Sapieha Władysław Jozafat (Józefat) h. Lis (1652–1733), woj. brzeski lit. Ur. w Kosowie 5 XI, był synem krajczego lit. Krzysztofa Franciszka (zob.) i Heleny z Sołomereckich.

Nauki pobierał S. w kolegiach jezuitów w Lublinie i w Brunsberdze (Braniewie). Potem (m. in. w r. 1665) studiował w Pradze i Wiedniu, zwiedził nadto Niemcy, Francję i Hiszpanię. Podobno przebywając za młodu na dworze wiedeńskim otrzymał S. jakiś urząd od cesarza Leopolda I. W r. 1673 uczestniczył zapewne w bitwie pod Chocimiem. Elekcję Jana Sobieskiego podpisał z woj. brzeskim lit. Uczestniczył w jesiennej kampanii 1674 r. na Ukrainie i wraz z częścią armii lit. pod dowództwem hetmana w. lit. Michała Kazimierza Paca opuścił front walki, pod koniec t. r. podpisał manifest tej właśnie części wojska, która udała się na leże wbrew woli króla. Prawdopodobnie w r. 1680 (przed 3 XII) po bracie Andrzeju Franciszku otrzymał S. star. czerwonogródzkie (w woj. podolskim). Krótko był też star. sokalskim. W lutym 1681 mianowany został cześnikiem lit. W sierpniu t. r. był nadto star. trabskim. Być może uczestniczył w wyprawie wojska lit. na Słowację i Węgry w r. 1683. Dn. 20 V 1684 otrzymał S. krajczostwo lit. W t. r. używał także tytułu star. płockiego. Być może z woj. płockiego posłował na sejm nadzwycz. 1688/89 r., w czasie którego domagał się zwrotu przez elektora brandenburskiego trzech starostw (Drahimia) i ekwiwalentu za posiłki na wojnę turecką za ostatnie dwa lata. Jesienią 1689 bezskutecznie ubiegał się o podskarbiostwo nadworne lit., a latem 1691 o woj. smoleńskie. W t. r. jako deputat z woj. czernihowskiego był S. kandydatem do laski marszałkowskiej Trybunału Kor. w Lublinie, lecz został tylko wicemarszałkiem. W r. 1693 występuje też jako star. płoński. W listopadzie 1696, proszony przez Kazimierza Jana Sapiehę o mediację w konflikcie z oblężonymi w Brześciu Lit. antysapieżyńskimi konfederatami Grzegorza Ogińskiego, podjął się tego zadania wraz z Karolem Stanisławem Radziwiłłem, ale ich misja nie przyniosła rezultatu. W czasie bezkrólewia po śmierci Jana III ambasador francuski M. de Polignac wydał S-że 3 II 1697 rewers na wypłacenie 5 tys. talarów (w dwóch ratach – przed i po elekcji) w wypadku wyboru na króla ks. Franciszka Ludwika de Conti, a jeszcze 6 VII t. r. przyrzekł mu za poparcie kandydata francuskiego pierwsze wakujące starostwo dające 30 tys. złp. intraty rocznej. Związany ze stronnictwem francuskim pilnował S. na sejmiku brzeskim lit. 1 III t. r. jego interesów w konfrontacji z tzw. republikantami. Przed sejmem elekcyjnym myślał o kandydowaniu do laski marszałkowskiej, lecz zwolennicy Contiego wyperswadowali mu to, obiecując w zamian marszałkostwo sejmu koronacyjnego. Dn. 5 VII t. r. podpisał sporządzony przez nich akt poparcia wolnej elekcji. Rychło jednak uznał Augusta II.

We wrześniu 1698 został S. wybrany na deputata do Trybunału Kor. Dn. 14 I 1699 otrzymał woj. mińskie. Na sejmie pacyfikacyjnym t. r. wyznaczono S-ę do komisji do spisania konstytucji, a także do komisji mającej rozpatrzyć sprawę zajęcia Elbląga przez elektora brandenburskiego; wybrano go też do Trybunału Skarbowego lit. Związany zawsze silnie z kanclerzem w. lit. K. S. Radziwiłłem nie poparł Sapiehów z linii czerejskiej w otwartym konflikcie ze szlachtą lit. Nie podlegał więc antysapieżyńskim uchwałom zjazdu olkienickiego, a w styczniu 1701 w Różanej złożył przed marszałkiem nadwornym lit. Januszem Wiśniowieckim przysięgę na wierność Rzpltej. S. był zdecydowanym przeciwnikiem wyprawy Augusta II do Inflant przeciw Szwedom. Dochował jednak wierności królowi w obliczu najazdu szwedzkiego, choć początkowo był podejrzewany o współpracę z Karolem XII. W sejmie lubelskim 1703 r. wziął udział tylko bierny, wyznaczono go wówczas na deputata do spisania konstytucji, a także na deputata do Trybunału Skarbowego lit. W maju 1704 uczestniczył w Brześciu Lit. w sejmiku, który opowiedział się za akcesem do konfederacji sandomierskiej. Przybył na zjazd konfederacki w Brześciu Lit. latem 1705 i podpisał uchwalony 11 VII t. r. akt (manifest?) przeciw stronnikom szwedzkim. Na początku sierpnia t. r. wziął udział w popierającym Augusta II sejmiku brzeskim lit. W l. 1706–7 wahał się z deklaracją poparcia dla Stanisława Leszczyńskiego. Co prawda 15 VI 1706 uczestniczył w obradach sejmiku brzeskiego lit., który wyraźnie stanął po stronie Leszczyńskiego i popierających go Sapiehów, a w styczniu 1707 jego stryjeczny bratanek Jan Fryderyk (zob.) zabiegał dla niego u Leszczyńskiego o woj. witebskie po odsunięciu Kazimierza Pocieja, w maju jednak był S. w Brześciu Lit. na popisie wojewódzkim opanowanym przez stronników Wettyna. W lipcu t. r. w Lublinie uczestniczył w zjeździe konfederacji sandomierskiej, która ogłosiła bezkrólewie, «gratissime przyjęty» był też przez cara Piotra I. Dn. 27 VII t. r. na sejmiku relacyjnym brzeskim lit. został S. wyznaczony na sędziego kapturowego. Ostatecznie uznał Stanisława Leszczyńskiego królem, lecz raczej z musu i nie zamierzał aktywnie go popierać. W r. 1708 wystarał się o deputację do Trybunału Kor. z woj. bracławskiego, ponieważ chciał dopilnować procesu ze swą córką Joanną.

Po powrocie Augusta II szybko S. opowiedział się po jego stronie. Na pocz. września 1709 występował jako rzecznik Jana Kazimierza Sapiehy, zabiegającego o pozostawienie go przy urzędzie hetmana w. lit., który otrzymał od Stanisława Leszczyńskiego. Pośredniczył w tej sprawie między Wettynem a carem, z którym spotkał się wówczas w Lublinie. W październiku t. r. był przy Auguście w Toruniu. Wierność Wettynowi szybko została S-że wynagrodzona; już 31 X 1709 otrzymał woj. brzeskie lit. i rotmistrzostwo chorągwi petyhorskiej oraz dragońskiej w armii lit. W r. 1710 był deputatem z woj. czernihowskiego do Trybunału Kor. Na Walnej Radzie Warszawskiej w t. r. wybrany został na deputata do wyznaczonego na listopad t. r. Trybunału Skarbowego lit. Na sejmie 1712 r. wybrany został na deputata do spisania konstytucji. Wziął udział w radzie senatu w Warszawie 23 II 1713. W t. r. wybrano go także na deputata do Trybunału Lit. (prawdopodobnie z Brześcia Lit.) i dzięki poparciu K. S. Radziwiłła i Ludwika Pocieja został jego marszałkiem. Po dwóch miesiącach sprawowania tej funkcji musiał na kilka tygodni opuścić Wilno, aby udać się do Trybunału Kor., wykorzystali to jego przeciwnicy i nie chcieli po powrocie zwrócić S-że laski marszałkowskiej. Dopiero interwencja króla w sierpniu t. r. rozstrzygnęła konflikt na korzyść S-y. W r. 1714 S-że występującemu w imieniu woj. brzeskiego lit. udało się uzyskać od króla zmianę wysokości sumy nałożonej na województwo przez komisarzy wojskowych. W lutym r. n. wybrany został na administratora czopowego i szelężnego woj. brzeskiego lit. Dn. 28 X 1716 podpisał list części senatorów lit. zgromadzonych w Brześcia Lit. na komisji generalnej skarbowej do marszałka konfederacji tarnogrodzkiej Stanisława Ledóchowskiego w obronie dysydentów. Obecny był na pierwszym sejmie warszawskim 1720 r. i 8 I wyznaczony został na delegata do rokowań z posłem rosyjskim G. Dołgorukim. Wziął udział w posejmowej radzie senatu 6 III t. r. Jako deputat z Brześcia Lit. uczestniczył w Trybunale Lit. 1724 r., ale choć miał poparcie L. Pocieja nie udało mu się uzyskać marszałkostwa. Na sejmie grodzieńskim 1726 r. wyznaczony został do komisji do rokowań z dyplomatami austriackimi. Był na posejmowej radzie senatu 15 XI t. r. Przewodniczył obradom sejmiku relacyjnego brzeskiego 4 II 1727. Uczestniczył w sejmie grodzieńskim 1729 r. Jesienią t. r., w gronie zwolenników Stanisława Leszczyńskiego, przygotowywał podobno zawiązanie konfederacji lit. przeciw dworowi. Na pogromnicznym sejmiku gospodarskim w r. 1730 – po zagajeniu obrad – S. natychmiast je limitował bez rozdawania głosów; szlachta brzeska złożyła 7 II t. r. protestację przeciw niemu, zarzucając mu łamanie praw kardynalnych. Wiosną t. r. bezskutecznie zabiegał o województwo trockie.

Po bezpotomnej śmierci obu braci odziedziczył S. wszystkie dobra ojczyste. Miał też część majątków stryja Aleksandra, bpa wileńskiego (zob.). Ponieważ jednak były one obciążone ogromnymi długami, zmuszony był w r. 1685 sprzedać Białynicze w woj. witebskim za 300 tys. złp. Katarzynie Radziwiłłowej. Dn. 24 VI 1698 otrzymał zgodę na cesję star. płockiego Wojciechowi Bogusławskiemu, 18 VII t. r. otrzymał z żoną star. abelskie (woj. wileńskie) (miał kłopoty z jego objęciem). Wojewodzina wileńska Anna z Kopciów Sapieżyna scedowała mu 10 XI 1704 star. zdzitowskie i słonimskie. Od Stanisława Leszczyńskiego otrzymał S. dn. 5 V 1707 star. krewskie, a wiosną 1708 star. łozdziejskie. Od Augusta II dostał jesienią 1709 Szylany, Skrable (scedował je 5 V 1710 Karasiom), Stygle, Jungle, Śledy i Namsze, dn. 10 II 1710 ciwuństwo Małych Dyrwin (wszystkie na Żmudzi), dn. 9 II 1713 derewnictwo wileńskie (w r. 1713 sprzedał je Michałowi Sawickiemu), a 30 I 1715 Domanowicze (pow. mozyrski).

Żonaty z Urszulą Daniłowiczówną, córką Piotra, krajczego kor. (zob.), i Krystyny z Wiśniowieckich, wdową od r. 1657 po woj. bracławskim Piotrze Potockim (zob.), S. nawiązał romans z Ludwiką Marią z domu von Goltz, luteranką, od r. 1683 wdową po woj. mazowieckim Wojciechu Krasińskim, która wykupywała zastawione dobra S-y i w r. 1692 wzięła od niego w zastaw Wisznice z Rowinami, a być może scedowała mu star. płockie i płońskie. S. wystąpił o rozwód z żoną (w r. 1693 otrzymał korzystny dla siebie wyrok archidiakona łuckiego Kazimierza Godlewskiego) i prowadził odpowiednie postępowanie w nuncjaturze. W czasie jego trwania, na początku marca 1696, zmarła Krasińska (z którą rzekomo wziął ślub, co zostało potępione przez rodzinę). Po otrzymaniu rozwodu wziął 19 II 1697 ślub w Białej na Podlasiu z Krystyną Sanguszkówną, córką Hieronima, star. suraskiego, i Konstancji z Sapiehów, siostrą Anny Radziwiłłowej (zob.). S. zmarł w Wisznicach 13 III 1733.

Z małżeństwa z Urszulą z Daniłowiczów (zm. po 1702) miał S. córkę Joannę (23 VI 1678 – 1726?), od r. 1700 żonę Krzysztofa Dunin Rajeckiego (zob.), a po jego śmierci zamężną (od r. 1716?) za Stanisławem Tyszkowskim, podstolim brzeskim lit. Ze związku z Krystyną Sanguszkówną (zm. 24 III 1756) urodziło się wiele dzieci, z których Jan, Michał, Franciszek, Jozafat (ur. 1707), Anna (18 IV 1700 – 4 VII 1703?) i Konstancja zmarli w dzieciństwie. Pełnoletności dożyli synowie Karol Józef, Kazimierz (zm. bezżennie 14 X 1736) i Ignacy.

Portret z galerii kodeńskiej w Muz. Narod. w Przemyślu; – Estreicher; Dworzaczek; Sapiehowie; Elektorowie; Wolff, Senatorowie W. Ks. Lit.; – Dybaś B., Sejm pacyfikacyjny w 1600 r., Tor. 1991 (prócz indeksu s. 236); Jarochowski K., Dzieje panowania Augusta II od wstąpienia Karola XII na ziemię polską aż do elekcji Stanisława Leszczyńskiego (1702–1704), P. 1874 s. 338; Piwarski K., Sprawa pruska za Jana III Sobieskiego 1688–1689, „Kwart. Hist.” T. 43: 1929 s. 175; Poraziński J., Sejm lubelski w 1703 r. i jego miejsce w konfliktach wewnętrznych na początku XVIII wieku, W. 1988 s. 123; Rogalski L., Dzieje Jana III Sobieskiego, króla polskiego, wielkiego księcia litewskiego, W. 1847 s. 448; Rostworowski E., O polska koronę, Wr. 1958; – Akty Vil. Archeogr. Kom., IV 242, 331–2, 344, 355, 409, 411, 428–30, 440, 451, 458; Arch. Jugo-Zap. Rossii, cz. II t. 2; Parthenay J. C., Dzieje panowania Fryderyka Augusta II, króla polskiego, w roku 1734 napisane, W. 1854 s. 37; Sapieha J. F., Monumenta albo zebranie ozdób w obrazie Kodeńskim…, Sandomierz 1723; Sarnecki K., Pamiętniki z czasów Jana Sobieskiego, Wr. 1958; Teka Podoskiego, II 50, 53 (błędnie: Andrzej), 124, III 307–9, VI 357; Vol. leg., VI 56, 76, 115, 119, 224, 412; Zawisza K., Pamiętniki wojewody mińskiego, Wyd. J. Bartoszewicz, W. 1862, s. 110, 143, 158, 274; – AGAD: Arch. Publ. Potockich, rkp. 163a t. 7 k. 868, t. 18 k. 803, Arch. Radziwiłłów, Dz. II nr 2014, 2099, 2201, Ks. 45 k. 181–182v., Ks. 69/16 k. 377–386, Dz. IV teka 19 koperta 239, Dz. V nr 13819 (list b. d.), nr 13831 (listy z 22 I 1707 i 3 I 1708), nr 13874, 13939 (list z 7 III 1696), 17657 (listy b. d. – VII 1705, 4 VIII 1705), Dz. VI nr II 79 (Zebranie dni z kalendarzów…), Dz. VII pudło 4, nr 9, Dz. X Sapiehowie, Zbiór Przyjemskiego, rkp. 1 k. 21, Arch. Roskie, Korespondencja, p. LV nr 23 (list z 24 IV 1730); AP w Kr., Oddział na Wawelu: Arch. Młynowskie Chodkiewiczów, rkp. 986; B. Czart.: rkp. 184 nr 12, rkp. 203 nr 230, rkp. 206 nr 56, rkp. 207 nr 91, rkp. 452 nr 2, rkp. 5940 nr 36428–36433; B. Narod.: rkp. 6646 k. 310v.–311v.; B. Ossol.: rkp. 136 k. 83; B. Ukraińskiej Akad. Nauk we Lw.: Fond Sapiehów, Arch. Sapiehów z Krasiczyna, T. XIII nr 66, Teka 25/I d, nr 2269, 2338, 2354, Teka 44/I d, nr 3561, 3562, 3575, 3581, Teka 49/I e, nr 9, T. XIII nr 106; Centralnyj gosudarstvennyj istoričeskij archiv w Mińsku: Fond 1705, opis 1, delo 24, k. 497–499, 904–905, delo 26 k. 3087–3094, delo 32 k. 1655–1658; Lietuvos valstybinis istorijos archyvas w Wil.: 1135, Ap. 2, nr 59; Lie-tuvos Mokslu Akademijos Centrines bibliotekos rankraštynas w Wil.: F 139, nr 4000 (listy z 11 II i 9 IV 1724), nr 4002 (list z 8 III 1724).

Andrzej Rachuba