Stankiewicz Władysław Hipolit (1837–1929), powstaniec styczniowy, chirurg i urolog.

Ur. 21 IV w Warszawie, pochodził ze zubożałej rodziny szlacheckiej z pow. orszańskiego, był synem Józefa i Krystyny z Karczewskich.

W r. 1850 ukończył S. szkołę powiatową w Warszawie, a nie mając środków na kontynuację nauki w gimnazjum, rozpoczął w r.n. praktykę w aptece. W r. 1855 zdał egzamin na podaptekarza. W l. 1856–7 uczył się w Szkole Farmaceutycznej, działającej przy Radzie Lekarskiej Król. Pol. i otrzymał stopień prowizora farmacji. Równocześnie przerabiał samodzielnie program gimnazjalny i uczęszczał na zajęcia pierwszego kursu studiów medycznych. Po zdaniu egzaminu dojrzałości (we wrześniu 1857) rozpoczął studia medyczne w Akad. Medyko-Chirurgicznej od drugiego roku (po uzyskaniu zgody i zaliczeniu wszystkich wcześniejszych egzaminów). Gdy w czerwcu 1859, po przyspieszeniu egzaminów, co było wymierzone w studentów zaangażowanych w działalność polityczną, Jan Kurzyna-Pelszewski wezwał kolegów do manifestacyjnej rezygnacji ze studiów, S. początkowo zastosował się do apelu, lecz potem potajemnie się wycofał. W marcu 1861 wszedł w skład Komitetu Akademickiego, któremu przewodził Karol Majewski, mającego zorganizować studentów zgodnie z dyrektywami Delegacji Miejskiej. Był też członkiem sądu koleżeńskiego. Miał wówczas zatarg z Apollem Korzeniowskim, zwolennikiem «czerwonych». W lipcu r.n. uzyskał dyplom lekarza cum eximia laude i został asystentem u Aleksandra Le Bruna w akademickiej klinice chirurgicznej (od listopada Wydz. Lekarski nowo utworzonej Szkoły Głównej Warszawskiej, SGW).

W lutym 1863, po wybuchu powstania styczniowego, na prośbę naczelnika m. Warszawy Stefana Bobrowskiego przygotował S. spis lekarzy, którzy następnie, nominowani przez Rząd Narodowy (RN), wyjechali w teren z pomocą chirurgiczną dla powstańców. Na jego wniosek powołano Komisję Lekarską przy Organizacji Miejskiej Warszawy, potem przekształconą w Sekcję Lekarską (nowa nazwa nie była używana konsekwentnie) Wydz. Wojny RN, do której wszedł jako przewodniczący wraz z Feliksem Sommerem i Polikarpem Girsztowtem. Zadaniem Komisji było kierowanie służbą sanitarną, mianowanie lekarzy wojewódzkich i powiatowych, a także zaopatrywanie oddziałów powstańczych w narzędzia chirurgiczne i środki opatrunkowe. W końcu marca lub na początku kwietnia t.r. opracował S. instrukcję dla lekarskiej służby polowej (nie zachowała się), która wydrukowana w 500 egzemplarzach i rozesłana do wszystkich lekarzy była używana obok innej, z 14 IV t.r. Głównym zadaniem S-a była tzw. chirurgia wędrowna, czyli konspiracyjne objazdy szpitali polowych, podczas których operował najcięższe przypadki i udzielał wskazówek lokalnym lekarzom. Jesienią 1863 w Kraśniku aresztowali go Rosjanie, ale za pomoc w leczeniu ich żołnierzy po bitwie pod Fajsławicami został zwolniony. W ciągu rocznej działalności w terenie wykonał S. ok. 800 operacji rannych powstańców po niemal wszystkich większych bitwach. Władze rosyjskie nie wykryły wprawdzie Komisji Lekarskiej, ale domyślając się udziału S-a w powstaniu podjęły znów decyzję o jego aresztowaniu. Ostrzeżony w ostatniej chwili przez Le Bruna, S. zbiegł 10 I 1864 przez Wrocław i Drezno do Paryża. W tej sytuacji utracił stypendium na studia zagraniczne w zakresie chirurgii, przyznane mu przez SGW. Wspomnienia o swym uczestnictwie w powstaniu spisał pod koniec życia na prośbę gen. Franciszka Białokura, który streścił je w artykule pt. „Materiały do opracowania służby zdrowia w powstaniu styczniowym” („Lekarz Wojsk.” R. 8: 1927 nr 1, osobno W. 1927).

W Paryżu działał S. w Komitecie Opieki nad Emigrantami przy komisarzu pełnomocnym RN Adamie Sapieże, jako ekspert od stopnia utraty zdrowia przy przyznawaniu zapomóg. Równocześnie pracował w szpitalach i klinikach chirurgicznych, specjalizował się z urologii u A. Nelatona oraz odbył kilkumiesięczne praktyki chirurgiczne w Londynie i Edynburgu. W r. 1865 Majewski, zeznając przed władzami rosyjskimi, ujawnił udział S-a w konspiracji przedpowstaniowej. S., nieświadom tego, powrócił po ogłoszeniu amnestii w r.n. do Warszawy. Przez siedem następnych lat pozostawał pod dozorem policyjnym, bez prawa ubiegania się o posadę w szpitalach rządowych.

S. pracował najpierw w charakterze lekarza prywatnego w Szpitalu Dzieciątka Jezus i Szpitalu Świętego Ducha. W r. 1866 został członkiem czynnym Tow. Lekarskiego Warszawskiego, w l. 1868–9 pełnił w nim funkcję sekretarza Oddz. Chirurgii i Okulistyki. Opublikował w tym czasie wraz z Janem Kwaśnickim i Józefem Wszeborem pierwszy tom podręcznika Chirurgia operacyjna (W. 1868). Następnie związał się z «Zakładem Leczniczym Prywatnym dra [Antoniego] Sikorskiego» (założonym w r. 1869, od r. 1875 – Warszawski Szpital dla Dzieci), w którym zorganizował oddział chirurgiczny i do r. 1877 był jego ordynatorem. W r. 1870 został mianowany nadetatowym (od r. 1872 etatowym) ordynatorem w Szpitalu św. Rocha. Podczas wojny rosyjsko-tureckiej (1877–8) zorganizował tam oddział chirurgiczny dla leczenia rannych żołnierzy. Małżeństwo zawarte wówczas z Adelajdą Lesznowską, wnuczką Antoniego (zob.), bratanicą Antoniego juniora (zob.) i siostrą Stanisława (zob.) Lesznowskich – współwłaścicieli i redaktorów „Gazety Warszawskiej”, blisko też spokrewnioną z Le Brunem – dało S-owi świetne koneksje w Warszawie. Bywali potem u Stankiewiczów m.in. prałat Zygmunt Chełmicki i Henryk Sienkiewicz. Przyjaźnił się S. z Hieronimem Kieniewiczem, u którego w Dereszewiczach nad Prypecią często polował. Równocześnie z pracą w Szpitalu św. Rocha, był od r. 1877 kolejno asystentem i naczelnym lekarzem Szpitala Wolskiego działającego przy «Domu Przytułku i Pracy» fundacji Stanisława Staszica. W r. 1880 opuścił stanowiska w obu tych szpitalach i podjął obowiązki ordynatora oddziału chirurgicznego w Szpitalu Ewangelickim. W r. 1882, wysłany przez gminę ewangelicką do Paryża i Londynu, zapoznał się z organizacją tamtejszych oddziałów chirurgicznych i zakupił narzędzia chirurgiczne. Przysyłał stamtąd korespondencje do „Medycyny” (1882 nr 17, 18, 24, 25, 27, 29). Stopniowo zmodernizował oddział: urządził oddzielną salę opatrunkową, nowoczesną salę operacyjną ze sterylizacją i wodą bieżącą, wyposażył sale chorych w wentylację, ciepłą i zimną wodę, nowe łóżka i odpowiednią ilość pościeli, wprowadził nowe wówczas na ziemiach polskich metody pielęgnacji chorych. Wkrótce oddział S-a stał się wzorem dla przekształceń oddziałów chirurgicznych innych szpitali warszawskich. W r. 1900 komitet szpitalny gminy ewangelickiej powierzył S-owi stanowisko naczelnego lekarza szpitala (oficjalna nominacja nastąpiła w r. 1902). Dodatkowo pracował S. w l. 1880–1913 na etacie chirurga kolei Warszawsko-Wiedeńskiej oraz Warszawsko-Bydgoskiej; w r. 1883 doprowadził do podjęcia przez zjazd lekarzy kolejowych decyzji o zorganizowaniu izb opatrunkowych na niektórych stacjach. Ponadto w tym okresie działał jako członek zarządu Funduszu im. Józefa Ignacego Kraszewskiego (1884), pełnił funkcję wiceprzewodniczącego I Zjazdu Chirurgów Polskich w Krakowie (październik 1889), a także należał do inicjatorów powstania w r. 1896 Tow. Doraźnej Pomocy Lekarskiej w Warszawie i został członkiem jego zarządu (1897).

S. wykonywał operacje ze wszystkich działów chirurgii, m.in. w ginekologii pierwszy na ziemiach polskich przeprowadził owariotomię (1882) – wycięcie torbieli jajnika. W chirurgii kostnej zastosował szereg przyrządów własnego pomysłu, był mistrzem w leczeniu przestarzałych złamań. Największe jednak sukcesy odniósł w urologii, m.in. w ostatnich l. XIX w. sprowadził do Warszawy pierwszy cystoskop do wziernikowania pęcherza oraz zapoznał tutejsze środowisko medyczne z nową metodą badania pęcherza i nerek. W l. 1899 i 1902 jako jeden z pierwszych lekarzy polskich wykonał nefroktomię (usunięcie nerki). Biegle wykonywał kruszenie kamieni w pęcherzu, zajmował się też nowotworami pęcherza i gruźlicą układu moczopłciowego. Najciekawsze przypadki ze swojej praktyki chirurgicznej przedstawiał ponad 70 razy na posiedzeniach Tow. Lekarskiego Warszawskiego (TLW) i opisał w blisko 100 artykułach, głównie w „Pamiętniku Towarzystwa Lekarskiego Warszawskiego” (który redagował w l. 1868–9), ale też w „Gazecie Lekarskiej” i „Medycynie”. Często wyjeżdżając za granicę, śledził postęp w swojej specjalności. Wykształcił wielu chirurgów, m.in. Aleksandra Zaleskiego i Emila Burschego. Jako uznany autorytet chirurgiczny został wybrany w r. 1904 na przewodniczącego sekcji chirurgicznej TLW. W r. 1906 uroczyście obchodzono 25-lecie jego pracy w Szpitalu Ewangelickim, pięć lat później z okazji 30-lecia pracy i 50. rocznicy otrzymania dyplomu lekarskiego, „Przegląd Chirurgiczny i Ginekologiczny” (którego w r. 1909 był współzałożycielem) poświęcił mu jeden z zeszytów (1912 z. 1). W październiku 1910 był S. honorowym przewodniczącym XVII Zjazdu Chirurgów Polskich w Warszawie. W r. 1917 został członkiem honorowym Rady Lekarskiej Król. Pol. i t.r. przewodniczył I Zjazdowi Polskich Lekarzy Wojskowych w Warszawie. Dn. 1 I 1919 ze względu na wiek zrezygnował z pracy w szpitalu, przekazał jego kierownictwo Leonowi Babińskiemu i przeszedł na emeryturę; jednak przez cały r. 1919, ze względu na liczne powołania personelu szpitalnego do wojska, kierował zastępczo ambulatorium chirurgicznym. Podczas wojny polsko-sowieckiej 1920 r. włączył się w leczenie rannych żołnierzy, potem przez kilka lat codziennie przychodził do szpitala i dzielił się swym doświadczeniem. Dn. IX 1921 otrzymał doktorat honoris causa Uniw. Warsz. Został członkiem honorowym powstałego w r. 1925 Tow. Chirurgicznego Warszawskiego. Zmarł 14 VI 1929 w Warszawie, pochowany został w grobie rodzinnym na cmentarzu Powązkowskim. Odznaczony był Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski (1923) i odznaką honorową Szkoły Podchorążych.

W małżeństwie z Adelajdą z Lesznowskich (zmarłą wcześnie) miał S. córkę Jadwigę (1872–1965), zamężną najpierw za Stanisławem Lilpopem (1863–1930), synem Stanisława (zob.), a po rozwodzie powtórnie (1904) za Józefem Śliwińskim (1865–1930), jednym z najbardziej znanych pianistów polskich przełomu XIX i XX w. Wnuczką S-a była Anna z Lilpopów, żona Jarosława Iwaszkiewicza.

Portrety Adelajdy Stankiewiczowej, olej, w: Muz. im. A. i J. Iwaszkiewiczów w Stawisku; – Bibliogr. Warszawy, III–V; Konopka, Pol. bibliogr. lek. XIX w.; – Biogr. Lexikon d. hervorr. Ärzte; Kośmiński, Słown. lekarzów (częściowa bibliogr.); Słown. lek. pol. XIX w., II (fot.); –Boniecki, XIV 172; – Słown. pol. tow. nauk., II cz. 2, 3; – Chojna J. W., Zarys dziejów urologii polskiej, Wr. 1974; Hist. Nauki Pol., IV cz. 1–2; Klukowski Z., Instrukcja dla lekarzy polowych, „Lekarz Wojsk.” R. 18: 1937 t. 30 s. 119; Mitzner P., Hania i Jarosław Iwaszkiewiczowie, Kr. 2000 (dot. Jadwigi Stankiewiczówny); Neugebauer K., Rys historyczny Szpitala Ewangelickiego w Warszawie, „Medycyna” 1931 nr 8 s. 251, nr 9 s. 279–82, nr 10 s. 315–16 (fot.); Ostrowska T., Polskie czasopiśmiennictwo lekarskie w XIX wieku (1800–1900), Wr. 1973; Peszke J., Stulecie Towarzystwa Lekarskiego Warszawskiego 1820–1920, W. 1931; Podgórska-Klawe Z., Szpitale warszawskie 1388–1945, W. 1975; Ramotowska F., Tajemne państwo polskie w powstaniu styczniowym 1863–1864. Struktura organizacyjna, W. 1999; Rozmarynowski W., Lekarze-weterani 1863 r., „Lekarz Wojsk.” R. 6: 1925 nr 3 s. 220–3; Szkoła Gł. Warsz. Mater., II 86, 157; Śródka A., Niektóre okoliczności powstania wydziałów lekarskiego i farmaceutycznego Uniwersytetu Warszawskiego, „Arch. Hist. Med.” T. 49: 1986 z. 2 s. 161; Wybieralski A., Zarys historii Warszawskiego Szpitala dla Dzieci (1869–1969), W. 1969; Zarys dziejów chirurgii polskiej, Red. W. Noszczyk, W. 1989 (częściowa bibliogr.); Zembrzuski L., Złota księga Korpusu Sanitarnego Polskiego 1797–1918, W. 1937 s. 95–6; – Urzędowy spis lekarzy uprawnionych do wykonywania praktyki lekarskiej oraz aptek w Rzeczypospolitej Polskiej, W. 1924/5 s. 322; – Iwaszkiewiczowie A. i J., Listy 1922–1926, Oprac. M. Bojanowska, E. Cieślak, W. 1998 (fot. na s. 320); Kieniewicz A., Nad Prypecią, dawno temu…, Wyd. S. Kieniewicz, Wr. 1989; Rybicki S., Wspomnienia, w: Spiskowcy i partyzanci 1863 roku, Red. S. Kieniewicz, W. 1967; Zbiór zeznań; Zeznania śledcze o powstaniu; – „Biul. Dyrekcji Służby Zdrowia Publ.” R. 1: 1918 nr 1 s. 3, nr 3 s. 34, 36; „Gaz. Lek.” R. 24: 1889 nr 42 s. 853, R. 35: 1900 nr 14 s. 367, R. 48: 1913 nr 3 s. 83; „Kur. Warsz.” 1906 nr 150; „Lekarz Wojsk.” R. 4: 1923 nr 7 s. 649; „Medycyna” T. 8: 1880 nr 36 s. 575, T. 10: 1882 nr 9 s. 147, nr 15 s. 251, T. 11: 1883 nr 27 s. 455; „Pam. Tow. Lek. Warsz.” T. 49: 1863 s. 508, T. 55: 1866 s. 248; „Polska Zbrojna” 1923 nr 158; „Przegl. Lek.” R. 45: 1906 nr 24 s. 453; „Tyg. Ilustr.” 1884 nr 8, 1894 nr 38 (fot.), 1906 nr 23 (fot.), 1917 nr 6 (fot. zbiorowa); – Nekrologi i wspomnienia pośmiertne z r. 1929: „Kur. Warsz.” nr 163 (wyd. wieczorne), nr 164 (wyd. wieczorne, F. Podkóliński), nr 166 (wyd. poranne, opis pogrzebu S-a), „Lekarz Wojsk.” R. 10 nr 12 s. 661–4 (F. Białokur), „Pol. Przegl. Chirurgiczny” T. 8 z. 5–6 s. 529– 33 (E. Bursche, częściowa bibliogr., fot.); – B. Jag.: rkp. Przyb. 191/72 k. 110 (mater. L. Guranowskiego: curriculum vitae sporządzone przez S-a 28 VI 1910); – Informacje Ewy Cieślak i Małgorzaty Bojanowskiej z Muz. im. A. i J. Iwaszkiewiczów w Stawisku.

Stanisław Tadeusz Sroka