Stoma Władysław Jan, właśc. Władysław Łuczak (1888–1968), aktor, reżyser, dyrektor teatrów.
Ur. 3 VI w Środzie (obecnie Środa Wpol.), w rodzinie chłopskiej, był jednym z czworga dzieci Franciszka Łuczaka i Jadwigi z Łagodzkich. Miał m.in. siostrę Zofię, zamężną Aleksandrowicz, i brata Tadeusza (1894–1975), od r. 1918 inspicjenta i aktora teatrów poznańskich.
W r. 1898 zamieszkał S. z rodziną w Poznaniu, gdzie ojciec podjął pracę listonosza. W r. 1906 ukończył Gimnazjum Augusty-Wiktorii (obecnie Liceum im. Karola Marcinkowskiego) i po zdaniu matury wyjechał do Warszawy. W l. 1906–7 uczył się na Kursie Dykcji i Deklamacji przy Warszawskim Tow. Muzycznym, m.in. u Mieczysława Frenkla, Bolesława Ładnowskiego, Józefa Śliwickiego i Władysława Szymanowskiego. Jako Jan Łuczak debiutował 28 IX 1907 rolą Giermka w komedii „Z chłopa król” Piotra Baryki w Teatrze Polskim w Łodzi, kierowanym przez Czesława Janowskiego. Od r. 1908 występował w Teatrze Małym, gdzie w maju 1910 zagrał Malvolia w „Wieczorze Trzech Króli” W. Shakespeare’a. Od maja do września 1911 był związany z nowo powstałym Teatrem Artystycznym, kierowanym wspólnie przez Bolesława Leśmiana, Kazimierza Wroczyńskiego i Janusza Orlińskiego; we wrześniu i październiku t.r. z grupą aktorów tego teatru pod kierownictwem Orlińskiego występował w Lublinie, Włocławku, Płocku, Sosnowcu, Piotrkowie, Kielcach i Radomiu. Od grudnia grał w Teatrze Zjednoczonym (utworzonym w Warszawie przez Franciszka Rychłowskiego z połączenia grupy Orlińskiego i aktorów Aleksandra Zelwerowicza ze spalonego teatru łódzkiego), m.in. rolę Makarego w „Gwałtu, co się dzieje” Aleksandra Fredry. Po bankructwie tego teatru w kwietniu 1912, zaangażował się na sezon 1913/14 do Teatru Wielkiego w Lublinie (do maja 1914); na tej scenie grał m.in. Millera w „Intrydze i miłości” F. Schillera (reż. Karol Borowski) oraz debiutował jako reżyser. Następnie występował krótko w Wilnie w teatrze na Pohulance. W r. 1914, po wybuchu pierwszej wojny światowej, został wcielony do armii niemieckiej i skierowany na front wschodni; ponieważ symulował chorobę psychiczną, po kilku miesiącach odesłano go do Poznania pod nadzór policji.
Od lipca 1918 już jako Władysław Stoma (rzadziej Łuczak-Stoma) został S. zaangażowany przez Bolesława Szczurkiewicza do Teatru Polskiego w Poznaniu; zagrał m.in. Cara w „Kordianie” Juliusza Słowackiego i Czepca w „Weselu” Stanisława Wyspiańskiego. Zimą 1918/19 walczył w powstaniu wielkopolskim. Wiosną i latem 1920 występował w północnej Wielkopolsce, na Pomorzu (m.in. w Wolnym M. Gdańsku) oraz na terenach plebiscytowych na Warmii w zorganizowanym przez Ludwika Dybizbańskiego Teatrze Polskim (tzw. Teatr Plebiscytowy), pozostającym pod Protektoratem Min. dawnej Dzielnicy Pruskiej. Grał m.in. w „Betlejem polskim” Lucjana Rydla (reż. Kajetan Kopczyński), „Damach i huzarach” Fredry (reż. Władysław Ryszkowski), „Grubych rybach” Michała Bałuckiego (reż. Ryszkowski) oraz „Alzacji” L. Camille’a i G. Leroux (reż. Józef Popławski); także reżyserował w tym teatrze. Następnie wrócił do Teatru Polskiego w Poznaniu, gdzie «grywał przeważnie role krwistych starszych panów, hreczkosiejów, szlachciców i mieszczuchów» (B. Dąbrowski), m.in. Szambelana w „Panu Jowialskim” Fredry (reż. Roman Żelazowski), Hrabiego Respekta w „Fantazym” (granym pt. „Nowa Dejanira”) Słowackiego (reż. Śliwicki) i ponownie Czepca (reż. Ryszkowski). Występował także w rolach tragicznych, np. Króla w „Hamlecie” Shakespeare’a (reż. Ryszkowski). Od stycznia 1924 był skarbnikiem nowo powstałego Tow. Przyjaciół Teatru.
Na sezon 1925/6 został S. zaangażowany do Teatru Narodowego w Warszawie; grał tam m.in. w „Lampce oliwnej” Emila Zegadłowicza (reż. Józef Węgrzyn), „Polityce i miłości” Józefa Rączkowskiego (reż. Stefan Jaracz), „Fauście” J. W. Goethego (reż. Kazimierz Kamiński). Jego występ we „Wrogu ludu” H. Ibsena (reż. Ludwik Solski) spotkał się ze zjadliwą oceną Antoniego Słonimskiego: «O p. Stoma nie można powiedzieć, że operował stoma sposobami gry aktorskiej. Ma on jeden swój ton i rodzaj, ale za to bardzo zły i nikomu niepotrzebny». W sezonie 1926/7 w Teatrze Polskim w Warszawie grał S. m.in. Bosa w „Nadziei” H. Heijermansa (reż. Karol Borowski), Pana Malinowskiego w „Dziejach grzechu” wg Stefana Żeromskiego (reż. Leon Schiller) i w. ks. Konstantego w „Carze Pawle I” D. Mereżkowskiego (reż. Borowski). Wysoki, postawny, dysponujący dobrym głosem i staranną dykcją zdobył wtedy opinię aktora zdolnego i pożytecznego, «z warunków fizycznych i psychicznych przeznaczonego do ról dramatycznych i ról o potężniejszym wyrazie» (A. Grzymała-Siedlecki).
W sezonie 1927/8 objął S. dyrekcję Teatru Miejskiego w Bydgoszczy. Najchętniej wystawiał komedie i farsy, w większości autorów polskich, prowadził także scenę operetkową. Od repertuaru klasycznego stronił. Próba zorganizowania w sezonie 1930/1 sceny operowej nie powiodła się. Zgromadził S. dobry zespół aktorski (m.in. Zofia Niwińska, Aleksander Dzwonkowski, Mieczysław Milecki, Leszek Stępowski) i zatrudnił zdolnych reżyserów: Kazimierza Koreckiego i Jerzego Szyndlera. Starał się o atrakcyjne gościnne występy aktorów warszawskich (m.in. Solskiego, Mieczysława Frenkla, Stefana Jaracza i Kazimierza Junoszy-Stępowskiego, a także zespołu «Reduty»). Urządzał przedstawienia abonamentowe dla szkół i związków zawodowych, a dla widzów z prowincji organizował dojazdy na spektakle. Prowadził działalność objazdową, był z zespołem Teatru m.in. w Toruniu, Grudziądzu, Inowrocławiu, Włocławku, Gnieźnie. Współpracując z polskim Kołem Miłośników Sceny w Gdańsku, partnerował tam 6 II 1930 Solskiemu jako Szambelan w „Panu Jowialskim” (reż. Solski), a 1 X t.r. wystąpił jako Major w „Damach i huzarach” Fredry. Grał w Bydgoszczy m.in. Dzieńdzierzyńskiego w „Rozbitkach” Józefa Blizińskiego (reż. Stanisław Dąbrowski), Czepca w „Weselu” (reż. własna), Majora w „Damach i huzarach” i Lekarza I w „Nie-Boskiej komedii” Zygmunta Krasińskiego (reż. Korecki). Jedną z jego najlepszych ról był Obierzyński w „Spadkobiercy” Grzymały-Siedleckiego (reż. własna). Wielokrotnie reżyserował, m.in. „Krewniaków” Bałuckiego i „Ormianina z Bejrutu” Grzymały-Siedleckiego. Od sezonu 1935/6 propagował Teatr przez radio; na początku r. 1938 wszedł w porozumienie z Polskim Radiem, które transmitowało na żywo odbywające się tam przedstawienia. W l. 1937–8 redagował „Scenę Bydgoską”. «Nawet w czasie kryzysu prowadził teatr lubiany, aktorom regularnie płacił gaże, a publiczność teatralną po prostu stworzył (w mieście, w którym jej przedtem nie było). Wszystko to graniczyło z cudem i było sprawiedliwie oceniane przez bydgoszczan» (Z. Raszewski). S. był znakomitym organizatorem; przeprowadził kilka remontów budynku teatralnego, dzięki czemu powstała w Bydgoszczy jedna z pierwszych w Polsce scen obrotowych. Wg Grzymały-Siedleckiego zasłużył S. sobie na przydomek Padrone Stoma. Kierując Teatrem Miejskim przez jedenaście sezonów, stworzył z niego jedną z najciekawszych polskich scen prowincjonalnych.
Przedterminowo rozwiązał S. kontrakt z władzami miejskimi Bydgoszczy, ponieważ we wrześniu 1938 objął dyrekcję Teatru Polskiego w Poznaniu (o to stanowisko starał się już w r. 1933). Realizował w Poznaniu sprawdzony wzorzec teatru tradycyjnego, wzbogacając repertuar o sztuki polskich autorów współczesnych, m.in. „Lato w Nohant” Jarosława Iwaszkiewicza (reż. Szyndler) i „Dziewczynę z lasu” Jerzego Szaniawskiego (reż. Korecki). W czasie okupacji niemieckiej wysiedlony do Generalnego Gubernatorstwa, pracował w Myślenicach w fabryce obuwia. Dn. 22 I 1945 wraz z m.in. Juliuszem Osterwą, Karolem Adwentowiczem, Teofilem Trzcińskim, Wilamem Horzycą, Emilem Chaberskim i Jerzym Ronardem Bujańskim wziął udział w pierwszej naradzie poświęconej przyszłości teatrów w powojennym Krakowie. W marcu t.r. wrócił do Poznania, ponownie objął dyrekcję Teatru Polskiego i 27 IV zainaugurował jego powojenną działalność dramatem „Uciekła mi przepióreczka...” Żeromskiego (reż. zespołu). Samodzielnie wyreżyserował tam pięć przedstawień (m.in. „Maturę” L. Fodora, „Wesele” Wyspiańskiego i „Odwiedziny o zmroku” Tadeusza Rittnera). Wystąpił m.in. jako Major w „Damach i huzarach” (reż. Leszek Stępowski), Szambelan Jowialski w „Panu Jowialskim” (reż. Chaberski), Dyrektor Teatru «Małe Zwierciadło» w „Dwóch teatrach” Szaniawskiego (reż. Borowski), Dzieńdzierzyński w „Rozbitkach” (reż. Chaberski), Mac Pherson w „Zagadnieniu rosyjskim” K. Simonowa (reż. Chaberski), a przede wszystkim Horodniczy w „Rewizorze” N. Gogola (reż. Borowski, premiera 20 XII 1946). Dn. 16 IV 1946 partnerował Solskiemu jako Wistowski w „Grubych rybach” Bałuckiego (reż. Solski). W drugim sezonie dyrektorowania skrytykowano działalność S-y, m.in. za nieprzemyślany repertuar, co spowodowało, że jesienią 1947 przeniósł się on do poznańskiego Teatru Nowego; ponownie objął jednak dyrekcję Teatru Polskiego już w styczniu 1948. Jako inspektor Goole w „Pan inspektor przyszedł” J. B. Priestleya (reż. Chaberski, premiera 28 I 1948) brał udział w objeździe teatru po Ziemiach Zachodnich. We wrześniu t.r. ostatecznie ustąpił z dyrekcji Teatru Polskiego.
Od jesieni 1948 grał S. w reżyserowanych przez siebie spektaklach swoje popisowe role; we wrześniu w Teatrze Polskim w Szczecinie Wistowskiego, a zimą 1948/9 w Teatrze Miejskim w Bydgoszczy Wistowskiego i Horodniczego (w programie do tego przedstawienia opublikował artykuł Na marginesie reżyserii „Rewizora”). W r. 1949 w swej ulubionej roli Szambelana Jowialskiego wielokrotnie partnerował Solskiemu: 1 V w Teatrze Nowym w Poznaniu (reż. Solski i Stanisław Płonka-Fiszer), 10 IX w Teatrze im. Jaracza w Olsztynie, 26 IX podczas otwarcia sceny filialnej w Elblągu, a przez następny miesiąc w objeździe obejmującym piętnaście miejscowości Warmii i Mazur. Od jesieni t.r. reżyserował spektakle fredrowskie w Teatrze Polskim w Bielsku-Białej–Cieszynie i sam występował jako Szambelan Jowialski i Major. Zagrał tam także Profesora Sonnenbrucha w „Niemcach” Leona Kruczkowskiego (reż. Aleksander Gąssowski), a 14 XII 1950 ponownie partnerował Solskiemu jako Wistowski. Na tej scenie wyreżyserował ponadto m.in. „Głupiego Jakuba” Rittnera oraz prapremierę polską „Na spotkanie życia” A. W. Uspienskiego. Od 1 X 1951 występował jako aktor Teatrów Dramatycznych w Poznaniu; zagrał tam m.in. Pustelnika w „Balladynie” Słowackiego (reż. Władysław Woźnik), Majora w „Damach i huzarach” (reż. własna), Jaskrowicza w „Grzechu” Żeromskiego (reż. Bohdan Korzeniewski, Adam Hanuszkiewicz) i Prezydenta von Waltera w „Intrydze i miłości” F. Schillera (reż. Gąssowski). W r. 1955 wyreżyserował tamże „Romantycznych” E. Rostanda. Dn. 5 I 1958 obchodził jubileusz pięćdziesięciolecia pracy scenicznej, występując w roli Szambelana w „Panu Jowialskim” (reż. własna). Ponadto zagrał t.r. Onufrego Kretońskiego w „Oj mężczyźni, mężczyźni” Kazimierza Zalewskiego (reż. Irma Czaykowska). W listopadzie 1959 w Teatrze Popularnym w Grudziądzu wystąpił gościnnie jako Profesor Sonnenbruch (reż. Gąssowski) oraz wyreżyserował „Śluby panieńskie” Fredry.
W r. 1960 odszedł S. z poznańskich Teatrów Dramatycznych i przeszedł na emeryturę; zamieszkał w Puszczykowie pod Poznaniem, gdzie opiekował się ociemniałą żoną. T.r. w tomie „Poznańskie wspominki” (P.) ukazał się szkic S-y Ździebko o teatrze. S. występował w tym czasie w epizodycznych rolach filmowych: t.r. jako staruszek w „Ludziach z pociągu” (reż. Kazimierz Kutz), a w r. 1964 jako staruszek w kinie w „Późnym popołudniu” (reż. Aleksander Ścibor-Rylski). W r. 1962 grał w Teatrze im. Fredry w Gnieźnie, w r.n. w Teatrze Ziemi Pomorskiej w Grudziądzu, a na zakończenie kariery w r. 1964 wystąpił raz jeszcze w Teatrze Polskim w Poznaniu jako Wistowski w reżyserowanych przez siebie „Grubych rybach”.
S. był jednym z ostatnich prowincjonalnych dyrektorów teatralnych w przedwojennym stylu, umiejących w każdych warunkach scalić zespół z aktorów różnej proweniencji artystycznej i sprawnie operować eklektycznym repertuarem, złożonym zarówno ze sztuk popularnych, jak i ambitnych. Obdarzony «zamaszystym talentem», czuł się zawsze najlepiej «w starym repertuarze, gdzie można grać dosadnie, z przyciśnięciem ekspresji do muru» (Grzymała-Siedlecki); «aktorem był [...] dobrym, mimo że „szadził”, mówił „szam”, „szynu” itd.» (J. Rakowiecki). Reżyserował często, jednak wg Rakowieckiego «bardzo źle, mimo że robił tylko te przedstawienia, które gdzieś przed tym wypatrzył i obejrzał, a wracając pociągiem nanosił na egzemplarz całą inscenizację „na gorąco”» (Rakowiecki). Zmarł 21 IX 1968 w Puszczykowie, został pochowany na tamtejszym cmentarzu. Był odznaczony dwukrotnie Złotym Krzyżem Zasługi (1938 i 1947) oraz Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (1958).
Żoną S-y od 30 III 1919 była Helena Ewa Czechowska (1891–1972), aktorka występująca od r. 1906 kolejno w Krakowie, Łodzi, Wilnie, a od r. 1916 w Teatrze Polskim w Poznaniu; po ślubie towarzyszyła S-ie w jego drodze artystycznej. Małżeństwo było bezdzietne.
Almanach sceny polskiej 1968/9, W. 1970; toż za l. 1974/5, W. 1976; Bydgoski leksykon teatralny, Bydgoszcz 2000; Bydgoski słownik biograficzny, Bydgoszcz 1995 II; Łoza, Czy wiesz, kto to jest?; Słown. Teatru Pol., II (bibliogr., ikonogr.); Węgrzyniak R., Encyklopedia „Wesela” Stanisława Wyspiańskiego, Kr. 2001; – Balicki S. W., Teatr Krakowski, „Odrodzenie” 1945 nr 14; Ciesielski W. J., 50 lat pracy scenicznej W. Stomy, „Panorama Północy” 1959 nr 44; Ciesielski Z., Teatr polski w Wolnym Mieście Gdańsku 1920–1939, Gd. 1969; Danowicz B., Padrone Stoma, „Proscenium” [pismo Teatru Pol. w P.] 1964 (styczeń–luty); Dąbrowski B., Na deskach świat oznaczających, Kr. 1977 I; Formanowicz J., Historia Teatru Miejskiego w Bydgoszczy w latach 1920–1939, W. 1978; Guderian-Czaplińska E., Album teatralne, P. 2003 s. 55–7; taż, Teatralna Arkadia, P. 2004 (fot.); Hebanowski S., Teatry poznańskie w latach 1945–59, „Kron. M. Poznania” 1962 nr 4; Kalemba-Kasprzak E., Teatr Polski po 1945 roku – dyrekcje, sezony, wydarzenia, w: Twierdza i teatr, Red. K. Kurek, P. 2000 s. 33–5 (fot.); Misiorny M., Teatry dramatyczne Ziem Zachodnich 1945–1960, P. 1960; Nowak T. H., Z Teatru Polskiego, „Głos Wpol.” 1945 nr 291; Prusiński T., Jest teatr w Olsztynie, Olsztyn 2005 (fot.); Rakowiecki J., Epizod poznański, „Pam. Teatr.” 1991 z. 3–4; Ratajczak D., Teatr Artystyczny Bolesława Leśmiana, Wr. 1979; Słonimski A., Gwałt na Melpomenie, W. 1959; Szczublewski J., Żywot Osterwy, W. 1973; tenże, Władysław Stoma jako aktor, „Proscenium” [pismo Teatru Pol. w P.] 1968 (grudzień); Teatr Polski w Bydgoszczy, w: Almanach sceny bydgoskiej, Bydgoszcz 1990 s. 31–8 (fot., repertuary); Troczyński K., Pisma teatralne, Kr. 2000; Turwid M., U arcykapłana bydgoskiej Melpomeny, „Kur. Pozn.” 1934 nr 383; – Grzymała-Siedlecki A., Świat aktorski moich czasów, W. 1957; Raszewski Z., Pamiętnik gapia, Bydgoszcz 1994 s. 365; – „Dzien. Pozn.” 1938 nr 83; „Kultura” 1938 nr 42; – Wspomnienia pośmiertne: „Ilustr. Kur. Pol.” (Bydgoszcz) 1968 nr 306 (M. Turwid), „Kron. M. Poznania” 1969 nr 3 (S. Hebanowski, fot.), „Teatr” 1969 nr 3 (S. Gąssowski); – Arch. Teatru Pol. w P.: Ankieta personalna i życiorys S-y, dok. admin.; B. Raczyńskich: rkp. T–D1–D33 (afisze i programy teatr. oraz fot. z przedstawień z l. 1945–53).
Ewa Guderian-Czaplińska