Rawicz Władysław (1832–1863), naczelnik cywilny woj. podlaskiego w r. 1863. Ur. 2 IX w Warszawie, był synem Aleksandra Jana (zob.) i Marianny Anny z Gutmanów, młodszym bratem Józefa (zob.).
Początkowo R. uczył się w domu pod kierunkiem o. Beniamina Szymańskiego, prowincjała oo. kapucynów, od r. 1857 bpa podlaskiego, następnie na pensji Watkego, z której poszedł do kl. IV Gimnazjum Realnego w Warszawie, ukończonego z patentem pochwalnym w r. 1850. Wyróżniał się zdolnościami i zainteresowaniem do pracy na roli; toteż po rocznej praktyce na wsi udał się do Akademii Rolniczej w Hohenheimie pod Stuttgartem. Dwuletni kurs odbył w ciągu jednego roku i uzyskał dyplom agronoma; brał udział w polskich akademickich stowarzyszeniach samopomocowych i samokształceniowych. Powtórnie wyjechał za granicę w kwietniu 1852 oficjalnie w celach handlowych; zwiedził Niemcy, Anglię, Francję, Danię, Belgię, Holandię. Powrócił do kraju w marcu 1853 i osiedlił się w nabytych przez ojca, bardzo zaniedbanych dobrach Grochów (pow. węgrowski) na Podlasiu. W okresie 9 lat podniósł majątek do wzorowego poziomu. Rekultywował grunty i lasy, wybudował nowe budynki folwarczne, założył szkołę dla włościan, zaprowadził hodowlę koni, w czasie epidemii cholery urządził szpital, w którym sam wykonywał obowiązki pielęgniarza. Zorganizował też stałą pomoc lekarską dla służby folwarcznej i włościan. Jeden z pierwszych na Podlasiu zaprowadził oczynszowanie; dbał o podniesienie stanu materialnego i moralnego ludności wiejskiej. Związany z obozem umiarkowanych był zwolennikiem pracy organicznej. Od r. 1858 należał do Tow. Rolniczego; w Komitecie jego okresowo pełnił funkcję sekretarza. Dn. 7 IV 1861 wraz z matką zorganizował demonstrację, protestującą przeciwko rozwiązaniu Towarzystwa. W organizacji białych R. został mężem zaufania na okręg węgrowski (wg niektórych źródeł na okręg sokołowski), a następnie naczelnikiem woj. podlaskiego. Wciągnął do tej organizacji większość obywateli ziemskich. Utrzymywał równocześnie dobre stosunki z czerwonymi, do których należał rządca jego dóbr Rudolf Freytag, późniejszy dowódca powstańczy. Dążył do połączenia obu organizacji i stworzenia jednej silnej struktury tajnego samorządu narodowego. Opowiadał się za przyjęciem koncesji rządowych, tj. za reformami Aleksandra Wielopolskiego. Na przełomie r. 1861 i 1862 został wybrany do rady powiatowej siedleckiej, która uchwaliła wniosek potępiający zaplanowaną «brankę».
Po wybuchu powstania R., w memoriale do Tymczasowego Rządu Narodowego, przedstawił niepodobieństwo zwycięstwa i «błagał», aby czerwoni wstrzymali działania zbrojne i weszli wespół z białymi na drogę pracy organicznej. Oświadczył jednak, że jeżeli walka będzie kontynuowana, to on, jako prawy Polak, oddaje się pod rozkazy Rządu Narodowego. Pełniąc nadal funkcję naczelnika woj. podlaskiego w organizacji białych, dostarczał oddziałom żywności i odzieży; w kwietniu 1863 objął stanowisko referenta skarbowego w urzędzie narodowym naczelnika pow. siedleckiego. W maju 1863 R. został mianowany naczelnikiem pow. siedleckiego. Zebrał i uzbroił m. in. 40-osobowy oddział konnych strzelców z przeznaczeniem do służby w powiecie. W czerwcu został mianowany zastępcą naczelnika cywilnego woj. podlaskiego, od 29 VII objął funkcję naczelnika tego województwa. Na stanowisku tym główną uwagę skierował na przygotowania wojskowe, w tym dostawę broni, którą sam sprowadzał do formujących się oddziałów: Tytusa O’Byrn-Grzymały, Ludwika Lutyńskiego, Karola Lewenharta, Michała Heydenreicha (Kruka) i in. Zorganizował też produkcję amunicji i zobowiązał naczelników powiatowych, aby na terenie całego Podlasia utrzymywali magazyny amunicji, pozostającej do dyspozycji oddziałów. W zabudowaniach folwarcznych R-a urządzono coś w rodzaju koszar, w których ćwiczono powstańców, a wśród nich robotników, chłopów i oficjalistów z jego dóbr. Dla żołnierzy R. kazał szyć mundury (miały one utrudniać powstańcom dezercję w sytuacjach znacznej przewagi nieprzyjaciela). Zorganizował i uzbroił w województwie straż narodową (żandarmerię).
Po rozbiciu i rozpadnięciu się większości oddziałów podlaskich R. zaproponował sformowanie wzorowego oddziału, złożonego głównie z obywateli ziemskich (ochotników), zobowiązujących się pod przysięgą do nieopuszczania pola walki. Próba ta nie powiodła się, projektodawca spotkał się z zarzutem niedemokratycznego wyróżniania szlachty. R. zorganizował i utrzymywał w województwie sprawnie funkcjonującą pocztę narodową. Razem z komisarzem rządowym Antonim Skotnickim doprowadził cywilną administrację narodową w woj. podlaskim do stanu wzorowego. Został aresztowany 27 IX we wsi Proszewo pod Siedlcami, należącej do Maksymiliana Oborskiego, u którego mieściły się kancelaria i archiwum naczelnika wojewódzkiego. Odnośne materiały obciążające R-a zostały skonfiskowane, R. badany był w Siedlcach przez specjalną komisję śledczą, przysłaną z Warszawy. Mimo tortur nikogo nie wydał. O uwolnienie go starali się chłopi u gen. N. Dreyera, naczelnika wojennego okręgu siedleckiego. Matka poprzez koneksje zagraniczne (m. in. króla Belgów) zabiegała o łaskę dla syna u namiestnika i samego cara. Na rozkaz namiestnika gen. F. Berga proces odbył się w trybie przyspieszonym w Polowym Karnym Sądzie Wojennym w Siedlcach. Wyrokiem z dn. 7 (19) XI 1863 R. skazany został na karę śmierci przez powieszenie (po pozbawieniu go szlachectwa i «wszystkich praw posiadania»). Gen. Maniukin, zatwierdzając wyrok, rozkazał, aby po egzekucji majątek R-a, składający się z 2 folwarków (Grochów i Brzozów) i 8 wsi (Grochów, Brzozów, Karolów, Chmielów, Dolne Pole, Walerów, Czerwonka i Justynów), o wartości 150 tys. rbs., obłożyć kontrybucją w wysokości 40%, co wynosiło 60 tys. rbs. W odpowiedzi na jedno z pism interwencyjnych pisał: «Dzięki cechom swego charakteru, stosunkom i zamożności człowiek ten [tj. R.] był o wiele szkodliwszy dla rządu i Rosji niż kilku szefów band razem wziętych». Przed straceniem R. sporządził testament; majątek zapisał żonie, a opiekę nad synem powierzył swemu bratu Józefowi lub szwagrowi Stanisławowi Wołowskiemu. Uregulował również sprawy długów i innych zobowiązań, zaś 22 rb, jakie pozostawił u nadzorcy więzienia, polecił podzielić między służbę więzienną. Berg, wiedząc o staraniach u monarchy o ułaskawienie R-a, rozkazał przyspieszyć wykonanie wyroku. Ułaskawienie carskie przyszło za późno. Wyrok został wykonany w Siedlcach 21 XI 1863.
Z małżeństwa (w r. 1862) z Pauliną z Witwickich, córką oficera WP, bratanicą pisarza Stefana, miał syna Aleksandra (Władysława?), ur. w r. 1863.
Teofil Lenartowicz poświęcił R-owi wiersz pt. „Rawicz” (w: tenże, „Echa nadwiślańskie”, P. 1872 I 141), a Waleria Ciemniewska sztukę pt. „Władysław Rawicz. Dramat w 4 aktach” (Lw. 1917). Dn. 31 V 1925 odsłonięty został w Siedlcach pomnik ku czci R-a. W r. 1932, nowo wybudowanej szkole tamże nadano imię Władysława Rawicza.
Nowolecki, Pamiątka dla rodzin pol.; – Brodowski M., Zbrojny czyn powstańców podlaskich w 1863 roku, Łuków 1925; Chołodecki J. Białynia, Księga pamiątkowa opracowana staraniem Komitetu Obywatelskiego w czterdziestą rocznicę powstania r. 1863/1864, Lw. 1904 s. 110; Góra S., Partyzantka na Podlasiu 1863–1864, W. 1976; Kamiński M. K., Skład cywilny terenowych placówek organizacji cywilnej w powstaniu styczniowym, „Przegl. Hist.” T. 52: 1971 z. 4 s. 676; Klamer I., Władysław Rawicz naczelnik cywilny woj. podlaskiego w powstaniu styczniowym, „Siedlce” [R.] 2: 1975 s. 47–58; Maliszewski E., Organizacja powstania styczniowego, W. 1925; Maliszewski J., Władysław Rawicz w powstaniu styczniowym na Podlasiu, W. 1935 (portret); Płoski S., O stosunku ludności Podlasia do powstania styczniowego, „Przegl. Socjol.” T. 7: 1939 z. 1–2; Przyborowski W., Dzieje 1863 roku, Kr. 1919 V 81, 82, 173; Sawicka M. S., Kartka z dziejów powstania 1863 r. na Podlasiu. Władysław Rawicz, Siedlce 1925; Tomczyk J., Organizacja cywilno-wojskowa powstania styczniowego w Lubelskiem i na Podlasiu, „Roczn. Lub.” T. 6: 1963 s. 33–6; – Cederbaum H., Powstanie styczniowe. Wyroki Audytoriatu Polowego z lat 1863, 1864, 1865 i 1866, W. 1917; Giller A., Władysław Rawicz, w: Polska w walce. Zbiór wspomnień i pamiętników z dziejów naszego wyjarzmienia, Kr. 1875 s. 3–71; Janowski J. K., Pamiętniki o powstaniu styczniowym, W. 1925–33 II, III; Kręcki A., Zbiór materiałów do historii powstania styczniowego 1863–1864, W. 1916 z. 1–4; Lewandowski W., Pamiętnik pułkownika, naczelnika cywilnego i wojennego woj. podlaskiego i lubelskiego, w: Sprawozdanie z zarządu Muzeum Narodowego Polskiego w Rapperswilu za rok 1908, Paryż 1909; Powstanie styczniowe. Materiały i dokumenty. Dokumenty terenowych władz cywilnych powstania styczniowego 1863–1864, Wr. 1986; Powstanie styczniowe na Lubelszczyźnie. Pamiętniki, L. 1966; Szeliski L., Ze wspomnień szkolnych (1863–1870), w: Księga Pamiątkowa Siedlczan (1844–1905) wraz z pamiętnikami zjazdów r. 1920 i 1925, W. [1927] s. 100–13; Walewska z Przeździeckich M., Z dziejów powstania styczniowego. Trzy wspomnienia, W. 1928; [Zaleski A.] Towarzystwo warszawskie. Listy do przyjaciółki przez baronową X.Y.Z., Oprac. R. Kołodziejczyk, W. 1971; Z pamiętników Bronisława Deskura. Dla moich wnuków, w: Wydawnictwo materiałów do historii powstania 1863–64, Lw. 1890 II; – „Czas” 1863 nr 271, 274, 276, 279; „Dzien. Lwow.” 1869 nr 294; „Dzien. Powsz.” 1863 nr 274; „Gaz. Warsz.” 1923 nr 319; „Journal des Debats” 1863 nr z 26, 28 XI i 11 XII,; „Ojczyzna” 1864 nr z 3 I; „Nowa Reforma” 1913 nr 548; „Patrie” 1863 nr z 29 XI, 1864 nr z 3 I; „Le Siècle” 1863 nr z 11 XII; „Świat” 1923 nr 47 s. 21 (fot.); „Żołnierz Pol.” R. 5: 1923 nr 48 s. 13–14, 16 (portret); – AGAD: Prowincjonalne władze powstania styczniowego 16 (testament R-a z 21 XI 1863, oryginał), Varia heraldyczne, nr 33 (m. in. odpis metryki ślubu rodziców R-a), Kancelaria Tajna Namiestnika 7, Wydział Paszportowy Kancelarii Namiestnika, nr 3089; Arch. Państw. w L.: Naczelnik Wojenny Okręgu Lubelskiego 1, k. 115–117, Rząd Gubernialny Lubelski, Wydz. Administracyjny 1643 k. 137, 161, 182; B. Czart.: Ew. 12195; B. Narod.: J. F. 2096 (portret R-a z dedykacją matki dla J. Kraszewskiego), IV 6525; B. Ossol.: 5779/II (Oborska W., Sprawa Władysława Rawicza przez współczesnego świadka opowiedziana), rkp. 2181 t. I s. 430–431; B. PAN w Kr.: 2159 t. 16.
Franciszka Ramotowska