Łoś Władysław h. Dąbrowa (zm. 1694), kasztelan chełmiński, wojewoda pomorski, później malborski. Pochodził z gałęzi rodu osiadłej w Prusach Królewskich. Był synem Andrzeja, dziedzica dóbr Bruch w pow. sztumskim, i Kretkowskiej (być może córki Damiana, kaszt. chełmińskiego); bratem jego był Ludwik (zm 28 III 1688), od r 1679 opat pelpliński. Ł. pisał się «Krzynowłogi» od dawnej siedziby rodowej w pow. przasnyskim. O jego młodych latach brak bliższych wiadomości. Prawdopodobnie brał udział w walkach ze Szwedami w czasie «potopu». W r. 1657 otrzymał tytuł stolnika płockiego (wg W. Łosia podstolego, w 1668 stolnika). Zapewne miał majątek w ziemi dobrzyńskiej, był bowiem marszałkiem sejmiku dobrzyńskiego w r. 1662, a w r. 1665 został wybrany posłem dobrzyńskim na sejm marcowy, który zerwał w interesie Jerzego Lubomirskiego. Wg Bonieckiego, utracił w tym czasie stolnikostwo płockie jako nieposesjonat w tym województwie, być może właśnie w związku z zerwaniem sejmu.
W czasie rokoszu pełnił liczne funkcje dyplomatyczne. Z początkiem 1666 r. jeździł do Sztokholmu, wysłany tam z tajnym poselstwem przez Lubomirskiego i K. Grzymułtowskiego. W drodze wstąpił do Düsseldorfu do Fryderyka Wilhelma, palatyna neuburskiego, proponując mu tron polski w zamian za poparcie materialne rokoszan. We wrześniu i październiku 1666 był w Berlinie z poselstwem do elektora brandenburskiego. Po rokoszu nadal związany był z opozycją – przed sejmem marcowym 1667 r. znów w imieniu Grzymułtowskiego pertraktował z posłem Neuburczyka Krenckim o dalsze dotacje pieniężne dla opozycji. W r. 1668 uczestniczył jako poseł woj. chełmińskiego w sejmie abdykacyjnym i podpisał akt o zabezpieczeniu Jana Kazimierza. W listopadzie i grudniu 1668 brał udział w sejmie konwokacyjnym i podpisał akt konfederacji generalnej. W czasie bezkrólewia był zwolennikiem kandydatury neuburskiej, brak jednak wiadomości o jego działalności w tym czasie. W r. 1669 podpisał elekcję Michała Korybuta i za jego panowania działał aktywnie na terenie Prus Królewskich. W r. 1671 był marszałkiem sejmiku pruskiego. W grudniu 1672 brał udział w sejmiku grudziądzkim i został wydelegowany przez stany pruskie do hetmana w. kor. Sobieskiego celem wyjaśnienia stanowiska Prus Król. w sprawie hiberny.
Z początkiem 1673 r. otrzymał list przypowiedni na niewielki regiment dragoński (200 ludzi), który wystawił, ale spóźnił się z nim na kampanię i nie wziął udziału w wyprawie pod Chocim, brał natomiast udział w sejmie 1673 r. W styczniu i lutym 1674 jako poseł woj. malborskiego uczestniczył w sejmie konwokacyjnym i wybrany został deputatem izby poselskiej do rewizji skarbu kor. W kwietniu i maju t. r. brał udział w sejmie elekcyjnym i podpisał z woj. malborskim elekcję Jana III. Jesienią i zimą 1674/5 uczestniczył prawdopodobnie w kampanii na Podolu i Ukrainie na czele swych dragonów. Z początkiem 1676 r. posłował na sejm koronacyjny z ramienia woj. malborskiego, w sierpniu do października ruszył na wyprawę z Janem III i bił się pod Żórawnem. Na sejmie 1678 r. został mianowany z woj. malborskiego deputatem rezydującym przy boku króla oraz członkiem komisji do załatwienia sporu z elektorem brandenburskim o Elbląg. W r. 1679 był deputatem z woj. malborskiego do Trybunału Skarbowego Lubelskiego. W lipcu 1680 marszałkował sejmikowi generalnemu woj. pruskich w Malborku. W r. 1681 na sejmie atakował wraz z opozycją plan aukcji wojska jako niebezpieczny dla dobrosąsiedzkich stosunków z Brandenburgią. Dwór chciał go zapewne pozyskać, bowiem t. r. Jan III oddał mu wakującą kasztelanią chełmińską. Był t. r. posłem królewskim na sejmik pruski w Malborku (18 VII). Dn. 20 IV 1682 przedstawiał stan skarbu pruskiego na sejmiku gen. w Grudziądzu.
Na sejmie 1683 r. występował Ł. za sojuszem z cesarstwem i wojną zaczepną przeciw Turcji, motywując to tym, że Rzeczpospolita w dotychczasowych wojnach obronnych odnosiła niepowodzenia. Na tymże sejmie powołany znów został do komisji w sprawie sporu z elektorem. Dn. 16 VII 1683 złożył na sejmiku gen. w Malborku sprawozdanie z rewizji rachunków skarbu pruskiego, po czym ruszył do Krakowa, a następnie wraz z królem na wyprawę pod Wiedeń. W czasie kampanii otrzymał 1 XI 1683 list przypowiedni na chorągiew pancerną (150 koni) po A. Modrzejewskim, podskarbim nadwornym kor. W działaniach dalszych lat prawdopodobnie nie brał osobistego udziału, chorągiew zaś jego, którą miał do r. 1692, walczyła zapewne pod komendą poruczników. W r. 1684 został mianowany podskarbim ziem pruskich, a następnie dostał także województwo pomorskie i starostwo skarszewskie, stanowiące uposażenie wojewody pomorskiego. Jako podskarbi popadł w r. 1686 w ostry zatarg kompetencyjny z podskarbim w. kor. M. Zamoyskim i Trybunałem Skarbowym w Radomiu, który pozwał go przed Generalny Sąd Trybunalski za niedotrzymanie zobowiązań podatkowych. Stany pruskie wystąpiły mocno w jego obronie, uważając to za atak na ich autonomię. Spór ciągnął się przez kilka lat i został ostatecznie załagodzony przez Jana III w r. 1690 po uchwaleniu nowych podatków przez stany Prus. Na sejmie 1685 r. wyznaczono Ł-ia do komisji powołanej dla koekwacji monety, brak jednak danych o jego działalności w tym zakresie.
W marcu 1689 Sobieski wysłał go jako przedstawiciela polskiego z obszernym pełnomocnictwem do Wiednia na prowadzone wówczas rokowania sprzymierzonych z Turcją, poruczając mu nadto uzgodnienie kwestii księstw naddunajskich. Miał się też starać o posiłkowy korpus cesarski dla Polski, spotkało się to jednak z odmową ze strony cesarza. Ponieważ Ł. zgodził się na mediację papieską w sporze z cesarzem o księstwa naddunajskie, naraził się na niezadowolenie ze strony dworu polskiego. Wyrazem niełaski było nadanie podskarbiostwa kor., na które liczył Ł., M. Matczyńskiemu. Dla pozyskania króla działał Ł. po jego myśli podczas dalszych pertraktacji z posłem cesarskim w Warszawie. Na sejmie 1690 r. występował za kontynuacją wojny w ścisłym sojuszu z aliantami i podnosił konieczność ustalenia z cesarzem polskich pretensji do Mołdawii i Wołoszczyzny. Tenże sejm powołał go znów w skład reaktywowanej komisji do załatwienia sporów z elektorem. W dalszych latach zajmował się Ł. głównie sprawami Prus Królewskich. W styczniu 1694 mianowany został wojewodą malborskim i na miejsce staroskarszewskiego otrzymał jako uposażenie starostwo kiszporskie.
Ł. działał głównie na polu politycznym. Przez całe swe życie był zdecydowanym przeciwnikiem orientacji profrancuskiej i zwolennikiem sojuszu z Habsburgami. Można też z jego działalności wnioskować o pewnych jego powiązaniach z elektorem brandenburskim. Posiadał duże wpływy na obszarze Prus Królewskich i cieszył się tam dużą popularnością. Wielokrotnie wybierany przewodniczącym komisji do rewizji skarbu pruskiego (a także członkiem przy rewizji skarbu kor.), wreszcie pełniąc przez wiele lat funkcję podskarbiego ziem pruskich, stał się niezłym znawcą w tym zakresie.
Swoją pozycję na terenie Prus Królewskich zawdzięczał Ł. także zawartemu w r. 1667 małżeństwu z Barbarą Guldensternówną, córką Zygmunta, kasztelana gdańskiego (zob.). Wniosła mu ona dobra Budzisz, Chojty, Lichtenfelde, Guldenfelde i Grünfelde. Niewątpliwie pod wpływem żony, protestantki, która dopiero przed samą śmiercią przeszła na katolicyzm, wykazywał Ł. dużą tolerancję w stosunku do różnowierców. Opiekował się menonitami, osadzonymi w jego rodzinnym folwarku Bruchische Niederung (Nizina Bruchska) w r. 1650, w r. 1676 bronił na sejmie pruskim w Malborku luteranów w Lichtenfelde, a w r. 1678 wydał przywilej zapewniający im bezpieczeństwo. Od Jana III otrzymał Ł., poza wymienionymi, jeszcze starostwa: latowickie i pokrzywnickie.
Ł. zmarł w marcu 1694 w Warszawie. Pochowany został zapewne w kaplicy Kosów w opactwie pelplińskim. Z małżeństwa z Barbarą Guldenstern miał syna Jędrzeja (zm. 1687), i dwie córki: Eleonorę, zamężną za Jerzym Warszyckim, kasztelanem łęczyckim, i Ludwikę Felicjannę, zamężną kolejno za Janem Działyńskim, Antonim Czartoryskim i wreszcie księciem Fryderykiem Wilhelmem von Holstein-Beck. Ok. r. 1685 ożenił się Ł. powtórnie z Marią Elżbietą Kryspinówną, wdową po Wojciechu Opackim, z którą miał syna Jana (zm. 1698), starostę pokrzywnickiego i latowickiego, oraz córkę Konstancję Różę, żonę Feliksa Kazimierza Potockiego, kasztelana krakowskiego i hetmana w. kor.
Żegota Pauli niesłusznie przypisał Ł-iowi autorstwo pamiętnika, którego autorem był Jakub Łoś (zob.). Mylono go też z Władysławem Kazimierzem Łosiem, dziedzicem Łukowego (1652).
Boniecki; Niesiecki; – Czapliński W., Opozycja wielkopolska po krwawym potopie (1660–1668), Kr. 1930; Czermak W., Kilka słów o pamiętnikach polskich w XVII w., Studia Hist., Kr. 1901; Konarski K., Polska przed odsieczą wiedeńską, W. 1914; Korzon T., Dola i niedola Jana Sobieskiego, 1629–1674, Kr. 1898 III 303; Kujot S., Opactwo pelplińskie, Pelplin 1875; Lengnich, Gesch. d. preuss. Lande, VII, VIII; Łoś W., W. Ł., wojewoda malborski i podskarbi ziem pruskich za Jana III, „Niwa” 1890 nr 8–11 (toż „Przew. Nauk. i Liter.” T. 18: 1890, praca oparta na materiałach i tradycjach rodzinnych, ale zawierająca też dane bałamutne); Piwarski K., Między Francją a Austrią, Kr. 1933; tenże, Sprawa pruska za Jana III, Lw. 1929; Schmitt F. W. F., Geschichte des Sthumer Kreises, Thorn 1868 s. 109–10, 235, 242, 244, 246–7; Woliński J., Z dziejów wojny i polityki w dobie Jana Sobieskiego, W. 1960; – Akta roku 1683, Wyd. F. Kluczycki, Kr. 1883; Kochowski W., Annales Poloniae…, Climacter III, Cracoviae 1688; Lauda sejmików ziemi dobrzyńskiej, Wyd. F. Kluczycki, Kr. 1887; Materiały do dziejów wojny polsko-tureckiej 1672–1676, Wyd. J. Woliński, Studia i Mater. do Hist. Wojsk., W. 1970 XVI cz. 2; Pisma do wieku Jana Sobieskiego, I; Sarnecki K., Pamiętniki z czasów Jana Sobieskiego, Wr. 1958; Urkunden u. Aktenstücke, IX; Vol. leg., VI; Wimmer, Materiały, Studia i Mater. do Hist. Wojsk., W. 1961–3 VII cz. 2, VIII cz. 1, IX cz. 1; – WAP w Gd.: rkp. 300, 29/169, 170, 171.
Jan Wimmer