Nehring (Neryng) Władysław Ewaryst (1830–1909), historyk literatury i językoznawca, profesor slawistyki i rektor Uniw. Wrocł. Ur. 23 X w Kłecku (pow. Gniezno), był jednym z kilkorga dzieci Jakuba, nauczyciela tamtejszej szkoły elementarnej, i Barbary z Gostomskich. (N. używał początkowo spolszczonej formy nazwiska Neryng, później, pod naciskiem rządowym, nadał mu pisownię niemiecką). Ukończył szkołę elementarną w Kłecku w r. 1841, w r.n. podjął naukę w poznańskim Gimnazjum Św. Marii Magdaleny (nauczycielami jego byli tutaj m. in. Hipolit Cegielski, Marceli Motty, Jan Rymarkiewicz), gdzie 2 X 1850 zdał egzamin dojrzałości. Początkowo myślał o obraniu stanu duchownego i od r. 1845 mieszkał «jako przyszły duchowny w Alumnacie, zakładzie z gimnazjum połączonym». W r. 1850 zapisał się na Wydział Filozoficzny Uniw. Wrocł., gdzie studiował do r. 1855 historię i filologię (do r. 1853 był również studentem teologii). Mistrzami jego byli m. in. filolog klasyczny F. Haase, historyk Śląska G. A. H. Stenzel, a przede wszystkim zajmujący się dziejami Polski R. Roepell. Studiował w trudnych warunkach materialnych, mimo że pobierał stypendium poznańskiego Tow. Naukowej Pomocy im. K. Marcinkowskiego; w r. 1854 podjął na kilka miesięcy obowiązki nauczyciela w jednym z polskich domów w Dreźnie, w r.n. uczył dzieci Romana Moraczewskiego. W latach uniwersyteckich był aktywnym członkiem studenckiego Tow. Literacko-Słowiańskiego, a przez kilka miesięcy w r. 1852/3 piastował godność jego prezesa. W pierwszych latach studiów miał również N. – rychło poniechane i nie ujawnione w druku – ambicje literackie: pisał wiersze, opowiadania, a w r. 1851 wraz z kilku kolegami Polakami wydawał rękopiśmienne pisemko tygodniowe „Marchołt” (grono to zwało się Tow. Wariatów lub Kółkiem Marchołtowiczów). Dn. 12 VII 1856 uzyskał N. na Uniw. Wrocł. doktorat na podstawie rozprawy De Polonicarum rerum saeculi XVI scriptoribus. Pars prima: De Reinholdo Heidensteinio (Wr. 1856), w t.r. (28 XI) zdał egzamin na nauczyciela gimnazjalnego, a z początkiem r.n. rozpoczął praktykę w gimnazjum w Trzemesznie. Uczył tam do r. 1859, kiedy to został nauczycielem Gimnazjum Św. Marii Magdaleny w Poznaniu. Pobyt w stolicy Wielkopolski umożliwił mu podjęcie intensywnej pracy naukowej, której sprzyjała również równoległa z zajęciami pedagogicznymi funkcja subarchiwariusza w poznańskim archiwum grodzkim. W r. 1862 założył N. „Tygodnik Poznański” o charakterze naukowo-literackim.

W latach poznańskich N. ogłosił trzy części serii O historykach polskich XVI wieku (P. 1860–2, monografie: Heidensteina – rozszerzona wersja tezy doktorskiej, Joachima Bielskiego i Jana Dymitra Solikowskiego). Seria ta miała stanowić pracę wstępną do bardzo szeroko zakrojonego życiorysu Jana Zamoyskiego, z tym planowanym tematem wiązał się także barwny i dowodzący dużej erudycji szkic o Sprawie Zborowskich („Tyg. Pozn.” 1862). Z praktyki pedagogicznej autora wynikł Kurs literatury polskiej dla użytku szkół (P. 1866), rychło wprowadzony jako podręcznik do wyższych klas średnich zakładów naukowych w Poznańskiem, mimo że jaskrawo odbiegał od dzieł tego rodzaju. N. mianowicie niewiele miejsca poświęcił tu piśmiennictwu staropolskiemu, przeznaczając dwie trzecie książki na omówienie literatury romantycznej, doprowadzone do lat sześćdziesiątych i dokonane z dużym wkładem własnym połączonym z subiektywizmem ocen. Toteż – mimo widocznego pośpiechu wykonania i wynikających stąd niedostatków – Kurs wyszedł poza szkolne przeznaczenie, stając się pierwszym całościowym opracowaniem polskiej literatury najnowszej, wysoko ocenionym przez współczesnych. N. ujawnił tu dużą niezależność sądu, stawiając np. Juliusza Słowackiego na równi z Adamem Mickiewiczem, czy też niechętnie odnosząc się do cieszącego się powszechnym uznaniem Józefa Ignacego Kraszewskiego. Dla potrzeb szkolnych N. opracował ponadto 4. i 5. wydanie „Nauki poezji” (1869 i 1879) oraz 4. wydanie „Teorii poezji” H. Cegielskiego (1869), nadto edycję „Kazań sejmowych” Piotra Skargi (1869). Bezskuteczne okazały się starania N-a o katedrę w warszawskiej Szkole Głównej, natomiast 15 VII 1868 został mianowany zwycz. profesorem języków i literatur słowiańskich na Uniw. Wrocł. (o katedrę tę – opróżnioną w r. 1867 przez śmierć Wojciecha Cybulskiego – ubiegali się także m. in. August Leskien, a z Polaków Antoni Małecki, Józef Przyborowski, Jan Rymarkiewicz). Wykłady zaczął 2 XI t.r., zajęcia uniwersyteckie prowadził do 9 X 1907, kiedy przeszedł na emeryturę (katedrę objął po nim Niemiec Erich Berneker). Dwukrotnie był dziekanem Wydziału Filozoficznego (1875/6, 1888/9), w r. 1893/4 sprawował godność rektora uczelni.

Działalność profesorska N-a stanowi ważny etap w rozwoju uniwersyteckiej slawistyki, a w szczególności polonistyki. Rychło po objęciu katedry stworzył pierwsze w Niemczech systematyczne studium filologiczne slawistyki, a ułożonemu przez siebie programowi studiów starał się zapewnić związek z aktualnym stanem wiedzy, stale go zatem przekształcał i uzupełniał nowymi zagadnieniami. Szczególną wagę przywiązywał do zorganizowania seminarium uniwersyteckiego. Potrzebę jego utworzenia uzasadniał już w r. 1879, ale zamysł swój mógł urzeczywistnić dopiero w r. 1892. Do tego czasu posługiwał się rozmaitymi formami zastępczymi, przede wszystkim wykorzystał w tym celu Tow. Literacko-Słowiańskie. Zostawszy w r. 1868 jego kuratorem, powiązał prace swej katedry z jego działalnością, stwarzając w ten sposób namiastkę badań seminaryjnych nad historią i literaturą polską. Okres kuratorstwa N-a (do r. 1886) – kończący zarazem półwiecze istnienia Towarzystwa rozwiązanego przez władze pruskie – stanowił szczyt rozwoju tej organizacji, której liczebność wydatnie się wówczas powiększyła, a praca potoczyła zgodnie z nakreślonymi przez kuratora planami naukowymi. W r. 1880 zorganizował N. spośród studentów Tow. Lingwistyczne; członkowie jego mieli zbierać materiały do słownika języka polskiego. Po oficjalnym utworzeniu seminarium N. podzielił je na dwa oddziały, odgraniczając zajęcia zwykłych słuchaczy od prac badawczych uczniów. Gorliwie zabiegał także o wyposażenie biblioteki seminaryjnej. Szczególną pozycję zapewnił filologii polskiej, obejmującej językoznawstwo i historię literatury. Skupił we Wrocławiu badania nad piśmiennictwem polskiego średniowiecza i renesansu, a jego seminarium było pierwszym w ogóle seminarium polonistycznym. W ten sposób wrocławska katedra slawistyki stała się świadomie przez N-a tworzonym ogniskiem pracy narodowej, kształcąc, obok uczonych, polskich działaczy kulturalnych oraz duchownych dla Śląska, Wielkopolski i Pomorza. Niektóre wykłady uniwersyteckie prowadził w języku polskim. Jako pedagog dbał o wyrobienie w uczniach rzetelności badawczej, przy dużej tolerancyjności posiadał wybitny talent inspiratora naukowego, wspomagany autorytetem, który zdobyła mu – poza rozległą wiedzą – wyjątkowa prawość charakteru. Uczniów otaczał opieką tak pod względem naukowym, jak materialnym, spośród wielkiej ich liczby kilku zajęło uniwersyteckie katedry: Ignacy Chrzanowski, Ludwik Ćwikliński, Jan Leciejewski, Leon Mańkowski, z pozostałych wymienić należy Mikołaja Bobowskiego, Antoniego Danysza, Bolesława Erzepkiego. Wykładów N-a słuchał także młody Jan Kasprowicz. Warto też dodać, że N. prowadził wraz z żoną od lat siedemdziesiątych przez długi czas pensjonat domowy dla uczniów Polaków oddanych do szkół we Wrocławiu.

W ścisłym związku z zajęciami uniwersyteckimi pozostawała własna twórczość naukowa N-a, one też głównie zadecydowały o jej wielostronności. Był bowiem N. zarazem badaczem literatury, językoznawcą, a także historykiem, etnografem i archeologiem. Najistotniejszą jednak – zarówno pod względem jakościowym, jak i ilościowym – część dorobku stanowią prace poświęcone dziejom literatury, i to niemal wyłącznie polskiej. W pierwszych latach profesury zajmował się zabytkami polskiego średniowiecza, gdyż na tym terenie mógł łączyć narzuconą mu przez obowiązki uniwersyteckie problematykę językoznawczą z historycznoliteracką. Wynikiem odbytej jesienią 1869 naukowej podróży po Austrii, a m. in. do opactwa St. Florian pod Linzem, była rozprawa Iter Florianense (P. 1871) przynosząca całkowicie nowy, oparty na filologicznych badaniach tekstu pogląd na pochodzenie „Psałterza Floriańskiego” i na jego stosunek do innych psałterzy polskich, a także czeskich i starocerkiewnosłowiańskich. Stanowiła ona zarazem przykład trzeźwości, ostrożności i sumienności naukowej. W r. 1876 w 1 tomie wychodzącego w Berlinie fachowego czasopisma „Archiv für slavische Philologie” (N. był jego współredaktorem i stałym współpracownikiem) ogłosił dłuższy artykuł o stanie badań nad polszczyzną (Die philologischen Arbeiten bei den Polen in neuerer Zeit), w którym sporo miejsca przeznaczył na surową ocenę edycyj tekstów staropolskich. Sam też zaczął odrabiać zaległości w tej dziedzinie, ogłaszając krytyczne wydania „Psałterza Floriańskiego” (P. 1883), „Kazań Gnieźnieńskich” („Rozpr. AU Wydz. Filol.”, S. 2 T. 10: 1897), a przede wszystkim swą «najgłośniejszą książkę naukową» (T. Mikulski), mianowicie Altpolnische Sprachdenkmäler. Systematische Übersicht, Würdigung und Texte (Berlin 1886), w której zawarł wszystko, co wówczas wiedziano o tym przedmiocie, przy czym poważna część dzieła była wynikiem jego własnych badań. Ogłosił tu po raz pierwszy wiele wybitnych tekstów (np. „Dialog Mistrza Polikarpa ze śmiercią”, „Skarga umierającego”). Opublikowana w języku niemieckim praca ta zwróciła uwagę obcych na dawność polskiego piśmiennictwa. Osiągnięcia edytorskie z zakresu staropolszczyzny – określane współcześnie jako wzorowe – stanowią też największą zasługę N-a dla językoznawstwa polskiego. Zainteresowaniom komparatystycznym dał wyraz w pionierskim, obszernym studium o wpływie literatury czeskiej na polską do końca XV w. (Über den Einfluss der altčechischen Literatur auf die altpolnische, „Archiv für slavische Philologie” 1876–1881).

Od r. 1876 N. zaczął ogłaszać rozprawki poświęcone niektórym, niemal wyłącznie najwybitniejszym utworom polskiej literatury od średniowiecza do romantyzmu. Powstał z nich później spory tom Studiów literackich (P. 1884). Nie włączył N. natomiast do tego tomu ogłoszonych w tymże czasie: studium o powieściach historycznych J. I. Kraszewskiego poświęconych tematyce z XVI i XVII w. („Książka jubileuszowa dla uczczenia 50-letniej działalności literackiej J. I. Kraszewskiego”, W. 1880), artykułu Powieść kronikarza polskiego o Walterze i Helgundzie („Ateneum” 1883), nieco zaś później wydrukował Die dramatisierte Geschichte Joseph’s: „Żywot Józefów” von Nicolaus Rej („Archiv für slavische Philologie” 1886). Problematyka badawcza tych studiów była szeroka, ale na plan pierwszy wybijały się zagadnienia związane z genezą utworów; w tym zakresie osiągał najtrwalsze rezultaty i z reguły występował w roli pioniera. Szukając zapożyczeń czy reminiscencji, równocześnie podkreślał pierwiastki oryginalne, obszernie zajmował się elementami autobiograficznymi, których sporą ilość ustalił w procesie powstawania zwłaszcza utworów Mickiewicza. Szczególne zainteresowanie okazywał też dla recepcji utworów, zajmował się również światopoglądem pisarzy. W studiach powyższych okazał przede wszystkim zdolności i zamiłowania analityczne. W r. 1887 ogłosił pionierską rozprawę o Początkach poezji dramatycznej w Polsce („Roczniki Tow. Przyjaciół Nauk Pozn.” T. XV), w której zebrał ze współczesnych źródeł pełną dokumentację do dziejów średniowiecznego teatru polskiego. Publikowane później, historycznoliterackie prace N-a dotyczyły przeważnie polskiej literatury romantycznej, ale miały już charakter raczej przypadkowy, gdyż albo były wynikiem natrafienia na nieznane materiały rękopiśmienne, albo też wiązały się z większymi planami wydawniczymi (w r. 1891 N. wziął po raz pierwszy na warsztat naukowy paryskie prelekcje Mickiewicza, edycji ich jednak nie zdołał już opracować). Był też autorem artykułów z zakresu literatury polskiej w encyklopediach niemieckich, a pod koniec życia ogłosił popularnonaukową monografię J. Kochanowskiego (Pet. 1900, w serii „Życiorysy sławnych Polaków”). Dobitnym świadectwem erudycji i nie zrealizowanych w druku możliwości badawczych N-a była jego obfita działalność recenzencka. Omawiał głównie prace historycznoliterackie i językoznawcze, a czynił to szczegółowo, w sposób współtwórczy, często zajmował stanowisko polemiczne, był krytykiem surowym i sumiennym.

W swej pracy naukowej i pedagogicznej N. uwzględniał w znacznym stopniu sprawy śląskie. Tę tematykę podsuwał uczniom, sam zaś ogłosił – obok językoznawczych – pewną ilość artykułów poświęconych archeologii i etnografii tej dzielnicy. Publikował je początkowo we wrocławskim periodyku „Schlesiens Vorzeit in Bild und Schrift”, a potem w tamtejszych „Mitteilungen der Schlesischen Gesellschaft für Volkskunde”, organie towarzystwa, którego był w r. 1894 współzałożycielem i do końca życia wiceprzewodniczącym. W tymże czasopiśmie ogłosił N. także pracę Die russische Volksepik (1905–6) oraz Serbische Volkslieder, insbesondere serbische Volksepik (1907). Ceniący – jak sam wyznawał – w pracy naukowej sumienność, gruntowność, wyczerpujący sposób przedstawienia i ścisłość, stosował N. surową samokontrolę wobec własnej twórczości. Ogłaszał więc tylko prace wykończone w niemal pedantyczny sposób, co nie zawsze było możliwe, gdyż we Wrocławiu trudno było dotrzeć do pełnej literatury przedmiotu. Z tego też zapewne powodu tylko drobną część swoich wykładów utrwalił drukiem oraz szerzej nie rozwinął wyraźnie mu bliskiej działalności edytorskiej: poza zabytkami średniowiecznymi opracował tylko krytyczne wydania „Odprawy posłów greckich” Kochanowskiego („Dzieła wszystkie. Wyd. pomnikowe” 1884 t. 2) i „Konrada Wallenroda” Mickiewicza („Dzieła” 1893 t. 3). N. pozostawał w bardzo ścisłych, choć przeważnie korespondencyjnych kontaktach ze wszystkimi ośrodkami naukowymi w Polsce, a więc z Poznaniem, Krakowem, Lwowem (tu szczególnie z pokrewnym sobie pod względem naukowej postawy i metody Romanem Pilatem), luźniej natomiast był związany z Warszawą. Współpracował także z naukowymi periodykami z tych ośrodków (oprócz wymienionych z „Kwartalnikiem Historycznym”, „Pamiętnikiem Tow. Literackiego im. A. Mickiewicza”, „Pamiętnikiem Literackim”, „Pracami Filologicznymi”). N. posiadał bogatą bibliotekę. Ten jeden z największych prywatnych księgozbiorów polskich w ówczesnym Wrocławiu zakupił w r. 1912 antykwariusz poznański Albert Jolowicz, ogłosił drukiem jego katalog (1912) i rozprzedał. N. zgromadził również bardzo bogate archiwum osobiste, z którego po drugiej wojnie światowej ocalały tylko fragmenty znajdujące się obecnie w Bibliotece Uniwersyteckiej we Wrocławiu.

N. był członkiem Tow. Naukowego Krakowskiego, a następnie AU (od 7 VII 1873 korespondentem, od r. 1885 – czynnym), Tow. Przyjaciół Nauk w Poznaniu (od r. 1887 – honorowym), nadto członkiem korespondentem Akademii Nauk w Petersburgu (1881) i innych towarzystw naukowych w Polsce, Niemczech, Czechach i Włoszech. Uczczono go kilku jubileuszami: 25-lecia działalności naukowej (1882), 70-lecia (1900) i 75-lecia (1905) urodzin oraz 50-lecia uzyskania doktoratu (1906), a już w r. 1878 Tow. Literacko-Słowiańskie obchodziło uroczyście 10-lecie jego kuratorstwa. Rząd pruski odznaczył N-a m. in. Orderem Czerwonego Orła (4 kl.) i mianował go tajnym radcą (geheimer Regierungsrat). N. zmarł we Wrocławiu 20 I 1909 i został pochowany na cmentarzu parafii Najświętszej Maryi Panny na Piasku (cmentarz Osobowicki). Zniszczony (zapewne ok. r. 1939) jego grób został odbudowany po drugiej wojnie światowej. Po r. 1945 nazwiskiem N-a nazwano jedną z ulic Wrocławia oraz jedną z sal w tamtejszym gmachu uniwersyteckim, a jego działalność przypomniano (T. Mikulski, W. Roszkowska i in.) w licznych pracach naukowych i popularnych.

N. był żonaty z Adaminą z Pawłowskich (zm. 1905), z którą miał synów: Romana (zm. 1888) i Edwarda (zm. 1896), oraz córki: Marię (zm. 1905), pianistkę, i Zofię (zm. 1927), nauczycielkę języków francuskiego i angielskiego.

Fot. w: „Mitteilungen der Schlesischen Gesellschaft für Volkskunde” T. 8: 1906 z. 15, „Tyg. Ilustr.” 1909 nr 5 s. 94; – Nowy Korbut, VIII–IX; Pol. Bibliogr. Liter. za r. 1946 in.;Wojtkowski, Bibliogr. historii Wpol., I; Słown. Pracowników Książki Pol., (J. Długosz); – Achremowicz E., Żabski T., Towarzystwo Literacko-Słowiańskie we Wrocławiu 1836–1886, Wr. 1973; Berneker E., W. Nehring, „Chronik der Königlichen Universität zu Breslau für das Jahr vom 1 April 1908 bis 31 März 1909” (Breslau) 1909 s. 160–8; Chrzanowski I., W. Nehring, W. 1909 (fot., bibliogr. prac N-a ułożona przez A. Babiaczyka); Hahn W., W. Nehring w ostatnich latach życia, „Sobótka” R. 2: 1946 s. 255–74 (bibliogr.); Mikulski T., Temat Wrocław, Wyd. 2., Wr. 1975 (fot.); Pośpiech J., Folklorystyka śląska w pracach W. Nehringa, „Studia Śląskie” T. 26: 1974 s. 261–72; Rösel H., Dokumente zur Geschichte der Slawistik in Deutschland, Berlin 1957 I (fot.); Roszkowska W., Nehringiana, „Pam. Liter.” 1959 z. 3/4 s. 629–50; taż, W. Nehring profesor, w: Z polskich studiów slawistycznych. S. 3: Nauka o literaturze, W. 1968 s. 257–66; Skręt R., W. Nehring jako badacz polskiego piśmiennictwa, „Roczn. Kom. Hist.-Liter. PAN Oddz. w Kr.” R. 8: 1970 s. 21–36 (fot.); Sochacka S., Zachowana korespondencja między W. N-iem a Lucjanem Malinowskim, „Studia Śląskie”, S. nowa, T. 22: 1972 s. 127–44; – Autobiografia W. N-a, (Wyd. A. Wojtkowski), „Kron. M. P.” 1938 nr 1 s. 70–1; Inne autobiografie w: „Roczn. PAU” R. 1874, Kr. 1875 s. 93, R. 1885, Kr. 1886 s. 20, w: 157 Personalverzeichniss der königlichen Universität zu Breslau. Wintersemester 1907/8, Breslau [b.r.] s. 8, w: B. Ossol. rkp. 12639/II, oraz zamieszczona przy dysertacji doktorskiej (Wr. 1856); – Listy N-a wymienia Nowy Korbut, nadto: B. Jag. rkp. 5007/6, 6004/III t. 2, 6007/II, 6205/III, 6445/III, 6471/IV, 7639/II–7646/II, 7650/II, 7654/II–7655/II, 7660/II, 7935/III, 8076/III, 7814/IV, 8948/III, B. Narod.: rkp. 2808, 7208, 7351, 8457, B. Ossol. rkp. 6220/II, 7045/II, 7682/II, 12039/II, 12656/II, 12666/III; Księga ochrzczonych Parafii Św. Jerzego i Św. Jadwigi w Kłecku (rok 1830 nr aktu 89).

Rościsław Skręt