Rubczyński Witold, imię używane Witołd (1864–1938), filozof, historyk filozofii, profesor UJ. Ur. 28 V we Lwowie, był synem Władysława, ziemianina, a następnie notariusza, wówczas komisarza Rządu Narodowego, i Marii z Białeckich, siostrzeńcem Kolumby Białeckiej (zob.).
W l. 1874/5 i 1878/9 uczęszczał do lwowskiego Gimnazjum im. Franciszka Józefa I, w pozostałych uczył się prywatnie, a w r. 1880 został uczniem gimnazjum w Nowym Sączu, gdzie w r. 1882 złożył egzamin maturalny. W t. r. zapisał się na Wydz. Filozoficzny UJ i studiował historię, a także polonistykę, historię sztuki i filozofię (słuchał m. in. wykładów Stefana Pawlickiego). W r. 1886 opublikował pracę seminaryjną Wielkopolska pod rządami synów Władysława Odonicza (1239–1279) („Roczn. Filarecki” i odb.). W t. r. ukończył studia, po czym wziął udział w naukowej ekspedycji historycznej AU do Rzymu pod kierunkiem Stanisława Smolki. Wówczas także uczęszczał na wykłady z zakresu filozofii na uniwersytecie papieskim Gregorianum i w Akademii Św. Tomasza. Dn. 2 XII 1887 doktoryzował się na UJ na podstawie rozprawy Porównanie Lotzego z Arystotelesem (nie druk.). W r. 1887/8 studiował w Lipsku, biorąc udział w ćwiczeniach w pracowni psychologicznej W. Wundta i w prowadzonych przez A. Springera ćwiczeniach z historii sztuki. W l. 1888–90 (początek 1891?) w bibliotekach włoskich (Rzym, Watykan, Florencja, Siena, Perugia, Bolonia, Wenecja) zbierał materiały i badał źródła do dziejów filozofii średniowiecznej i wczesnego Odrodzenia, ponadto zwiedził Sycylię i Ateny. Po powrocie do kraju, nie mogąc z powodu wątłego zdrowia podjąć pracy nauczycielskiej, odbył w l. 1891–4 studia na wydz. prawniczym uniwersytetu wiedeńskiego; doktorat praw uzyskał (28 XI 1895) na UJ. Jeszcze jesienią 1895 został praktykantem konceptowym Namiestnictwa lwowskiego z przydzieleniem do starostwa w Rawie Ruskiej.
W lecie 1898 został R. koncepistą (później adiunktem) przy Prokuratorii Skarbu we Lwowie. Równocześnie ogłaszał prace, głównie z zakresu historii filozofii i historii sztuki, m. in. O stałych czynnikach w rozwoju duchowym człowieka („Rozpr. AU Wydz. Hist.-Filoz.” 1891 i odb.), Traktat o porządku istnień i umysłów i jego domniemany autor Vitellion („Rozpr. AU Wydz. Hist.-Filoz.” 1891 i odb.; domniemanie R-ego nie utrzymało się, obalił je Aleksander Birkenmajer), Rzut oka na wpływy nowoplatońskie w średnich wiekach („Przegl. Powsz.” 1891 i odb.), Nowsze badania nad wiekiem złotym sztuki włoskiej i ich wartość dla estetyki („Przegl. Pol.” 1892 i odb.), John Ruskin. Studia nad powiązaniem i uzasadnieniem jego głównych pomysłów. Cz. 1 (Kr. 1904), Kryterium prawdy w teorii poznania pierwszych stoików i u Kartezjusza („Przegl. Filoz.” 1906), O filozoficznych poglądach Sebastiana Petrycego z Pilzna („Rozpr. AU Wydz. Hist.-Filoz.” 1909 i odb.). W r. szk. 1899/1900 uczył estetyki i historii sztuki w lwowskim pensjonacie dla dziewcząt Wiktorii Niedziałkowskiej. W marcu 1902 habilitował się na Uinw. Lwow. z historii filozofii na podstawie Studiów neoplatońskich („Przegl. Filoz.” 1900) i początkowo jako docent prywatny wykładał na nim (głównie historię filozofii greckiej, a także historię etyki schyłku starożytności oraz historię estetyki nowożytnej) do r. 1910. W r. 1909 otrzymał w Prokuratorii stopień radcy (po odbyciu wymaganych egzaminów: administracyjnego, fiskalnego i adwokackiego), a na uniwersytecie godność tytularnego profesora nadzwycz. (18 IV).
W listopadzie 1910 został R. profesorem zwycz. filozofii na UJ i rozpoczął działalność 29 XI wykładem wstępnym Walka o wszechstronny pogląd na świat („Przegl. Pol.” 1911 i odb.). W swych pracach zajmował się nadal historią filozofii, zwłaszcza polskiej (Stanowisko filozoficzne X. Stefana Pawlickiego, „Rok Pol.” 1918 i odb.; O najpilniejszych potrzebach nauki polskiej w zakresie historii filozofii, „Nauka Pol.” 1919 i nadb.; edycje: „Łowiczanina [Adama z Bochynia] Rozmowy pretendentów do nieśmiertelności…”, „Arch. Kom. do Badania Hist. Filoz. w Pol.” 1917 t. I cz. 2 i odb., Mateusza z Krakowa „Rationale operum divinorum (Theodicea)” tamże T. 3: 1930), pisał też o współczesnych prądach filozoficznych (m. in. Krytyczny personalizm Williama Sterna, „Kwart. Filoz.” 1928 i odb., Kilka uwag o gnozeologii Maurycego Schlicka, „Przegl. Filoz.” 1929 i nadb., Zróżnicowanie kierunków neotomistycznych, „Przegl. Powsz.” 1930 i nadb.). Jednakże zainteresowania R-ego przesuwały się po objęciu katedry zdecydowanie ku filozofii systematycznej, której centrum stanowiła dlań etyka. Świadczą o tym następujące publikacje: Stosunek filozofii do nauk szczegółowych (Kr. 1911), Zarys etyki, (Kr. 1916, wyd. 2 poprawione i rozszerzone pt. Etyka, L. 1936 3 t.), O filozofii jako lekarce dusz („Przegl. Powsz.” 1920 i nadb.), Filozofia życia duchowego (P. 1925 – najobszerniejsze i najważniejsze – obok Etyki – dzieło R-ego), Zagadnienie rozwoju stosunków miedzy normą a wartością a przypuszczalny rozwój pojęcia wartości samej („Przegl. Filoz.” 1925 i odb.), O warunkach przybliżania się do ideałów kultury (W. 1931), Problem kształtowania charakteru (P. 1938). Interesował się także stale estetyką, poświęcając jej liczne artykuły (m. in. omawiał Najnowsze teorie estetyczne, „Przegl. Powsz.” 1913).
Na poglądach R-ego silnie zaważyły jego chrześcijańskie przekonania religijne. Jednakże w wywodach filozoficznych (zwłaszcza w Filozofii życia duchowego) jakby pragnął oddzielić (niezbyt zresztą skutecznie) swą wiarę od filozofii, gdyż posługiwał się własną terminologią, np. zamiast «nieśmiertelność» duszy mówił o jej «wytrzymałości» i «mocy», a dowodząc istnienia Boga mówił o ogarniającej wszystko idei «Ładu». W teorii poznania opowiadał się za realizmem. Przyjmował istnienie dwu substancji: materialnej i duchowej powstałych i zależnych od trzeciej – Boga. W etyce reprezentował melioryzm: sądził, że jest możliwe stopniowe zmniejszanie zła przez wytrwałe działanie ludzkie na polu społecznym, gospodarczym, naukowym i artystycznym. Celem działań człowieka powinno być porozumienie i współpraca wszystkich ludzi i dlatego ważniejsze są siły moralne i duchowe, niż ekonomiczne i fizyczne. Podkreślał związek zagadnień etycznych z estetycznymi i – jeszcze mocniejszy – z metafizycznymi. Filozofię pojmował R. w ścisłym związku z naukami szczegółowymi, winna ona nimi kierować, tworząc zasady naukowego badania i dostarczać im najogólniejszych przesłanek. Ma ona także zadania praktyczne – pobudza człowieka do ciągłego doskonalenia się oraz pociesza go w nieszczęściu (podkreślanie tej roli filozofii przez R-ego zwykło się wiązać z jego przeżyciami osobistymi, zwłaszcza ze stratą dwojga dzieci). Prace R-ego wywoływały współcześnie żywe zainteresowanie, m. in. Filozofię życia duchowego studiował w ostatnich miesiącach życia Stefan Żeromski. R. upowszechniał swoje poglądy chętnie również w formie publicystycznej, pisząc popularne artykuły do „Czasu”, „Głosu Narodu” i in. pism.
W r. akad. 1917/18 R. pełnił urząd dziekana Wydz. Filozoficznego UJ, a w r. 1918/19 – prodziekana. W listopadzie 1918 wstąpił jako ochotnik w stopniu sierżanta do 4 pp. Legionów, ale, ze względu na stan zdrowia, nie dopuszczony do służby frontowej, pracował do r. 1919 w referacie prasowym i pisywał do czasopisma tegoż pułku „Reluton” artykuły propagandowe i popularnoetyczne; ten krótki epizod uważał za «najradośniejszą chwilę mojego życia». W r. 1921 przed plebiscytem na Górnym Śląsku wygłaszał tam popularne wykłady o polskiej filozofii i poezji. W r. 1930 podpisał protest profesorów UJ w sprawie Brześcia. Od 1 IX 1931 przeszedł na emeryturę, ale za zgodą Min. WRiOP prowadził zajęcia do r. akad/1932/3. Dn. 10 IV 1936 został mianowany profesorem honorowym UJ i w tym charakterze wykładał i prowadził seminarium aż do śmierci.
Jako pedagog R. «znany był powszechnie ze swej dobroci i wyrozumiałości posuniętej do ostatecznych granic» (Z. Zawirski); do jego uczniów należeli m. in. Stefan Harassek, Marian Heitzman, Zygmunt Zawirski. W r. 1920 R. został członkiem korespondentem PAU, poprzednio brał udział w następujących jej komisjach: od r. 1895 należał do Komisji Historii Sztuki, od r. 1908 – Komisji do Badań w Zakresie Historii Literatury i Oświaty w Polsce, w l. 1911–17 był sekretarzem Komisji Historii Filozofii Polskiej, a w l. 1923 (?)–37 jej przewodniczącym. Od r. 1915 był zastępcą przewodniczącego (od r. 1921 – prezesem) Tow. Filozoficznego w Krakowie, od r. 1917 – członkiem Warszawskiego Instytutu Filozoficznego i Tow. Naukowego im. Benedykta XIV w Krakowie. W l. 1911–18 wchodził w skład komitetu redakcyjnego „Ruchu Filozoficznego”, a od r. 1924 do śmierci reprezentował redakcję tego pisma w Krakowie. Przez wiele lat był członkiem Komisji Egzaminacyjnej dla Kandydatów na Nauczycieli Gimnazjów. R. zmarł 18 V 1938 w Inowrocławiu, w czasie podróży, pochowany został na krakowskim cmentarzu Rakowickim. Był odznaczony (1936) Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski.
R. był żonaty (od 30 XII 1895) z Jadwigą Czermińską; z tego związku miał córki: Zofię, zamężną za Kazimierzem Marią Krzyżanowskim, Marię (zm. w młodości, studentkę biologii) i Alfredę (lekarkę, zm. 1989) oraz zmarłego (1917) w wieku 14 lat syna Stanisława.
Spuścizna rękopiśmienna R-ego znajduje się w Bibliotece Jagiellońskiej.
Bibliogr. filozofii pol., 1865–95; Biogramy uczonych pol., Cz. 1 Z. 3 (bibliogr.); Filoz. w Pol. Słown. (A. Przymusiała, fot.); Jedynak S., Etyka w Polsce. Słownik pisarzy, Wr. 1986 (bibliogr.); Łoza, Czy wiesz, kto to jest? (fot.); Österr. Biogr. Lexikon, Lf. 44 (W. Bieńkowski); Skład Uniwersytetu [Jag.], r. szk. 1918/19, Kr. 1918; – Borzym S., Floryńska H., Skarga B., Walicki A., Zarys dziejów filozofii pol. 1815–1918, W. 1983; Chołodecki J. Białynia, Księga pamiątkowa półwiekowego jubileuszu Gimnazjum im. Franciszka Józefa I we Lwowie, Lw. 1909; Głombik C., Metafizyka kultury, W. 1982; tenże, Zapomniani krytycy, nieznani filozofowie, L. 1988; Przymusiała A., W. Rubczyński, „Studia Philosophiae Christianae” 1966 nr 1 s. 273–9; Uniwersytecki Ośrodek Socjologiczny w Krakowie, Zesz. Nauk. UJ, Kr. 1989 nr 916; – Przemówienia wygłoszone na akademii ku czci ś. p. prof. W. Rubczyńskiego d. 15 XI 1938, Kr. 1939 (Z. Zawirski, T. Garbowski, K. Michalski, S. Harassek, M. Heitzman, fot.); W. Rubczyński, Wspomnienia pośmiertne, W. 1938 (to samo co w „Czasie” 1938 nr 150, ale bez przemówienia Harasska); – Żeromski S., Elegie i inne pisma literackie i społeczne, Wyd. W. Borowy, W. 1928 s. 366–74, 419–20; – „Roczn. AU” 1895/6 i n.; – Nekrologi z r. 1938: „Czas” nr 137 s. 8, nr 150 (K. Michalski, T. Garbowski, Z. Zawirski, R. Dyboski oraz przemówienie S. Harasska), „Ilustr. Kur. Codz.” nr z 21 V (fot.), „Kur. Por.” nr 147 s. 3 (M. J. Wielopolska, fot.), „Kur. Warsz.” nr 140 wyd. wieczorne s. 4, „Myśl Narod.” nr 23 s. 364–5 (S. Czajkowski), „Ruch Filoz.” nr 1–3 s. 169, „Slavische Rundschau” nr 4 s. 305, z r. 1939, „Przegl. Filoz.” nr 2 s. 116–24 (M. Heitzman) oraz z r. 1939–46: „Studia Philosophica” s. 82–5 (D. Gromska); – AGAD: Oddz. II, zespół C. K. Ministerium Wyznań i Oświaty, sygn. 120 u, teczka Rubczyński (m. in. autobiografia); Arch. UJ: WF II 280; 283, 286, 291, 294, 297, 300, S II 519 (418), S II 619 (m. in. autobiografia), Liber promotionum 1873–93, 1893–1910; B. Jag.: rkp. 8699 III, Przyb. III/63, Przyb. 121/63, Przyb. 128/63, Przyb. 130/63; – Informacje Andrzeja Przymusiały z W.
Rościsław Skręt