (Część prac i artykułów K-ego wydano w r. 1955 staraniem Wydziału Historii Partii KC PZPR w zbiorze pt. „W służbie ludu pod sztandarem KPP. Wybór pism”).
Na jesieni 1936 r. kierownictwo partyjne skierowało K-ego w charakterze kierownika obwodu węglowego KPP do pracy w kraju. Funkcję tę sprawował K. zaledwie przez miesiąc. Już 9 X t. r. został aresztowany w Wełnowcu i osadzony w więzieniu w Katowicach, skąd 29 X odstawiono go do Miejsca Odosobnienia w Berezie Kartuskiej. Przebywał tam przez 19 miesięcy, należąc do centralnego aktywu komuny obozowej. Z racji słabej sprawności fizycznej był jednym z tych więźniów obozu, nad którymi znęcano się szczególnie uporczywie i brutalnie. Dn. 20 V 1938 r. przewieziono go z Berezy do więzienia w Katowicach, a stamtąd do Warszawy. Wyrokiem Sądu Okręgowego w Warszawie z 29 XI t. r. został skazany na 12 lat więzienia. Dn. 27 IV 1939 r. Sąd Apelacyjny w Warszawie zatwierdził ten wyrok. Na kilka dni przed napaścią hitlerowską na Polskę K. przeniesiony został do więzienia w Rawiczu na specjalne zlecenie ministra sprawiedliwości Witolda Grabowskiego. Dn. 1 IX 1939 r. wydostał się wraz z innymi więźniami politycznymi na wolność. Ciężko chory udał się z Rawicza do swoich rodziców w Łodzi.
Pod koniec 1939 r. przedostał się do Lwowa, podejmując tam – już w warunkach legalnych – ożywioną działalność społeczno-polityczną. Był kolejno redaktorem literackim, a później zastępcą redaktora naczelnego polskiej gazety „Czerwony Sztandar”, wychodzącej we Lwowie. Decyzją KC Komunistycznej Partii (bolszewików) Ukrainy w kwietniu 1941 r. został przyjęty do Wszechzwiązkowej Komunistycznej Partii (bolszewików), z zaliczeniem stażu partyjnego od r. 1924. Po napaści Niemiec hitlerowskich na Związek Radziecki wstąpił K. jako ochotnik do Armii Czerwonej. Pracował w Zarządzie Politycznym Południowo-Zachodniego, a następnie Stalingradzkiego Frontu, najpierw jako instruktor, a później jako komisarz batalionowy. Brał m. in. udział w bitwie stalingradzkiej w szeregach 57 Armii. Za waleczność został odznaczony w styczniu 1943 r. Orderem Czerwonej Gwiazdy.
Pod koniec marca 1943 r. odwołano go z frontu do Moskwy. W związku ze stratami, jakie poniosła Polska Partia Robotnicza (PPR) w okupowanej Polsce, postanowiono – w porozumieniu z KC PPR – wysłać go do pracy konspiracyjnej w kraju. W maju t. r. został K. przetransportowany specjalnym samolotem nad Polskę, gdzie miał być zrzucony jako skoczek spadochronowy wraz z Wandą Bartoszewicz, byłą działaczką Komunistycznego Związku Młodzieży Polski. Odtąd wszelki ślad po nich zaginął. Prawdopodobnie zaraz po wylądowaniu (29 V ?) na Lubelszczyźnie dostali się w ręce Niemców.
Podczas pobytu we Lwowie K. zawarł związek małżeński z Janiną Wiezenberg, byłą działaczką KPP. Żona jego została zamordowana we Lwowie w r. 1942, a kilkunastomiesięczny synek Piotr zmarł z wycieńczenia wkrótce po śmierci matki.
W. Enc. Powsz., (PWN); – Bereziacy, W. 1965 s. 300–2; Gadomski B., Radykalna prasa kulturalno-społeczna na tle ogólnej działalności kulturalno-oświatowej KPP w latach 1922–1926, Zesz. Hist. Uniw. Warsz., W. 1961 z. 2 s. 242; K. W., W służbie ludu pod sztandarem KPP, W. 1955 (słowo wstępne J. Kofmana); Kasman L., W. K. (1902–1943), w: Kazetemowcy, W. 1963 s. 104–6; Kowalski J., Trudne lata. Problemy rozwoju polskiego ruchu robotniczego 1929–1935, W. 1966; Walka Młodych pokoleń. Materiały Konferencji Historyków Ruchu Młodzieżowego Warszawa 7–9 grudnia 1962 r., W. 1965; Zbiniewicz F., Armia Polska w ZSRR, W. 1963; – Kamińska M., Ścieżkami wspomnień, W. 1960 s. 298; Mirski M., …biegiem marsz, W. 1958 s. 78–80, 119, 128, 247–8, 285, 298–300, 325–7; PPS-Lewica 1926–1931. Materiały źródłowe, Oprac. L. Hass, W. 1963; III Zjazd ZNMS „Życie” (5–6 VI 1926 r.) w raportach policyjnych, Wyd. H. Michnik, B. Skrzeszewska, „Z Pola Walki” 1962 nr 4 s. 213–29; – ah., Nienawidził i kochał. W 15 rocznicę śmierci W. K-ego, „Głos Pracy” 1958 nr 127 s. 3; Grosz I., Partia – nade wszystko. Pamięci towarzysza K-ego, „Głos Robotn.” 1953 nr z 11 VI; Malinowski H., Komunista i działacz, „Trybuna Ludu” 1958 nr 149 s. 4; R. J., Całe życie na pierwszej linii. W 10-lecie śmierci W. K-ego, „Trybuna Ludu” 1953 nr 161 s. 3; Rafałowska B., Pamięci tow. W. K-ego, „Trybuna Ludu” 1949 nr 129 s. 3; Witold Cukier-Kolski-Floriański, „Trybuna Mazowiecka” 1958 nr 127 s. 3; – Arch. Uniw. Warsz.: Teczka osobowa B. Cukiera, nr alb. 10053; Arch. Zakł. Hist. Partii: Teczka osobowa W. K-ego nr 2899 (m. in. ankieta uczestnika VI Zjazdu KPP oraz wspomnienia L. Kasmana i Sz. Zachariasza), Społeczny Komitet Antykomunistyczny (Antyk) sygn. 228/23 t. 2 k. 111, Komisariat Rządu na m. st. Warszawę sygn. 297, arkusz ewidencyjny nr 309/1II a; Centr. Arch. Min. Spraw Wewn.: Główna Komenda Policji Woj. Śląskiego, t. 12 k. 3–30, 33–41, 90, 99–101, 104, 121–30, 148–51, 156–72, 184, 196–200v., Powiatowa Komenda Policji Woj. Śląskiego w Tarnowskich Górach, t. 1 k. 10, Urząd Wojewódzki Krakowski, t. 4a k. 43–44v., t. 5 k. 44, 46, 79–81, 84, 106v.–107, 109, 126, 183, 194, 196–196v., 198–198v., 201, 204v.–211v., 242, 245, t. 5a k. 505v., t. 7 k. 123, Urząd Wojewódzki Warszawski, t. 6 k. 33, Poufny Przegląd Inwigilacyjny nr 336 poz. 13, nr 343 poz. 37, nr 455 poz. 16, nr 483 poz. 84; – Informacje siostry Zofii Cybulskiej-Legomskiej i Żanny Kormanowej.
Bogdan Gadomski